Frá einokun til stjórnarskrár Lykildagsetningar

1. Frá einokun til stjórnarskrárLykildagsetningar Ásgeir Jónsson Hagfræðideild

2. 1703 – fyrsta manntalið • Landsmenn voru þá 50.358 þúsund – konur voru þá 20% fleiri en karlar. • Dánartíðni karla var miklu hærri en kvenna á aldurstigum frá vöggu til elli. • Athugið að ýmsar farsóttir gera börnum lítið en geta verið stórhættulegar fullorðnu fólki, líkt og mislingar, hettusótt, bólusóttir ýmis konar og svo framvegis. • Á Íslandi urðu þessar farsóttir aldrei landlægar – heldur gengu í faröldrum með reglulegu millibili og drápu fólk í unnvörpum. • Til að mynda gekk Stóra-bóla árið 1707 og drap um 18 þúsund manns og færði mannfjöldann niður í 32 þúsund. • Laun vinnufólks fylgja fólksfjöldanum – hækka gríðarlega í kjölfar drepsótta og lækka eftir því sem þéttni búsetunnar hækkar. • Þegar hér er komið sögu virðist landið aðeins bera 40-50 þúsund manns.

3. Fólksfjöldi 1703-1830

4. 1751 – fyrsta hlutafélagið stofnað - Innréttingarnar í Reykjavík • Þann 17. júlí á Alþingi stofnuðu 13 menn hlutafélag um iðnrekstur á Íslandi – hlutaféð 1.550 ríkisdalir og síðan kom mótframlag frá konungi upp á 10.000 ríkisdali. • Aðaláherslan er á ullavinnslu, klæðagerð, skinnaverkun og færaspuna. • Eitthvað um 60-100 manns voru í vinnu þegar best lét. • Skúli Magnússon landfógeti var forgöngumaður þessa verkefnis – • Það átti að iðnvæða landið í einu átaki en öll þessi fyrirtæki urðu gjaldþrota 10-20 árum. • Fall innréttinganna er að mörgu leyti lýsandi fyrir það sem gerist þegar reynt er að koma með nútíma tækni til þróunarlanda – hún gengur ekki upp miðað við grunngerð samfélagsins.

5. Það er framfarir, hygg ég að sé • Skúli reyndi að flytja inn erlendan fjárstofn – með honum kom fjárkláði í landið er drap stórann hluta af íslenska fjárstofninum. • Skúli reyndi að flytja inn erlent verkafólk til þess að kenna nýtt handbragð – fékk syphlis eða fransós inn í landið. • Skúli reyndi að koma á notkun nútíma peningaseðla að danski fyrirmynd – en fékk óðaverðbólgu Íslands góður ábate af innréttingum hygg ég sé kominn er Franzós, kláði í fé og Kúrantmynt fyrir specie • En Reykjavík kemst aftur inn í sögubækurnar – fyrsta gatan Aðalstræti er byggð upp.

6. 1783 - Móðuharðindin • Skaftáreldar hófust í júní 1783 og stóðu fram í febrúar 1784 – eitt stærsta hraungos í heimi á sögulegum tíma • Aska og móða yfir landinu öllu svo grasið sviðnaði en skepnurnar dóu. • Áhrifanna gætti einnig í Evrópu með uppskerubresti og hungursneyð – sem síðan verður kveikjan að frönsku byltingunni. • Hafís úti fyrir Norðurlandi og kaldur vetur 1783-1784 og sumarið vætusamt og kalt. • Suðurlandsskjálftar í ágúst 1784 – fjöldi bæja hrundi um allt Suðurland. • Talið er að 53% nautgripa í landinu hafi fallið, 77% hrossa, 82% sauðfjár. • Fjöldi fólks flosnaði upp af jörðum sínum bæði nálægt eldstöðvunum og fyrir norðan land – reyndi síðan að komast vestur að verstöðvunum í örvæntingu. • Hungursneyð – 20% þjóðarinnar lést.

7. Gjaldþrot gamla Íslands • Móðuharðindin voru vendipunktur fyrir Ísland – gamla miðaldahagkerfið/stjórnkerfið er hafði verið bundið í fjötrum verslunareinokunar varð gjaldþrota. • Allt embættismannakerfi landsins, prestar, sýslumenn, dómskerfi, biskupssetur og skólar – allt var þetta fjármagnað að mestu leyti með jarðaleigum. • Konungur og biskupsstólar áttu um helming af öllu jarðnæði landsins – nokkrir ríkir einstaklingar áttu síðan rest en 95% af öllum bændum voru leiguliðar. • Þegar hagkerfið hrundi og skepnurnar dóu, urðu prestar og embættismenn gjaldþrota – skólar lögðust niður. • Gríðarlegt tap af einokunarversluninni. • Haldnar voru fjársafnanir um öll Norðurlönd til þess að koma neyðaraðstoð til íslendinga – það var of lítið og seint. • Dönum varð ljóst að svona gat þetta ekki gengið lengur – Ísland var að breytast úr mjólkurkú í þurfaling – miðöldum varð að ljúka.

8. Umbótatillögur • 1784 – Konungur vildi fyrst leysa málið með því að flytja sveltandi Íslendinga til Jótlands. – hafnað með þeim rökum að dýrara væri að framfleyta fólkinu í Danmörku en á Íslandi. • 1785 – skálholtsbiskupsstóll og skóli fluttur til Reykjavíkur • 1787 – verslunareinokun afnumin • Aðeins þegnar Danakonungs máttu þó versla hérlendis. • 1800 – Alþingi flutt til Reykjavíkur og í stað lögréttu kom landsyfirréttur • Athugið að eftir einveldi konungs 1662 var Alþingi aðeins dómþing. • 1801 – Biskupsstóll og skóli á Hólum í Hjaltadal lagðir niður í sparnaðarskyni. • 1785-1802 – allir jarðir biskupsstóla og konungs seldar • Ein umfangsmesta einkavæðing Íslandssögunnar Móðuharðindin leiddu til bæði einkavæðingar og frjálshyggju og gerðu Reykjavík að stjórnsýslumiðstöð landsins.

9. Fólksfjöldi 1703-2013

10. Fólksfjölgun 1735-2013

11. Dánartíðni 1841-2013 af hverjum 1000

12. Fæðingartíðni 1854-213

13. 1760-1830 Breska iðnbyltingin • Bretar fara að nýta vélarafl í framleiðslu – það er brenna kolum til þess að knýja gufuvélar. • Vélarnar eru notaðar til fjöldaframleiðslu vefnaði og járnvinnslu og margra annara hluta. • Framleiðslukostnaður lækkar verulega – framleiðni vinnuafls hækkar verulega. • Breskar borgir huldust í kolareyk og ný stétt verkamanna hóf að bisa við vélarnar. • Breska þjóðin þrefaldaðist og yfirburðir á sviði iðnaðar og herafla skipuðu landinu í forystusæti í heimsmálum. • Bretar voru undir áhrifum Skota að nafni Adam Smith. • Smith þessi gaf út bók um kosti frjálsar verslunar sem kallaðist "Auðlegð Þjóðanna" árið 1776, í þann mund sem iðnbyltingin var að hefjast. • Með iðnbyltingunni fæðist einnig nútímahagfræði (trúin á markaðsfrelsi) sem Bretar dreifa um heiminn.

14. 1801-1815 – Napóleonsstríðin • Frakkar réðu meginlandi Evrópu í krafti múgaherliðs sem var kallað á völlinn með herskyldu • Bretar – sem réðu hafinu í krafti flotaveldis • Nelson flotaforingi sigldi inn í Kaupmannahöfn árið 1801 og hertók stóran hluta af danska flotanum af ótta við að hann myndi gagnast Frökkum. • Danir gerðust loks opinberir bandamenn Frakka árið 1807. • Bretar senda strax flotann aftur inn í Kaupmannahöfn og sprengja borgina í tætlur með fallbyssum – taka danska flotann. • Danir standa í skærum við Breta allt þar til Napóleon tapar endanlega. • Danska ríkið verður gjaldþrota 1813 og Bretar taka af þeim Noreg og afhenda Svíþjóð árið 1814. • Danska ríkið stendur eftir halaklippt en fær að halda Íslandi, Grænlandi og Færeyjum.

15. 1809 – Jörundur hundadagakonungur • Eftir 1807 hertaka Bretar öll dönsk skip – siglingar til Íslands frá Danmörku verða mjög stopular. • Breskir kaupmenn fara að leita til Reykjavíkur á nýjan leik og bjóða landsmönnum góð kjör. • Stiftamtmaður Dana, Trampe greifi, reynir að stöðva þessa ensku verslun. • Bretar mæta með Danskan mann, Jörgen Jörgensen 13. júlí 1809, og handtaka Trampe greifa. • Jörgensen lýsir því yfir að „allur danskur myndugleiki er upphafinn á Íslandi“. • Nú skal stofnað lýðveldi með löggjafarþingi og eigin þjóðfána. • Í ágúst kemur síðan breskt herskip til Reykjavíkur og flytur Jörgensen úr landi en sleppir Trampe. • Bretar ákveða að taka ekki Ísland og virðast álíta að það sé best komið í höndum hins veika Danaveldis.

16. 1848 - Einveldi afnumið í Danmörku • Árið 1848 var byltingarár og konungar víða um Evrópu riðuðu til falls, en meðal annars varð konungur Dana að afsala sér einveldi sínu. • Þeir Karl Marx (1818-1883) og Friedrich Engels (1820-1895) rituðu Kommúnistaávarpið – byltingar kommúnisminn fæddist • Jón Sigurðsson (1811-1879) „Hugvekju til Íslendinga“ – sjálfstæðisbaráttan hefst. • Veturinn 1849-50 gera skólapiltar Lærða skólans uppreisn gegn rektor með hinu svo kallaða Pereati. • Hins vegar gátu Íslendingar og danir ekki komið sér saman um stöðu Íslands í danska ríkinu. • Danir álitu Ísland vera hluta af danska ríkinu og áttu að senda þingmenn á danska löggjafarþingið. • Íslendingar álitu sig vera í persónulegu konungssambandi við Danmörk og ættu skilið sína eigin löggjafarsamkomu. • Niðurstaðan varð áralangt þóf og einveldi konungs var áfram í gildi hérlendis.

17. 1853 – verslunarfrelsi á Íslandi • Danir tóku upp frjálsa verslun árið 1838 en verslunareinokun er áfram í gildi á Íslandi – þangað mega engir sigla nema Danir. • Vandamálið er að Danmörk og Ísland eru ekki náttúrulegar viðskiptaþjóðir – þær flytja báðar út matvæli. • Danir eru aðeins milliliður – taka við íslenskum fiski til þess að selja áfram suður til Evrópu og láta okkur hafa þýskar iðnaðarvörur í staðinn. • Danir eiga eftir að brjótast til bjargálna í krafti frjálsra viðskipta – þeir snúa frá því að flytja korn út til þess að flytja þá inn til þess að ala svín og kýr. • Þeir verða síðan ríkir af því að flytja út smjör og beikon til Bretlands. • Frjáls verslun var helsta baráttumál Jóns forseta – utanríkisviðskipti Íslands komast fyrst á verulegt skrið eftir tilkomu verslunarfrelsis. • Íslenskir bændur gerast allir harðir fríverslunarsinnar – Jón Sigurðsson verður þjóðhetja.

18. 1864 – Danmörk tapar Slesvík-Holstein • Suðurhluti Danmerkur taldi tvö hertogadæmi Slesvík og Holstein – þau heimtuðu sjálfstæði. • Danir réðust gegn þeim en fengu þá Prússland gegn sér og voru gersigraðir á nokkrum mánuðum og stór hluti landsins var hernumin. • Danmörk er neydd til þess að gefa eftir bæði hertogadæmin sem síðar gengu inn í sameinað Þýskaland. • Skítt með Holstein, þar bjuggu bara þjóðverjar, en í Slesvík er fjöldi Dana er lokast inn í Þýskalandi. • Þetta skapar þversögn gagnvart íslendingum: • Danir styðja nú ákaft allar hugmyndir um að fólk sem tali sama tungumál eigi að fá að búa saman í sér landi (þjóðernishyggja). • Á sama tíma eru þeir eru afskaplega viðkvæmir fyrir því að Danmörk minnki enn frekar með því að missa frá sér fleiri lönd.

19. Danir í tómu tjóni á nítjándu öld • Danmörk lendir upp á milli vaxandi evrópustórvelda og minnkar stöðugt framan af nítjándu öld. • Þeir lenda einnig á eftir öðrum þjóðum Evrópu í efnahagsmálefnum – eru seinir að iðnvæðast og eru fátæk landbúnaðarþjóð. • Dönsk stjórnmál eru íhaldssöm og stærsti hluti af ríkisútgjöldum rennur til varnarmála. • Með tapinu gegn Prússum og sameiningu Þýskalands léttir á þeim og þeir sætta sig við það hlutskipti að vera smáþjóð. • Það er ekki fyrr en á seinni hluta nítjándu aldar sem þeir fara að ná sér upp, iðnvæðast og verða að fjármálaveldi. • Á þessum tíma hafa þeir lítið að bjóða Íslendingum, þaðan kemur lítil sem engin fjárfesting og þeir eru ekki aflvaki framfara. • Þetta breytist hins vegar allt þegar kemur að aldarlokum

20. 1874 stjórnarskrá • Kristján IX kom fyrstur Danakonunga til Íslands í tilefni af 1000 ára afmæli Íslandsbyggðar árið 1874. • Af því tilefni færði hann landinu stjórnarskrá að gjöf. • Landsmenn fengu þannig löggjafar- og fjárveitingarvald. • Með stjórnarskránni komu einnig ýmis önnur ákvæði sem landsmenn höfðu ekki beðið um – svo sem prentfrelsi og trúfrelsi. • Konungur heldur áfram framkvæmdavaldinu sem landshöfðingi heldur í umboði hans. • Þingið getur ekki samþykkt vantraust á landshöfðingja og þannig skipta um ríkisstjórn heldur aðeins kallað saman landsdóm til þess að dæma hann frá embætti fyrir glæp. • Stjórnarskráin frá 1874 hefur haldið sér í aðalatriðum allt til þessa dags og hefur reynst landsmönnum vel.