I FJÖLSKYLDAN HORNSTEINN EÐA HORNREKA

1. I FJÖLSKYLDANHORNSTEINN EÐA HORNREKA Fjölskyldan og félagsleg þjónusta 103

2. INNGANGUR • Reynt að segja frá þróun og stöðu fjölskyldunnar á Vesturlöndum • Leitast við að kynna sjónarmið og rannsóknarniðurstöður sem kveðið hefur að í umræðunni meðal fræðimanna, fagfólks og almennings í nágrannalöndunum • Umfjöllun um skilnað fær þó nokkra umfjöllun sökum algengis • Vantar efni um fjölskylduna • Framlag til faglegrar og almennrar umræðu sem gæti stuðlað að aukinni vitund um stöðu mála og frekari aðgerða • Efnisröðun • Þróun fjölskyldunnar í tímans rás • Áhrif sem núverandi samfélagsaðstæður hafa haft á hjónaband og og fjölskyldulíf • Misgengi milli hugmynda og veruleika • Skilnaðarfyrirbærið • Hlutverk fjölskyldumálastefnu og nauðsyn aðgerða

3. I. FJÖLSKYLDAN Í TÍMANS RÁS • Fjallað um fjölskylduna heimspekilega í gegnum tíðina • Vinsælt efni samfélagsfræðinga í dag • Fjölskyldan hefur verið skilgreind, flokkuð eftir tímabilum, tegundum og formgerð og áhrif efnahagslegra og sögulegra þátta greind • Ekki verið hægt að sammælast um neina einhlíta flokkun • Fjölskyldan virðist ekki hafa breyst jafnmikið og oft hefur verið haldið fram en einhverjar breytingar hafa átt sér stað • Kjarnafjölskyldan ekki ný af nálinni • Barnavinna fyrirfinnst víða • Hefur skipað misháan sess gegnum aldirnar • Félagslegt hlutverk hennar verið á reiki • Ríkjandi hugmyndafræði um skyldur, kynhlutverk og tengsl, hvað á og hvað má • Kirkja og stjörnvöld hafa samið lög og sett skorður • Stjórnað í efnahagslegum tilgangi

4. Hefur lengst af gegnt lykilhlutverkinu að vera frumhópur einstaklingsins • Hjónaband/fjölskylda, formleg eða óformleg, er umgjörð sem verndar • í lagalegum, siðferðilegum og efnahagslegum skilningi • viðkvæm og persónuleg tilfinningabönd • snúum okkur að henni í gleði og sorg, erfiðleikum og sigrum • Hin hliðin sem lýtur að lokun • innbyrgðri kúgun, misbeitingu og ofbeldi • viðgengst vegna friðhelgi einkalífsins og óskráðra reglna eða hugmynda um feðraveldi og húsbóndavald • Leyfilegt að vanvirða persónuhelgi og kynferðismörk og veita útrás innbyrgðri reiði • Margt skrifað um kost og löst á fjölskyldunni og tildrög hennar • Ekki gott að vera einn, sérstaklega hvað varðar hagsmuni karlmanna • Konur sækja frekar um skilnaði en karlmenn • Fjölskyldan frumhópur hverrar manneskju og minnsta þjóðfélagseiningin • Uppfyllir æðri þarfir og hefur markmið • Á Íslandi fyrst barn og svo hjónaband til að tryggja frjósemi og réttmæti hjónabands

5. Úthverfan og innviðirnir • Upp úr síðustu aldamótum – félagsvísindamenn og samskiptafræðingar beina sjónum sínum að fjölskyldunni sem stofnun og samskiptaeiningu • Fjölskyldutengsl og aðstæður skiput máli fyrir þroska barna, félags- og tilfinningalega erfiðleika og geðsjúkdóma • Fjölskyldan jarðvegur fyrir andlegt, félgaslegt og líkamlegt heilbrigði, ættartengsl, samstöðu og tengslamyndun • Lagður grunnur að kenningum um tjáskipti, formgerð, hlutverka- og tengslamótun • Beitt í meðferðar- og forvarnarstarfi í þágu fjölskyldunnar • Upp úr 1950 fjölskyldunni gert hátt undir höfði á Vesturlöndum í kjölfar heimsstyrjaldar • karlmenn aftur á vinnumarkaðinn og endurheimta sinn sess • Hentaði vel að hlúa að konum í eldhúsi, stofu og svefnherbergi, ímynd húsmóðurinnar lofuð

6. Fjölskyldan sameinaðist við útvarpið • Upp úr 1960 fara konur aftur út á vinnumarkaðinn og í nám með aukinni sjálfsvitund og jafnréttiskröfu • Þungamiðjan jafnréttismál og staða konunnar • Unglingamenningin hóf innreið sína • Upp úr 1970 talað um firringu og kynslóðabil • Rannsóknir fóru að beinast að veikleikum fjölskyldunnar • Gagnrýni á efnishyggju fjölskyldunnar og vanmátt út á við • Fjölskyldan vettvangur ofbeldis og barnamisþyrminga • Fjölskyldan uppspretta kúgunar á konum og börnum með hefðbundnum kynhlutverkum og feðraveldi • Rannsóknir beindust í fyrstu að líkamlegu og andlegu ofbeldi gegn börnum, því næst konum, síðan að kynferðislegu ofbeldi og sifjaspellum • Eðli og umfang svipað og í flestum vestrænum löndum

7. Upp úr 1980 þróaðist skipulögð félagsleg þjónusta Undanfarið hefur karlmanns- og föðurhlutverkið orðið tilefni greiningar og rannsókna í vaxandi mæli Rannsóknir hafa beinst að því að greina áhrif ýmissa samfélagsbreytinga, gildismat og óskir almennings, þarfir afmarkaðra hópa, umfang og eðli vandamála og þjóðfélagsmeina sem birtast og bitna á fjölskyldu og uppeldisskilyrðum barna

8. Hugmyndafræði og starfshættir • Þeir sem starfa við heilbrigðis- og félagsmál eða láta sig málefni fjölskyldunnar varða á annan hátt neyðast til að mynda sér skoðun til að störf þeirra verði ekki ómarkviss eða traustsins verð • Eiga lykilstéttir eins og kennarar eða fóstrur að skipta sér af þegar aðbúnaði barna er ábótavant eða andlegri, félagslegri eða líkamlegri heilsu þess er misboðið • Hver er ábyrgur? • Hver á að hafa frumkvæðið? • Hvernig á að tryggja heppileg viðbrögð og viðeigandi vinnubrögð? • Hvar eru mörkin?

9. Þjóðfélagsumræða hafin í nágrannalöndum okkar • Endurspeglar, mótar og skerpir ríkjandi hugmyndafræðileg viðhorf • Sprottið fram í tengslum við kynningu á laga- og reglugerðarsmíð sem ætlað er að marka skipulega félagsmálastefnu með hliðsjón af breyttum þjóðfélagsaðstæðum • Skoðanir stýrast stundum um of að persónulegum skoðunum eða ómeðvituðum viðhorfum • T.d. Í skilnaðar- og forsjármálum, vanrækslu- og misbeitingarmálum • Engin löggjöf getur tyrggt faglega málsmeðferð eða komið í veg fyrir misbeitingu valds eða persónuleg áhrif • Á öllum tímum hefur kreppt að fjölskyldunni á einhvern hátt út frá efnahagslegum- pólitískum eða öðrum félagsmótandi áhrifaþætti • Stefnumörkum í málefnum fjölskyldunnar og íhlutun í þau er viðeigandi og verðugt viðfangsefni yfirvalda, sérfræðinga og fagfólks • Krefst þekkingar og skilningar á aðstæðum og hugmynda- og siðfræðilegrar vitundar hjá þeim sem hlut eiga að máli

10. Að stýra – en hvert? • Viðhorf fræðimanna og almennings til fjölskyldunnar hafa skipst í ólík horn • 1. Sumir telja að hlutverkaþurrð og upplausn fjölskyldunnar sé svo langt komin að hún sé að deyja út • Áhrif frá neyslumenningar hefur spillt forsendum mannlegs tilfinningaþroska og tengslamyndunar • Hæfileikinn til að elska sé á undanhaldi • Sjálfsmynd fólks og gildismat skilgreinist út frá efnislegum eigum, yfirráðum og frama • Ef fólk nennir að eignast börn er það í eigingjörnum tilgangi • 2. Er að samfélagsbreytingar hafi ótvíræð áhrif á fjölskylduna og hún eigi í vök að verjast en hún standi á traustum fótum og hafi gert í gegnum aldirnar • Hjónabands- og fjölskyldustofnun byggist ekki aðeins á líffræðilegum frumhvötum heldur hefur hún styrkst í aldanna rás og skapað þannig gildi og væntingar að hún öðlist æ meira verðmæti með hverri kynslóð

11. 3. Nú eru samfélagsbreytingar endanlega að ganga milli bols og höfðust á hjónabandi og fjölskyldu • Innan fjölskyldunnar samræmist ekki lengur hefðbundið hjónalíf og foreldrahlutverk • Fjölskyldustofnunin er tímaskekkja • Þarf gagngerar breytingar ef hún á að haldast • Það sem stenst ekki kröfur tímans verður að breytast

12. II. RAUNAMYNDIR OG ÍMYNDIR

13. Kreppa og breyting • Fjölskyldan á krossgötum eða í kreppu • Kreppuástand skapast þegar upplausn eða rof verður á einhverju ástandi • Tómarúm eða togstreita myndast milli ólíkra afla og nýtt jafnvægi verður að skapast • Fjölskyldukreppa er bilið sem er á milli hugmynda og veruleika • Eftirsjá og tregi yfir hamingjusömu stórfjölskyldunni • sambúð margra kynslóða • börnin á hnjám afa og ömmu • hjónin vinnandi hlið við hlið • nægur tími • náin tengsl • engir skilnaðir • engin streita

14. Goðsögnin þjónar tilgangi en segir ekkert um • efnislegan skort • fátæklegar matarvenjur • húsnæðisþrengsli • fávísi í kynlífi og uppeldismálum • hömlur sem viðkvæmari mannlegum samskiptum og persónuþroska voru settar • Tíðarandi hefur áhrif á viðhorf manna og gerðir • kvikmyndir • glanstímarit • persónulegir harmleikir og bjarmalsegið ævintýralíf uppa • aldrei hafa verið til aðrir eins unlingar, upplausn fjölskyldu og hjónabands, annað eins umfang ofbeldis og sifjaspella

15. Breyttir framleiðsluhættir og efnahags- og þjóðfélagsbreytingar hafa haft í för með sér • minni tengsl milli kynslóða • tengsla- og stuðningsnet ættar og umhverfis hefur orðið veigaminna • framlag sérfræðinga og félags þjónustu kemur að hluta í staðinn • Hjónalífið í hættu, skammlíf sambönd einkenni líf ungs fólks! • Óvígð sambúð og tíðir skilnaðir lausn • Hjónabandið var félagsleg stofnun sem byggðist á gagnkvæmum skyldum og kvöðum og það skipti máli hverjum maður giftist • afkoma og félagsleg staða markaðist af fjölskyldumyndun

16. Hjónaband og fjölskylda byggjast fyrst og fremst á tilfinningatengslum • Á Vesturlöndum giftir fólk sig og á börn seinna en fyrir nokkrum áratugum • gerir ráð fyrir breytingum • er óhrætt að prófa ýmislegt nýtt • ný sambúðarform • nýja lífshætti • ný verkefni • ný hlutverk • Fólk gerir meiri kröfur um menntun og lífsgæði sem fela í sér verðug verkefni

17. Kjarnafjölskylduformið, vígð eða óvígð sambúð, er ekki eini eftirsóknarverði kosturinn • búa hvort í sínu lagi vegna frjálsræðis eða vegna þess að þau tilheyra tveimur fjölskyldukjörnum (börn úr fyrri hjónaböndum) • lifa einir með börnum sínum eða einstaklingi af sama kyni • óvígð sambúð nú löggild • Fjölbreytnin kallar á sérstaka umhugsun um hvernig megi tryggja að hún reynist óskaðleg fyrir börn sem eiga í hlut

18. Gömul hugun – ný skilyrði • Þrátt fyrir nauðsyn á félagslegri þjónustu og mikla nýtingu á henni skipta fjölskyldu- og ættargengsl miklu málí í daglegu lífi venjulegs fólks • Mikið lagt upp úr reglulegu sambandi við upprunafjölskyldu sem jafnvel býr í sama hverfi • Þróun formlegrar þjónustu af hendi samfélagsins þarf að haldast í hendur við aukna aðstoð við fjölskylduna sem gerir henni kleift að sinna umönnun og rækta fjölskyldutengsl eftir megni og á þann hátt sem opinber þjónusta getur aldrei • Rannsóknir – fólk stefnir að því að afla sér menntunar, fá starf við hæfi, stofna fjölskyldu, búa í hamingjusömu hjónabandi og eignast heilbrigð börn

19. Hefðubundnar hugmyndir um kynhlutverk og fjölskyldulíf ekki á undanhaldi • Sænsk rannsókn frá 1987 • Börn einstæðra millistéttarmæðra sem eiga styrkan fjölskyldubakhjarl og búa við traustan efnahag ná góðum og jafnvel betri námsárangri og félagshæffni en börn frá kjarnafjölskyldum í millistétt • Börn sem koma frá fjölskyldum í uplausn og rofnum fjölskyldutengslum, einstæðum mæðrum, sem ekki hafa bakhjarl eru olnbogabörn frá fæðingu, tekst ekki að standa sig í námi og samkeppni um gott starf eða starf yfirleitt, þau valda ekki maka- , fyrirvinnu- eða foreldrahlutverkum, eru tortryggð og verða tortryggin. Þau verða viðfangsefni félagsmálaþjónustu og eru svipt forsjárhlutverki sínu sem enn magnar vítahringinn

20. Aðstæður íslenskra fjölskyldna • Nýlegar rannsóknir • Sams konar erfiðar ytri aðstæður hafa misjöfn áhrif í fjölskyldum eftir því hvernig fjölskyldur eru í stakk búnar að takast á við þær • Menntun, traust fjölskyldubönd, persónulegur sjálsstyrkur, makaval, líðan á vinnustað o.fl. • Meðalvinnutími fyrirvinnu fjölskyldna (25 – 45 ára með tvö börn) er 56 klukkustundir í viku og margir í fleiri en einu starfi • Samanlagður vinnutími beggja hjóna er 77,8 stundir á viku • Kvartað undan miklu vinnuálagi og of litlum tíma til að sinna börnum og hlúa að hjónabandi

21. Karlar kvarta yfir að hafa of lítinn tíma með börnum • Konur kvarta yfir of miklu vinnuálagi og fjarveru eiginmanns/föður frá heimili • Lítið um sumarfrí • Breytingar sem skipta mestu til að bæta hjónaband og fjölskyldulíf • eiga aðgang að dagvistun og skóladagurinn sé samfelldur • meiri tími fyrir fjölskyldusamveru og minni vinna • betri efnalegar aðstæður • Notkun frítíma skiptir mestu fyrir hjóna- og fjölskyldulíf en ekki magn hans

22. Samstaða og sömu markmið skipta máli • Það þarf andlega, félagslega og líkamlega hraust fólk til að ráða við þær aðstæður sem íslenskum barnafjölskyldum eru búnar í dag • Það eru “veiku” fjölskyldurnar sem þurfa á aðstoð hins opinbera að halda • Eru oft í vítahring sökum aðstæðna og þurfa hjálp til að rjúfa hann • Dæmi á bls. 31 - 32

23. Viðhorf til vinnu • Sérkenni menningar okkar og íslensk viðhorf, dugnaður og gildi þess að spjara sig • “Á hverju sem gengur skal komast yfir heiðina, aflanum bjargað eða heyjunum komið í hús” Bjartur í Sumarhúsum • Hjón standa saman hvað sem á dynur • Börn vinna og það er merki um dygð og sjálfstæði en er álitið neyðarúrræði í nágrannalöndum okkar • Nægur eða vel nýttur tími til samveru er ein af forsendum góðs fjölskyldulífs (ekki fjöldinn sem skiptir öllu heldur hvernig hann er nýttur) • Fylgni milli hamingju í hjónabandi og samverustunda • Fylgni milli samveru barna og foreldra og tengsla þeirra síðar meir

24. Vinnan, vinnusjálfið og persónutengsl á vinnustað skipa æ hærri sess og fá félagslegt gildi umfram það sem vinnan gefur í beinhörðum launum Aukin skilnaðartíðni Þróun nýrra fjölskyldugerða og sambýlishátta

25. III. SKILNAÐUR: KREPPUEINKENNI SEM KREFST AÐGERÐA

26. Þróunin • Ekki nútímafyrirbæri • Hefur verið til svo langt sem heimildir ná • Þekktar lýsingar úr fornritum • Voru ekki algengir og yfirstéttarfyrirbæri • Lítt þekktir frá 16. og fram á 19. öld • Tíðni og forsendur hafa breyst • Um 1900 um 1% hjónabanda lauk með skilnaði á Norðurlöndum • Um 25% í dag • Hefur fjölgað mikið í BNA og V-Evrópu

27. Um 33% barna sem fædd eru á 9. áratugnum á Vesturlöndum muni búa einhvern hluta uppvaxtarára sinna hjá aðeins öðru foreldri sínu • Hluti þeirra mun reyna • endurgiftingu foreldra • eignast sjúpforeldri • reyna annan skilnað foreldra • eignast stjúpforeldri • Fjölskylduráðgjafar og aðrir meðferðaraðilar • Hvaða áhrif hefur þetta á börn tilfinningalega og félagslega • Hvernig má bregðast við á sem áhrifaríkastan hátt

28. Hagnýt afgreiðsla eða tilfinningaleg úrvinnsla • Þróaðar kenningar um skilnaðarferlið og þau átök sem skilnaður hefur í för með sér fyrir foreldra og börn • Getur spannað mjög mis langan tíma frá vikum og upp í ár • Hvert stig hefur sín sérkenni og kreppueinkenni • Meðferð, stuðningur og fræðsla gagnast á öllum stigum • Stjúpfjölskyldur fylgja oft í kjölfar skilnaðarferlis • Samfélagsumræða og viðhorfsbreytingar skipta máli fyrir aðlögun í stjúpfjölskyldum • Hvert tilvik, viðbrögð og sársauki sem því fylgir, einstakt í eðli sínu og meðhöndlað sem slíkt • Skilnaðir eins og að skipta um föt!

29. Fólk leitar oftar aðstoðar í tíma til að vinna úr erfiðleikunum • Vaxandi að fólk þori að skera á vítahring • Viðkvæmustu hlutirnir í skilnaði eru myndaalbúm fjölskyldunnar og hjónarúmið • Það persónulegasta í sambandinu • Börn leggja áherslu á að hjónarúmið fylgi þeim og “mömmunni” • Táknrænt um að þau hafi ekki tapað fótfestunni í lífi sínu • Skilnuðum er oftast hægt að líkja við dauðsfall eða ástvinamissi

30. Færist í vöxt að nútímafólk marki ýmis tímamót og fjölskylduviðburði með sérstakri athöfn fyrir utan þetta hefðbundna • t.d. nefningu barns, flutning í nýtt hús, náms- eða starfsáfanga er náð, ungmenni yfirgefur hreiðrið • Skilnaðarráðgjöf mælir með kveðjuathöfn, t.d. Kaffi fyrir vini og tengdafólk sem myndi auðvelda samskiptin í kringum skilnaðinn og á eftir

31. TÍMAVERKEFNI 1. Undanfarinn og eftirmálinn skipta mestu Viðbrögð barna við skilnaði Nokkur atriði sem læra má af 2. Um áhrif forsjárfyrirkomulags Þekking og aðgerðir Stefnumörkun í Fjölskyldumálastefnu Jafnrétti 3. Börnin og misgengið Enginn veit sína ævina 4. Fjölskylduráðgjöf Lokaorð

32. UNDANFARINN OG EFTIRMÁLINN SKIPTA MESTU Undanfarinn, alvarlegar togstreitur, léleg tjáskipti og samvinnuleysi Seinni tíma rannsóknir sýna þótt þetta eigi við um marga, þá er undanfari skilnaðar breytilegur t.d. breytt viðhorf og forsendur Gagnstæð lífsviðhorf og gildismat algeng ástæða

33. Það er ekki forsaga eða framvinda skilnaðar sem skipta mestu • Heldur hvernig börn og foreldrar takast á við álagið sem fylgir skilnaði og aðlögun eftir á • 50% hjóna í skilnaði hafa átt í tíðum og alvarlegum deilum • 20% í nokkrum • 25% - 30% í litlum eða alls engum deilum

34. Viðbrögð barna við skilnaði • Skilnaður foreldra er börnum alltaf áfall • Kallar oftast fram kreppuviðbrögð • Kvíði – þunglyndi – sorg og angist hvað um það verði, eru algengustu bráðavibrögð barna • Stundum er skilnaður léttir fyrir barnið, það jafnvel komið lengra en foreldrarnir

35. Algengast að börn nái tökum á verstu vanlíðan sinni á ½ til 1 ári Oft er togstreita um trygglyndi barna við báða foreldra Erfitt að átta sig á langtímaáhrifum, margir áhrifaþættir koma við sögu Skilnaðarbörn tjá oftar höfnunarkennd

36. Nokkur atriði sem læra má af • Stundum hefur skilnaður í för með sér bætt samkomulag milli foreldra • Skilnaðarbörnum getur vegnað vel þegar jafnvægi er komið á • Sálrænir aðlögunarhæfileikar barna eru nátengdir miklum og tíðum átökum í hjónabandi foreldra • Aðstæður foreldris sem hefur forsjá barns eftir skilnað skipta sköpum

37. Ef barnið nýtur beggja foreldra, getur barnið átt hauk í horni hjá hinu foreldri ef annað þeirra er miður sín Niðurstöður rannsókna sýna að brýnt er að styðja við bakið á einstæðum foreldrum Börn nefna að erfiðast sé við skilnað foreldra að missa samband við annað foreldri sitt Sama viðhorf hjá feðrum, að missa samband við börnin Löggjöf sem ætlað er að tryggja umgengnisrétt barns við báða foreldra sína er vitaskuld frumskilyrði

38. Um áhrif forsjárfyrirkomulags • Margar rannsóknir hafa glímt við að komast að því hvort eitt forsjárfyrirkomulag gefist betur en annað, þ.e. að barn dvelji aðeins hjá móður, aðeins hjá föður eða er forsjáin sameiginleg • Aldur barns skiptir miklu um hæfni þess til að þola breytileika og tengslarof • Því yngra sem barnið er þeim mun meiri þörf er fyrir stöðugleika og samfelld tengsl og slíkt er erfitt að tryggja nema foreldrar hafi gott samstarf

39. Einnig er vitað að börn á skólaaldri hafa góða hæfni til að laga sig að allflóknu kerfi, t.d. á viku- eða mánaðargrunni bæði varðandi dvalarstað, stundatöflu og tengsl, en forsendan er að því fylgi ekki togstreita, kvíði og óöryggi um vilja eða skiptar skoðanir foreldranna Rannsóknir hafa sýnt að dæmi eru um að börn sem alast upp á tveim heimilum hafa látið í ljós sérstaka ánægju með fyrirkomulagið og fundist þau vera sérlega vernduð og elskuð af báðum foreldrum (sem bæði tvö vildu og gátu haft börnin)

40. Þau nutu jafnt samskipta við báða foreldra í stað þess að eiga eitt “alvöruforeldri” og annað “sunnudags- eða leikforeldri”. Í ljósi þessa fannst þeim það þess virði að fara á milli heimila með vissu millilbili og takast á við þá aðlögun sem því fylgdi

41. Mörgum foreldrum finnst óviðunandi og jafnvel óbærilegt að þurfa að afsala sér forsjá síns eigin barns og finnst það vera tákn um höfnun eða afskiptaleysi gagnvart barninu og vantraust á foreldrahæfni sína Fagfólk hefur nú yfir að ráða fáguðum vinnuaðferðum og reynslan hefur sýnt að skipuleg skilnaðarráðgjöf í stað forsjárdeilu þjónar slíku markmiði

42. Þekking og aðgerðir • Þó rannsóknarniðurstöður séu ekki alveg einhlítar um skilnaðarkreppuferlið og áhrif þess á börn og fullorðna, þá er margt hægt að gera til að beina þróun á jákvæðan hátt • Skilnaðurinn er í sjálfu sér ekki verstur fyrir barnið heldur eru það samskipti foreldra yfirleitt fyrir og eftir skilnað • Við vitum að fræðsla, meðferð og styðjandi aðgerðir í þágu barnafjölskyldna geta beinlínis stuðlað að hæfari foreldrum og bætt hamingju þeirra og foreldranna og jafnvel komið í veg fyrir skilnað

43. Fátt er eins niðurbrjótandi og langvarandi forsjárdeila Samskiptafræðingar staðhæfa að þannig deilur þó að þeim sé vel staðið muni samt hafa spillandi áhrif á fjölskyldutengsl og oft í þeim mæli að þau bíða þess aldrei bætur Vitað er um að óöryggi, vanlíðan og vanræksla á bernskuárum eiga sinn þátt í ráðvilltu og óhamingju unglinga

44. Þetta birtist í sjálfseyðileggjandi hegðun eða árásarhneigð og getur orðið samfélaginu dýrkeypt Fyrirsögn í blaði 2001 – “Kostnaður við einn fíkniefnasjúkling er milljón á ári”. Svona grein vekur fólk til umhugsunar því he´r er ekki aðeins um mannleg verðmæti að ræða heldur líka beinharða peninga

45. IV. FJÖLSKYLDUMÁLASTEFNA • Ný þekking, slípaðri starfs- og lífshættir og hugmyndafræði velferðarþjóðfélagsins hafa markað spor á hagsmunavettvangi fjölskyldunnar • Betur mótaðar kenningar um hagvöxt og ný viðmið um gildi heildrænnar skipulagningar hafa þau áhrif að í vaxandi mæli er farið að stilla saman strengina t.d. milli fjölskyldu og ýmissa félags- og uppeldisstofnana

46. Stefnumörkun • Fjölskyldan og félagsstofnanir eru ekki keppinautar heldur samherjar með ólík hlutverk en sama markmið • Þótt þjóðfélagsbreytingar knýi fram breytta lífshætti, hegðun og samskipti þurfa einstaklingarnir samt aðlögunartíma • Mótþrói nauðsnlegur undanfari allra breytinga • Manneskjan heldur í það gamla og góða

47. Félagsleg mishröðun sem birtist á vettvangi samskipta og fjölskyldumála getur orðið svo mikil að misgengið milli ætlunar og veruleika verði of dýrkeypt fyrir einstaklinga og samfélag Í Svíþjóð fer eitt ráðuneyti með fjölskyldumálefni og í norrænni samvinnu er fengist við að samræma löggjöf, aðgerðir og þjónustu í þágu fjölskyldunnar á Norðurlöndum í átt að samhæfðri félags- og fjölskyldumálastefnu

48. Jafnrétti • Mikil áhersla á Norðurlöndum að marka stefnu varðandi jafnrétti og jafna stöðu kynjanna í atvinnulífi og námi innan fjölskyldu • Átak í þessum málum gæti orðið einn snarasti þátturinn í að skapa hjónum og foreldrum betri samvinnugrundvöll og börnum hagstæðari uppvaxtar- og uppeldisskilyrði

49. Kynímynd karla í fjölskylduhlutverki • Krafa um hefðbundið móðurhlutverk • Fræðsla í skólakerfinu • Tveir málaflokkar skipta sköpum • þróun atvinnu- og húsnæðismálastefnu

50. Börnin og misgengið Þriðji geirinn eru skólamál og dagvistir, æskulýðsstarfsemi og félagsmiðstöðvar Þær höfðu áður fyrr kennslu, geymslu og skemmtunarhlutverki að gegna Uppeldis- og félagsmálahlutverk þessara stofnana fer ört vaxandi Gagnkvæmt traust milli heimilis og uppeldisstofnana er nauðsynlegt