« علی العالِمِ ان يتعلَّمَ عِلمَ ما لم يکن يَعلَم و يُعلِّمَ الناسَ ما قد عَِلم »

1. بسم الله الرحمن الرحیم « علی العالِمِ ان يتعلَّمَ عِلمَ ما لم يکن يَعلَم و يُعلِّمَ الناسَ ما قد عَِلم » « بر شخص عالم است که دانشی را که هنوز ندانسته فرا گيرد و آنچه را که می داند به مردم ياد دهد » امام علی عليه السلام

2. قی کردن امام رضا علیه السلام : « مَن اَرادَ اَلّا تُحرقُهُ السّوداء، فَعَلیه بالقَیّ وَ فَصدِ العُروق وَ الاِطلاءِ بالنّوره » «هرکس می خواهد سودا او را نسوزاند بر او باد قی کردن ، رگ زدن و نوره کشیدن » طب الرضا- بحارالانوار امام باقر علیه السلام :« مَن تَقَیّأ قبل اَن یَتَقَیّأ کان اَفضَل من سَبعینَ دَواء وَ یَخرُجُ القَیَّ عَن هذا السَّبیل کُلّ داء و َعلّه» امام صادق علیه السلام : « تب در سه چیز خارج می شود: عرق کردن، اسهال، قی کردن»

3. در قی دو هدف کلی وجود دارد : • تخلیه اخلاطی که در دهانه معده به وجود می آیند • بالا کشیدن موادی که به پایین رفته اند

4. قی در افراد تندرست • قی هم خاصیت پیشگیری دارد و هم خواص درمانی لذا افراد سالم که برایشان منعی وجود ندارد نیز باید جزء برنامه شان باشد. • هر روز از طعام هضم شده در معده مقداری در میان پرزهای آن باقی می ماند لذا لازم است هر چند وقت یکبار معده را از آن آلودگی ها پاک کنند مخصوصا اگر معده سرد و دارای رطوبت بسیار باشد. رطوبت زیاد مانع رسیدن حرارت معده به غذا و هضم آن شده و ناگواریدن طعام خود موجب رطوبت بیشتر می شود. صفرایی که پیوسته از جگر به روده می ریزد بلغم را می شوید و به روده بزرگ می برد ولی معده اگرچه مرکز بلغم است صفرا وارد آن نمی شود تا بلغم را بشوید زیرا اگر صفرا وارد معده می شد، مردم همیشه احساس دل بهم خوردگی داشتند و غذا در معده قرار نمی یافت و هضم نمی شد لذا خداوند متعال پاک کردن معده از بلغم اضافی را به اختیار ما داده است تا با قی کردن این کار را انجام دهند.

5. دفعات و چگونگی قی کردن در افراد سالم • ماهی یکبار، دو روز پشت سر هم انجام شود تا در روز دوم خلطی که از جای نجنبیده نیز برآید، (گروهی ماهی دو نوبت و هر نوبت دو روز پشت سر هم را توصیه کرده اند) • نکته : جهت پاکسازی معده نباید قی آور خورد و قوت قی هم نباید زیاد باشد زیرا اخلاط را به معده می آورد. در اینگونه موارد قبل از غذا شربت سکنجبین می خورند و بعد غذایی که خلط غلیظ را لطیف کند (مثل ماهی شور با ترب) و اگر نیاز شد مقارن با قی کردن کمی آب شبت با سکنجبین عسلی می خورند تا آسانتر برآید.

6. منافع قی کردن • بعد از اسهال هیچ استفراغی قویتر و نافعتر از قی نیست • همه بیماریها و دردها که فروسوی ناف باشد را سود دارد • معده را پاک می کند و بعد از آن غذا بهتر گوارد • آرزوهای بد مثل میل به خوردن خاک و گل را زایل می کند (همینطور تمایل به چیزهای ترش، شور یا تند) • آماسها و تهبُّج و صرع که از معده خیزد

7. برخی بیماریهایی که قی در آنها موثر است مالیخولیا / رعشه / سنگینی سر/ کم نوری چشم / سردرد بخاری/ صرع/ فلج/ بدرنگی و زردی چهره/ درد دندان/آبریزش دهان/ خونریزی مغز/ سنگینی معده (تخمه)/ بی اشتهایی، لاغری/ ریزش صفرا به معده/ مسمومیتها/ تنگی نفس/ سرفه ناشی از سردی/ یرقان/ درد کلیه و مثانه و قرحه آنها/ خونریزی کلیه، مقعد و رحم/ استسقاء/ عرق النَساء/ سستی عضلات و مفاصل/ نقرس/ داءالفیل/ قوبا/ جذام

8. در اوجاع مفاصل اگر ماده ی علت، صفرایی بود، نخست قی باید فرمود و اگر ماده خونی بود نخست استفراغ خون از جانب مخالف و پس از دو سه روز قی فرماید • در دوالی و داءالفیل اگر به فصد حاجت آید، نخست رگ باسلیق زنند، پس قی فرمایند به داروها که بلغم را سود دارد • در درد پاشنه اگر سبب ، فرود آمدن ماده باشد قی فرمایند • تبهایی که زندرون سرد باشد و بیرون گرم یا برعکس زندرون گرم و بیرون سرد باشد ... اندر علاج هر دو نوع، قی باید فرمود به سکنگبین و تخم ترب و مانند آن • از تدابیر لاغر کردن همه تن این است که ریاضت و قی بسیار باید کرد

9. فعل داروهای قی آور • آنچه به قی برمی آید بیشتر بلغم باشد و صفرا کمتر پس از بلغم برآید و سودا از پس صفرا و کمتر آید. معمولا باقی سودا دفع نمی شود مگر در فردی که پیوسته شراب خورد و جگرش گرم باشد و یا سپرز او بزرگ باشد و یا زنی باشد که حیض او بسته شده باشد. در اینصورت سرکه را گرم کرده بر روی معده او ضماد می کنند. (نافع است) • داروی مسهل خلط را در تن دیرتر جنباند و دیرتر به سوی خود کشد در حالیکه داروی قی فورا خلط را از قعر تن و اندام بیرون می کشد. قوت دافعه طبیعی همه اندامها چنان است که به سمت پایین دفع می کنند لذا داروی قی آور باید چنان قوی باشد که بر این جهت طبیعی غلبه کند و به سرعت نیز این کار را انجام دهد.

10. 1 ) آناتومی : سینه تنگ و برهنه از گوشت گردن باریک و دراز تورم حنجره فربهی و تنگی مجاری (مردم سخت فربه را اسهال موافقتر از قی باشد و برای افراد لاغر قی مناسبتر است) موارد ممنوعیت قی

11. 2 ) فیزیولوژی : • بارداری • گرسنگی و تشنگی • به فاصله کمتر از سه روز از فصد • عادت به قی داشتن یا دشوار بودن آن برای فرد (این افراد فقط در تابستان مجاز به قی کردن هستند) • سرمای زیاد هوا • صبح ناشتا (مگر در مزاجهای مرطوب یا افرادی که باید قی آور قوی بخورند زیرا امکان دارد مواد معده به طرف سر رانده شده و کثرت قی در آنها باعث ناتوانی معده شود و مجاری و حنجره صدمه ببیند) • تا 3 روز بعد از فصد (مخصوصا اگر فم معده ضعیف باشد)

12. 3 ) بیماری ها • ضعف مغز (در ضعف دماغ و اندام سر، مسهل ارجح است) • چشم درد • درد و ورم گلو/ بیماریهای سینه • بیماری های حاده • بیماری ناشی از گرمی زیاد (قی حرارت بدن را برمی انگیزد) • اجابت مزاج دشوار • ضعف معده / ورم گرم معده (مسهل بهتر است)

13. عوارض قی • در صورت زیاده روی معده را زبون کند و اخلاط بد به آن روی آورد • سده جگر را زیان دارد • بسیار باشد که از قوت قی رگی در سینه بشکافد • دندان و چشم و بیماریهای سینه و سر را زیان دارد ( اگر به اندازه حاجت و به وقت کنند برای گرانی سر و گوش و خیرگی چشم مفید است)

14. تمهیدات قبل از قی • زمان • مزاج مرطوب • مزاج محرور • هوا • تحرک و ورزش • طعام • وضعیت فرد • فرد لاغر

15. 1 ) زمان : بهترین فصل برای قی تابستان است چون در این فصل اخلاط گداخته و به بالا حرکت می کنند لذا قی کردن سهلتر است • نکته : قی کردن با داروی قوی فقط اول بهار و اول پاییز جایز است 2 ) مزاج مرطوب : قی در این افراد باید قبل از غذا خوردن باشد تا داروی قی رطوبتها را بکند (طعام و شراب در این افراد با اخلاط تزاحم می کند) همچنین باید بعد از فعالیت و زمانی باشد که فرد می خواهد استراحت کند (ریاضت اخلاط را می گدازد) • نکته : اگر فرد نتواند بدون خوردن طعام و شراب قی کند ، بخورد : اندکی ماهی شور+ ترب+ آب نیمگرم که شبت، لوبیا و خردل و نمک در آن پخته باشد + سکنجبین عسلی

16. 3) مزاج محرور : قی در مزاج محرور باید بعد از استراحت و غذا خوردن باشد به این ترتیب که باید بعد از استراحت با آب نیمگرم غسل کند و به بدن روغن بمالد و شربتی از کشکاب و روغن بادام بخورد و پس از 4-3 ساعت مقداری ماهی تازه بخورد و موقع قی کردن کشکاب و سکنجبین با آب گرم بنوشد 4) هوا : هوای منزل گرم باشد یا در گرمابه قی کنند زیرا گرمابه اخلاط را بگدازد (اگر خلط خیلی غلیظ باشد باید به حمام رفت) 5 ) تحرک و ورزش : قبل از خوردن قی آور باید مقداری ورزش و تحرک داشت تا تن گرم شده، اخلاط رقیق و گذرهای آن گشاده شود.

17. 6 ) طعام : باید طعام بسیار خورند تا معده پر شود و گوناگون تا معده آن را باز دهد و بعد از آن کمی درنگ کنند تا فضلها و خلطها با طعام بیامیزد و با آن بیرون آید • نکته : از خوردن تقویت کننده های معده و فم آن و چیزهایی که نیروی نگهدارنده معده را برانگیزد پرهیز کنند • نکته : قبل از خوردن قی آور خوردن منضج ضروری است زیرا اگر اخلاط به پرز معده چسبیده باشند در برابر دارو پایداری می کنند و معده آزرده و اندام درونی متورم می شوند. چیزهایی که خوردنشان اخلاط را آماده دفع می کند عبارتند از : صفرا : سکنجبین عسلی + آب ولرم بلغم : سکنجبین + شوید پخته + نمک + خردل سودا : سکنجبین عنصلی و نمک هندی - نمک و شوید پخته

18. 7 ) وضعیت فرد : هر دو چشم را رِفاده نهند و بعِصابه ببندند و تا از قی فارغ نشود چشم نگشاید (بهتر است شکم را هم ببندد) موقع قی راست نشیند تا اخلاط راست برآید (اگر بایستند بهتر است) و به هیچ وجه به پهلو تکیه نکند نکته : هر که را قی دشوار است یا به آن عادت ندارد از چند روز پیش غذای چرب و شیرین خورد و هیچ ریاضت نکند تا اگر معده یاری نکرد و قی کرده نشود، غذایی که در تن می ماند نیک باشد

21. اقدامات بعد از قی • چشم و صورت با آب سرد شسته شود • دهان را با آب گرم شسته و با سکنگبین یا ماءالعسل غرغره کنند • لختی بیاساید • بعد از شستن دهان مقداری مصطکی با آب سیب بخورد • ترکیب ذیل را بخورد تا باقی فضله که در معده است به سمت روده دفع شود: عود (یک مثقال) + مصطکی (یک درم) با اندکی شکر اندر آب سیب • طعام و شراب نخورد و زود به گرمابه رفته خویش را شسته و زود بیرون آید • بعد از قی اگر تشنه شد آب سیب بخورد (از سکنجبین و جلاب بپرهیزد)

22. نشانه های مفید بودن قی • احساس سبکی پس از آن • آرزوی طعام بهتر شود • نبض و نفس به اعتدال باشد • همه قوتها قویتر شود • در ابتدا منش گشتن باشد و بیشترین رنج او سوزش مختصر فم معده باشد و تاسه بعد از سه چهار ساعت رفع شود • در ابتدای قی از دهان لعاب آید بعد بلغم بسیار به دفعات دفع شود و سپس خلطی رقیقتر آید

23. علائم زیانمند بودن قی • چیزی برنیاید یا تمام برنیاید • عرق بسیار روان شود • چشمها بیرون بزند و سرخ شود (نشانه آن است که خلط بد و گرم به دماغ آمده و ممکن است ایجاد آماس گرم در مغز کند) • آواز برنیاید (گرفتگی صدا) • فواق پدید آید (خلط بد به معده آمده و معده قادر به دفع آن نیست) • اگر این علائم ایجاد شود و آن را درمان نکنند مردم هلاک شود. (در این شرایط باید حقنه کرد با آب نیمگرم و روغنها که قوت تریاقی دارد مثل روغن سوسن و آب عسل بنوشد)

24. عوارض قی کردن • سوزش معده و تاسه عظیم : اگر قی آور قوی باشد و قی دیر اتفاق افتد بروز می کند. تدارک آن با آب ولرم و روغن زیتون یا کنجد باید کرد و هر ساعت شربتی از آن داد تا قی برآید و سوزش ساکن گردد • درد پهلوها بعد از : آب گرم و روغن بنفشه یا بابونه به هم زده روی موضع می نهند / تکمید به آب گرم • سوزش زیاد بعد از قی : خوردن آب جوجه یا آبگوشت چرب / مالیدن روغن بنفشه روی شکم • فواق : جرعه جرعه آب گرم خوردن و عطسه آوردن

25. خناق (شایع) : بازوها را بسته و حقنه به کار برند • خون برآمدن از پس قی : شیر تازه دهند تا قوت دارو باز دارد (اندر همه اعراض بد شیر تازه می دهند که سخت سودمند است ) • ادامه حالت تهوع : مصطکی با آب سیب بخورد • تداوم قی : گذاشتن دست و پا در آب سرد خوردن داروی خواب آور ضماد داروی قابض نیرو بخش معطر بر معده

26. انواع قی آورها • الف) طعام و شراب : خربزه، بیخ خربزه، شبت، ترب، چغندر، انجیر، قَطَف، شلغم، تخم کاکیان، حُلبه(شنبلیله)، سکنگبین عسلی گرم و کشکاب با سکنگبین و ماهی شور – تخم کدو، تخم خیار، کنجد، لوبیا • ب) داروها : خربق سپید، جَبَلاهنگ، کُندُس، مَویزه، کنگرزد، جوزُالقیّ، جوز ماثل (تاتوره)، پیاز نرگس، تخم مازریون، تخم شبرم، روغن سوسن، شحم حنظل، هسته تمر هندی، پیه انار

27. قوت داروهای قی آور • خربق سپید (قویترین داروی قی آور) • جَبَلاهنگ • کندُس، تخم شبرم، مازریون، جوزُ القَی • نمک هندی، بوره، تخم ترب، تخم شبت، تخم سَرمَق و ترب که در سکنگبین عسلی آغشته باشند، خردل • کنگرزد (خلطها را لطیف کند وبه رفق بیارد)، تخم سَرمَق، طبیخ سرمق و خربزه و تخم او و آب لوبیا و بیخ سوسن و خبازی که بپزند و آب او با سکنگبین بخورند، کشکاب که تره در آن بپزند، فقاع گرم به آب شبت یا انگبین (خاصه پس از آنکه اندر گرمابه برآمده باشند)، پیاز نرگس که با ماهی تازه یا غذای دیگر بخورند نکته : دسته پنجم اخلاط را از معده و اندام نزدیکتر بیرون آرند و خلط لطیفتر و بلغم پخته را خارج کنند

28. خربق سپید

29. موش را بکشد و خوک و سگ را زهر است (قاتل الکلب) اخلاط غلیظ و لزج را از قعر اندام دور برآرد. مصرف آن خطرناک است چون اگر در تن خلط بسیار نباشد باعث بروز تشنج خشک می شود و اگر خلط بسیار باشد ممکن است باعث خناق شود چون خلط بسیار به یکبار به سمت معده می آید ولی به یکبار نمی تواند خارج شود لذا آنرا فقط زمانی که مجبور باشیم باید تجویز کنیم و آن در مورد فردی است که قی دشوار باشد و سخت فربه باشد و در تن او فضول بسیار باشد و واقعا نیازمند به قی باشد

30. جَبَلاهنگ • تخم گیاهی است (تُربُد زرد) • مقدار شربت نیم درهم و کشنده یک درهم

31. کُندُس (ش)

32. مازِریون

33. جوزُ القَیّتدبیر اصلاح آن و کنگرزد کوبیدن و با نمک آمیختن و خوردن با آب شوید است.

34. جوز ماثل (تاتوره)

35. سَرمَق

36. پیاز نرگساخلاط را به سوی خویش کشد. هرچه اندام را جراحت کند و اندر وی بماند چون خار و پیکان بیرون آرد

37. برخی نسخه های قی • بلغم رقیق : سکنگبین و کشکاب بلغم رقیق را از معده پاک کند • بلغم غلیظ : ترب را بپزند و در سکنگبین عسلی بخیسانند و کمی نمک و بوره بر وی بپاشند و بگذارند تا صبح بماند و صبح ناشتا بخورند و بعد از آن ماهی شور و انار و ترب و کمی ترید پاچه و یکساعت بعد از آن آب شبت با سکنگبین بخورند • سکنگبین عسلی که از سرکه انگور تهیه شده و زوفا را در آن پخته باشند رطوبت که طبقات معده اندر خورده باشد را بیرون آرد • دو سه عدد پیاز نرگس با غذا بخورند به آسانی قی آرد • تخم ترب (سه درم) + ماءالعسلِ نیمگَرم (یا دو درم کنگرزد یا دو درم جوزالقی)

38. بیخ خیار کوفته (ده درم) + آب شبت (یا سکنگبین) • آب برگ خیار + سکنگبین نیمگرم • روغن تازه + آب نیمگرم • هسته تمرهندی : بشکنند و به اندازه یک قاشق مرباخوری مغز آن را جوشانند و صاف کرده بخورند • به اندازه یک قاشق چایخوری پیه انار را جوشانده بخورند • شحم حنظل نکته : پاک کردن معده تندرستان را خربزه و خیار و پیاز نرگس و تخم ترب و تخم شبت و مانند این کفایت باشد نکته : اندر بیماریهای مزمن چون فالج، رعشه و مالیخولیا به جوزالقی و جبلاهنگ و خربق و مانند آن حاجت افتد

39. ترکیبات قوی • بوره (سه درم) + آب نیمگرم (نیم من) • روغن سوسن + آب نیمگرم • مویزج (20- 15 عدد) + آب شبت + روغن تازه (سخت قوی) • سودا را براندازد : نمک هندی، تربد زرد، بوره ارمنی (یک درم) + خردل (نیم درم) + سکنگبین + طبیخ شبت • پوست خربزه خشک (کوبیده) + آب نیمگرم

40. « لو أنَّ حَمَلَتَ العلمِ حَمَلوهُ بحقِّه لَأَحبَّهمُ الله واهلُ طاعته من خلقه و لکنّهم حَملوهُ لِطلبِ الدُّنيا، فَمَقَّتُهم الله، و هانوا علی الناس.» « اگر حاملين علم آنرا چنان که حقست حمل کنند بي گمان خدای تعالی و بندگانش آنها را دوست ميدارند وليکن آنها برای دنيا به دانش روی آوردند لذا خداوند بر آنها خشم گرفت و مردم آنها را حقير و کوچک شمردند » امام علی عليه السلام