TIP ETİĞİ TIP DEONTOLOJİSİ

1. TIP ETİĞİTIP DEONTOLOJİSİ Prof. Dr. Zuhal Özaydın

2. DEONTOLOJİ • Deontos: ödev, logos: bilim kelimelerinden oluşan deontoloji terimi görev bilimi anlamına geliyorsa da biz buna ödev ahlakı anlamını da yüklüyoruz. • Kişi, doğru ve yanlışın ölçüleri olarak kabul edilen bu kurallara uymakla yükümlüdür. • Yani, kişinin eyleminin doğruluğunu; sonuçlarının iyi ya da kötü olması değil, mevcut kurallara uymuş olması belirler.

3. Tıbbi Deontoloji • 1960 yılında çıkarılmış olup 46 maddeden oluşan Tıbbi Deontoloji Tüzüğünde; ülkemizde hekimden hastalarına karşı uyması beklenen mesleki tutumların nasıl olması gerektiği ve uyması gereken kurallar belirtilmektedir.

4. ETİK • Ethic kelimesi Lâtince ethicus Yunanca ethicos kelimelerinden gelir • Ethicus veya ethicos moral (ahlâkî, törel) ile ilgili olarak; ahlâk dürüstlüğü, ahlâki davranış ile ilgilidir.

5. ETİK • Günümüzde bütün ülkelerde yaygın olarak ethic kelimesi kullanılmaktadır. • Etik felsefenin bir dalıdır. Tıbbi etik ise etiğin farklı bir uzantısıdır. Çünkü tıp ilişkileri farklıdır. • Hekim-Hasta İlişkisi Özel Bir İlişkidir

6. TIP ETİĞİ • Sağlık sektöründe hizmet veren ve hizmet alanların beklentileri arasındaki çelişkilerden doğan ikilemleri çözmede faydalanılan bir disiplindir.

7. HUKUK • 1929 yılında çıkarılan “Tababet ve Şuabat-ı Tarz-ı İcrasına Dair Kanun” (Tıp ve Şubelerinin Sanatlarını Uygulamayla İlgili Yasa) dan sonra günümüze kadar çok sayıda yasa, tüzük ve yönetmelik çıkarılmış ve yürürlüğe girmiştir.

8. HUKUK • Hukukun koyduğu kurallar yaptırımlıdır.

9. HUKUK HER YANLIŞ İÇİN YASA KOYAMAZ • Hukuk, etik değerlerin ve ölçülerin tümünü kapsayamaz. Yasa koyucular ve yürütücüler, haklı olarak, ahlakça yanlış sayılan her bir duruma karşı yasa çıkarmazlar. Bu nedenledir ki, son yıllarda, yargıyı destekleyen “yasa ötesi” düzenlemeler yapılmıştır.

10. HUKUK HER YANLIŞ İÇİN YASA KOYAMAZ • Bunlardan, hastane etik kurulları, araştırma etik kurulları, etik danışmanlık birimleri, hasta hakları birimleri, etik kursları ve çeşitli etik kılavuzları, etik kodlar, bildirgeler vb. örnek olarak verilebilir.

11. TIPTA KURALLAR DİZİSİ • TIP ETİĞİ • TIP DEONTOLOJİSİ • HUKUK, YASALAR

12. YASA VE ETİK • Tıp yasaları büyük oranda etik kavramlara ve görüşlere dayanmakla birlikte, mahkeme kararları etik ilkelere değil, yasa maddelerine dayanır. Mahkemede, ele alınan durumla ilgili yasa maddeleri aranır, bulunur ve uygulanır.

13. ETİK VE YASA HER ZAMAN ÖRTÜŞMEYEBİLİR • Gebeliğin istek üzerine sonlandırılması; yönetmeliğe ve yasaya uygun olmakla birlikte, etiğe uygun olup olmadığı tartışılıyor. Kimine göre ana karnındaki çocuk henüz doğmadığından bir birey değildir ve bu eylem bir cinayet sayılmaz, kimine göre ise bir canlıyı öldürmektir.

14. ETİK VE YASA HER ZAMAN ÖRTÜŞMEYEBİLİR • Yine, sonuç alınamayan bir tedavinin durdurulması ve dolayısıyla hastanın ölmesi etik ve yasa açısından farklı değerlendirilebilir.

15. ETİK ÖNEM KAZANIYOR • Mevcut tüzük ve yasalara karşın günümüzde tıp etiği giderek artan bir şekilde önem kazanmaktadır. • Her hasta ayrı bir kişilik ve ayrı bir vakadır. Tıptaki bütün sorunların çözümü yasa ve tüzüklerde ifade edilemez. .

16. TIP ETİĞİNİN ÖNEM KAZANMASININ NEDENLERİ • 19. yüzyılda büyük bir ivme kazanarak ilerleyen bilim 20. yüzyılda büyük buluşlara ve tıpta ilerlemelere yol açtı.

17. TIP ETİĞİNİN ÖNEM KAZANMASININ NEDENLERİ • Tıbba giren yeni tanı ve tedavi yöntemleri ile yeni teknolojiler beraberlerinde ahlaki sorunlar da getiriyorlar. Örneğin; ilâç sanayii hızla gelişti ve insan üzerinde araştırılması gerekti.

18. NEDEN TIP ETİĞİ? • Yaşam ne zaman başlar? • Embriyo, fetüs ve kadavraların araştırmalarda kullanılması • Gen araştırmaları • Genetik danışmanlık • Üremeye yardımcı teknikler • Kalıtsal hastalıklarda tarama

19. NEDEN TIP ETİĞİ? • Kan gruplarının bulunuşu kan naklini mümkün kıldı. İmmun sistemin tanınması organ naklini kolaylaştırdı. • Organ aktarımı: Organ bekleyen çok sayıdaki kişi arasından doku uyumu olanlardan hangisinin bulunan organı daha çok hak ettiği konusu ahlak tartışmalarına neden olmaya devam etmektedir.

20. NEDEN TIP ETİĞİ? • İki büyük savaş özellikle 2. Dünya savaşının büyük etkisi oldu. Yeni ilaçlar, yeni ameliyat teknikleri savaşlarda gaddarca kullanıldı.

21. NEDEN TIP ETİĞİ? • Özellikle 2. Dünya Savaşı yeni felsefi görüşlere yol açtı. Varoluşçuluk felsefesi gibi. • Toplum yerine birey önem kazanmaya başladı. • Özgürlük arayışları sosyal gelişmelerle peşpeşe yürüdü. Böylece meselâ hasta hakları, çeşitli tüketici hakları, aydınlatılmış karar için haklar talep edildi.

22. TIP ÇALIŞANLARI TIP ETİĞİ HAKKINDA BİLGİ SAHİBİ OLMALIDIRLAR • Tıp alanında çalışan her meslek mensubu onun yasa ve ahlâk kurallarını bilmek ZORUNDADIR. • Çünkü tıbbi uygulamada, araştırmada takip edilen yolda alınan sorumluluklardaki doğru ve yanlışlar nelerdir ? • Kabul edilen standartlar, kurallar, tüzükler ve yasalar nelerdir?

23. HEKİM TIP ETİĞİ HAKKINDA BİLGİ SAHİBİ OLMALIDIR • Meslek kurallara, tüzüklere, yasalara uygun olarak icra edilirse hata azalır, malpractice (hekimlikte, kötü, yanlış uygulama, ihmal vb.) den ve cezadan korunulur. • Hekim hasta ile ilgili aldığı bir kararı savunulabilmelidir. Bunun için etik, tüzük ve yasaları bilmelidir.

24. ESKİ MISIR MEDENİYETİNDE HEKİM ANDI • Bu okulun hocalarıyla sevgili arkadaşlarımın karşısında ve İmhotep’in resminin önünde, Yüce Varlık adına söz verir ve and içerim ki, tıbbi uygulamam sırasında onur ve dürüstlük ilkelerine bağlı kalacağım. Yoksullara karşılıksız bakacağım ve hiçbir zaman verdiğim üstünde bir ödeme isteğinde bulunmayacağım. Evlere alındığım zaman, gözlerim orada olup bitenleri görmeyecektir; bana aktarılan sırları saklayacağım gibi törelere zarar verecek ya da suça yardımcı olacak bir biçimde de davranmayacağım. Hocalarıma saygılı ve minnet borçlu olarak onların çocuklarına babalarından öğrendiğim bilgiyi aktaracağım. Verdiğim sözleri yerine getirirsem insanlar benden saygılarını esirgemesinler. Sözümde durmazsam utanç ve aşağılanmaya uğrayayım.

25. HİPOKRAT • Hipokrat’a ait olduğu söylenen yemin, o günün ahlâki kuralları ile hekime ışık tuttu. • Hipokrat Tanrılar (Apollon, Asklepius, Panacea, Hygea) üzerine yemin eder. Mesaneden taş çıkarmayacağım, düşük yaptırmayacağım, tıbbı hocalarımın çocuklarına öğreteceğim der.

26. HİPOKRAT • Hipokrat andının getirdiği hükümlerin bazıları geçerliliğini yitirmiştir. Çünkü etik; bir yer ve zamana özgü olarak iyi davranışlarla kötü davranışların kurallarını saptayan bilimdir.

27. ÇAĞIMIZDA TIBBİ ETİK • Çağımızın yeni tıp uygulamaları yeni etik sorunlar yaratırken klasik hekim-hasta ilişkilerinde belirleyici unsurlar da değişikliğe uğradı. Eski otoriter hekim merkezli etik anlayışı, yerini hastası ile işbirliği yapan, tıbbi kararlarda hastanın karara katılmasını sağlayan bir anlayış ortaya çıktı.

28. ÇAĞIMIZDA TIBBİ ETİK • Yüzyılımızın ortalarına kadar hasta için iyi ve doğru kararı hekimler verirlerdi. Bu Hipokratik hekimliğin bir devamı idi. Bireycilik, her alanda özgürlük elde etme yolundaki hareketler özerklik fikrini ortaya çıkardı. Hekim yerine hastanın kendisinin kendisi hakkında karar yetkisi ortaya çıktı.

29. DOĞRUYU ARAMADA DEĞERLER • Bugün insanlık dediğimiz kavramın özünde etik değerler vardır. Tarih boyunca doğruluk ve iyilik ile birlikte kötü ve kötülük de oldu. Fakat insanları düzenli ve barış içinde tutan unsur iyiyi ve doğruyu arayıştır. İnsanların iyiyi arayışında, etik anlayışının oluşumunda onun değerleri rol oynar.

30. HEKİM BİR TEKNİSYEN DEĞİLDİR • Tıp bir uygulama alanı olarak sadece bir bilim dalı ve teknik beceri alanı değildir. Tıp eğitiminde salt bilgi ve teknik becerilerin öğretilmesi iyi hekim olmaya yetmemektedir. Tıbbın konusu olan insanın değerleri ele alınmalı ve hasta başındaki uygulamalarda insani değerler gözetilmelidir.

32. YOL GÖSTERİCİ BAZI AHLAK ÖLÇÜLERİ • Düşünürler, kişiyi doğru tutum ve davranışlara yöneltmek üzere yol gösterici bir takım ahlak ölçüleri (normlar) geliştirmekte ve bunları ahlak/etik ilke ve kuralları olarak tanımlamaktadır.

33. TIPTA ETİK İLKELER • Bugün tıpta verilecek kararların bilgi ışığında verilmesi isteniyor. Bir kararın etik yönden haklı ve savunulabilir olması için bir etik ilkeyi temel alabilmelidir. Fakat etik ilkeleri kesin ölçü birimleri olarak görmek doğru değildir. İlkeler sorunları çözmede yol gösterici olabilirler.

34. TIP ETİĞİ İLKELERİ • Günümüzde tıp etiğin dört ana ilkesi üzerinde durulmaktadır: 1. Zarar vermeme ilkesi 2. Yararlı olma ilkesi 3. Özerkliğe saygı ilkesi 4. Adalet ilkesi

35. TIP ETİĞİ İLKELERİ Zarar vermeme ilkesi • Bir kişinin olumsuz saydığı her hangi bir duruma uğratılması ona zarar verme anlamına gelir.

36. Zarar vermeme ilkesiFizik zarar • Bir doktor birçok bakımdan hastasının zarar görmesine sebep olabilir. • Fiziki nitelikte zarar verebilir; hastada ağrıya neden olabilir, sakat bırakabilir, zamansız ölümüne yol açabilir, başka hastalıklara sebep olabilir;

37. Zarar vermeme ilkesiPsikolojik zarar • Psikolojik zararlar verebilir; hasta haklarını ihlal edebilir, özgürlüğünden veya bir fırsattan mahrum edebilir, adaletsizlik yapabilir, sır ve mahremiyet hakkını çiğneyebilir, bir takım nimetlerden mahrum kalmasına sebep olabilir; ününe veya malına zarar verebilir.

38. Zarar vermeme ilkesiDeneklere zarar • Bilgi edinmek ve yeni tedaviler geliştirmek için araştırma yapanlar da hayvanlara ve insanlara zarar verebilmektedir. Deneklere zararı en aza indirmek için bir takım yasa ve etik kuralları geliştirilmiştir.

39. Zarar vermeme ilkesi • Hipokrat’a atfedilen, “ her şeyden önce zarar verme” ya da “hiç olmazsa zarar verme” (Latincesi: “primum non nocere”) sözü bugün de hekimlere yol göstericidir.

40. Zarar vermeme ilkesiHipokrat diyor ki • Hipokrat Yemininde yer alan, “Bilgimi hiçbir zaman zarar vermek için kullanmayacağım; zehir isteyene onu vermeyeceğim” ifadesi, hekimin gücü yettiği kadar tedavi sanatını hiçbir vakit kötülük için değil, daima iyilik için kullanacağına dair söz verdiği anlamına gelir.

41. Zarar vermeme ilkesiRızasını almamak • Hastayı bilgilendirip rızasını almadan bir girişimde bulunulduğunda da hastaya zarar verilmiş olur; çünkü hastanın bu girişimi isteyip istemediği belli değildir. Hastanın tercihini belirleyip, kararını şekillendirebilmesi için doğru bilgilendirilmesi gerekir.

42. Zarar vermeme ilkesihastanın zarar görme ihtimali var • Hekimlikte hastaya hiç zarar vermemek söz konusu olabilir mi? Hayır, hastanın zarar görme ihtimali daima vardır. Hastaya daha büyük bir yarar sağlamak için zarar verilebilir; ya da daha büyük zarar görmesini önlemek için hastaya daha önemsiz bir zarar verilebilir.

43. Zarar vermeme ilkesizarar-yarar • Örneğin, doktor hastanın ölümünü önlemek için müdahale ederek onun ağrı çekmesine ya da sakatlığına sebep olabilir. Bunun şartı ise hastaya bilgi vermek ve rızasını almaktır. • Etik değerlendirmelerde, olası zararlar ile olası yararlar karşılaştırılmalıdır.

44. Zarar vermeme ilkesiÜstün menfaati korumak için • Doktor, bir başka insanı veya toplumu korumak için de hastasına zarar vermek zorunda kalabilir. Örneğin, çevresine zarar veren bir akıl hastasının özgürlüğünü, bulaşıcı hastalığı olan hastanın sır hakkını elinden alabilir ve bunda da haklı, hatta yükümlü olabilir.

45. Zarar vermeme ilkesiHekim söz vermez • Hekim hiçbir zaman hastayı “iyi edeceğine” dair söz veremez ve hasta iyi olmadı diye ihmal ile suçlanamaz. • Bir doktorun uygulamaları standardın altına düşerse “ihmal” kapsamına girer.

46. Zarar vermeme ilkesiZarar tayini-bilirkişilik • Hastanın gördüğü zarara hekimin neden olduğunun da kanıtlanması gerekeceğinden, bilirkişi olarak ilgili dallardan doktorların görüşü alınır. Kusurlu bir tıp uygulaması sonucunda hastasının zarar görmesine ya da yarar görmemesine sebep olan doktor, sorumluluğunu yerine getirmediği kanıtlanırsa, cezalandırılır.

47. Zarar-Yarar-Risk değerlendirmesi • İyi hekimliğin ve tıp etiğinin temeli, bir tedavide göze alınan olası zararlar (riskler/tehlikeler) ve ödenecek bedeller ile beklenen yararların tartılıp dengelenmesidir. İnsan üzerinde yapılan deneylerde de aynı değerlendirme yapılmalıdır.

48. YARARLI OLMA İLKESİToplum hekimden ne bekler • Toplum bir doktordan hastasının yararı için olumlu davranışlar sergilemesini, • elindeyse olabilecek zararı önlemesini ya da hafifletmesini, • meydana gelmiş bir zararı gidermesini ya da azaltmasını • ve daha da ileri giderek sağlıklı yaşam seviyesini yükseltmesini, yani iyiliğini artırmasını bekler.

49. HEKİMİN YARARLI OLMASINI SINIRLAYAN DURUMLAR • Önce maddi imkânlar, kimlere ne kadar yarar sağlanacağını sınırlayacaktır. Örneğin, parası ya da güvencesi olmayan hastalar acil durumda değillerse tedavi edilemezler. • Bazen de bir yerde veya kurumda hizmet eden sağlık görevlilerinin sayısı az, ya da o vaka veya durum için bilgi ve becerileri yetersiz olabilir.

50. HEKİMİN YARARLI OLMASINI SINIRLAYAN DURUMLAR • Sağlık Bakanlığının, hastanenin ya da sigorta şirketinin hastalara neyin ne kadar tahsis edileceğini önceden belirlemiş olması da hastalara sağlanabilecek yararları sınırlayacaktır.