Bestaanstechnologieën en godsbeelden

1. Nienke Moor Bestaanstechnologieën en godsbeelden

2. Wereldbevolking naar godsdienst

3. Plaats in de cursus • Rationaliseringsprobleem • Het bestuderen van veranderingsprocessen • Lenski’s technologisch evolutionisme • Technologieën en evolutionaire trends: • Vorige keer: technologieën en ongelijkheid • Vandaag: technologieën en religie

4. In deze bijeenkomst • Waarom voor-industriele samenlevingen? • Macro-theorie: Technologisch Evolutionisme • Evolutionaire trends • Micro-theorie: Analogie redenering • Data • Enkele onderzoeksresultaten • Afsluiting

5. Godsdienstsociologie • Met name gericht op industriële samenlevingen Europa en de Verenigde Staten • Secularisering en ontkerkelijking • Religie is NIET dood en speelt nog steeds een grote rol in de wereld.

6. Waarom voor-industriële samenlevingen? • Bestuderen van veranderingsprocessen • Door globalisering steeds minder variëteit in religie. • Met name het Christendom en de Islam verspreiden zich snel. • Monotheïsme

7. Vormen van religie • Animisme: geloof in spirituele geesten • Geloof in goden: • Polytheïsme • Henotheïsme • Monotheïsme

8. Godsbeelden • Eerdere bevindingen: godsbeelden hangen samen met 1) natuurlijke beperkingen, 2) politieke kenmerken, 3) niveau van technologie en 4) economische kenmerken. • Hoe kunnen we deze bevindingen verklaren? • Synthese: technologisch evolutionisme (Lenski, 1970)

9. Technologisch Evolutionisme:basis assumpties • Samenlevingen worden beïnvloed door hun natuurlijke en sociale omgeving. • Mensen hebben een unieke genetische code die hen onderscheidt van andere organismen. • Deze genetische code stelt mensen in staat om cultureel erfgoed te creëren. • Uniek voor de mensheid

10. Cultuur • Ideologie • Informatie die mensen gebruiken voor het bevatten, begrijpen en ordenen van ervaringen. • Technologie • Informatie die mensen gebruiken om de materiele bronnen in de omgeving te gebruiken voor het bevredigen van behoeften en verlangens.

11. Technologisch Evolutionisme:Basis model Natuurlijke en sociale omgeving Voorgaande sociale Sociale en culturele kenmerken en culturele kenmerken Genetisch materiaal van mens

12. Technologisch Evolutionisme:Veranderingsprocessen in samenlevingen • Bestaanstechnologie als belangrijkste oorzaak van evolutionaire processen in samenlevingen. • Bestaanstechnologie stelt grenzen aan verdere ontwikkeling van de samenleving. • Ideologieën (waaronder religie) helpen mensen de wereld te bevatten.

13. Schematisch Ideologie / religie Sociale complexiteit - Economische en politieke differentiatie - Bevolkingsdichtheid Bestaanstechnologie

14. Technologieën en samenlevingstype

15. Bestaanstechnologie Akkerbouw Ontwikkelde tuinbouw Herders Eenvoudige tuinbouw Vissers Jagers en verzamelaars

16. Evolutionaire trends (H17) • Trend naar een meer efficiënte productie • Trend naar een grotere bevolkingsomvang • Trend naar sterkere segmentatie • Uitgebreid behandeld in vorige hoorcollege • Trend naar meer activistische ideologieën

17. Trend naar een meer efficiënte productie • De efficiëntie van een bestaanstechnologie is afhankelijk van de kosten en baten. • Kosten: hoeveelheid energie die voedselproductie kost. • Baten: hoeveelheid energie die voedselproductie oplevert • De bestaanstechnologie is efficiënter naarmate de hoeveelheid opgeleverde energie de hoeveelheid gekoste energie meer overstijgt (in calorieën).

18. Efficiëntie van plantaardige voedselproductie Bron: Harris, M. (1988). Culture, People, Nature.

19. Trend naar een grotere bevolkingsomvang • Meer voedsel voor minder moeite. • Samenlevingen met een meer efficiënte bestaanstechnologie kunnen een grotere populatie onderhouden dan samenlevingen met een minder efficiënte bestaanstechnologie.

20. Bevolkingsomvang en -dichtheid Bron: Lenski, G. & Nolan, P. (1995). Human Societies

21. Trend naar sterkere segmentatie • Met toenemende technologische ontwikkeling raakt de structuur van een samenleving meer gesegmenteerd. • Trend naar meer en losser van elkaar staande instellingen (politiek en economisch) • Trend naar grotere ongelijkheden • Trend naar meer geweld • Trend naar meer en strakkere beginselen voor groepsvorming

22. Politieke instellingen en maatschappijtype Bron: Murdock’s Standard Sample; eigen berekeningen

23. Beroepsspecialisatie en maatschappijtype Beroepsspecialisatie en maatschappijtype Bron: Lenski, G. & Nolan, P. (1995). Human societies

24. Trend naar activistischere ideologieën • Hoe meer ontwikkeld de bestaanstechnologie van samenlevingen is, des te meer activistische voorstellingen bevatten haar ideologieën. • Religie is een bepaald soort ideologie. --------------------------------------------------------------------- • De religieuze voorstellingen van een samenleving zijn meer activistisch, naarmate haar bestaanstechnologie meer ontwikkeld is.

25. Godsbeelden en samenlevingen Bron: Etnografische Atlas

26. Micro-verklaring (1) • Te verklaren macro hypothese: hoe meer ontwikkeld de bestaanstechnologie van een samenleving, hoe meer activistisch de godsbeelden. • Rational Choice Theory of Religion Stark & Bainbridge, 1987 - Mensen zijn rationeel. - Mensen gebruiken religie om “niet wereldse” producten te verkrijgen. - Kosten en baten afweging. Mensen zullen onderhandelen met de god die hun het meest te bieden heeft.

27. Micro-verklaring (2) • Beter passende micro-verklaring: Topitsch (1954) - Mensen verklaren het onbekende aan de hand van het bekende. - Religie als verklaring van het onbekende. - Zoals de mensen zijn, zo zijn de goden. - Denkmodellen: biomorf, sociomorf en technomorf

28. Niveau van activisme in godsbeelden • We verleggen de focus van het geloof in een morele hoge god naar het niveau waarop goden actief zijn volgens de religie van een samenleving. Geloof in meerdere goden of geen god Geloof in een niet-morele hoge god Geloof in een morele hoge god Meer activistisch

29. Vragen • Bestaat er een relatie tussen de bestaanstechnologie van een samenleving en de daarin aanwezige godsbeelden? • Niet moreel • Moreel Zo ja… • Betreft dit een directe of indirecte relatie? • Hoe verhouden de godsbeelden in de visserij- en veehouderijsamenlevingen zich tot godsbeelden in de andere samenlevingstypen?

30. Bestaanstechnologie en denkmodellen

31. Verwachtingen • Hoge god Het geloof in een scheppende hoge god zal opkomen wanneer mensen zelf gaan scheppen (ontwikkelde tuinbouwsamenlevingen. • Morele hoge god Het geloof in een morele hoge god zal opkomen wanneer staten zich vormen en alleenheersers verschijnen (akkerbouwsamenlevingen). • Daarom controleren we voor: • Aanwezigheid van vakwerklieden • Aanwezigheid van één leider

32. Theoretisch model Bestaanstechnologie Aanwezigheid alleenheerser Vakwerkmanschap (Morele) hoge god Natuurlijke beperkingen

33. Data cross-cultureel onderzoek I • Technologisch evolutionisme doet voorspellingen over evolutionaire trends. • Toetsen van evolutionaire trends • Samenlevingskenmerken (macro-data) • Lange termijn trends • Evolutionaire trends kunnen worden bestudeerd door het vergelijken van samenlevingen van verschillend technologisch niveau.

34. Data cross-cultureel onderzoek II • Murdock’s Etnografische Atlas (1267 stammen) - De meest complete dataset voor cross-cultureel onderzoek in voor-industriële samenlevingen. - Eerdere beschrijvingen van stammen worden geprefereerd (1800-1950). - De beschrijvingen zijn gecodeerd door derde personen. • Standard Sample (186 stammen) - Meer informatie - Galton’s probleem

35. Dataproblemen cross cultureel onderzoek • Representativiteit steekproef • Samenlevingen die nooit zijn beschreven • Galton’s probleem van diffusie • Samenlevingen beïnvloeden elkaar

36. Galton’s probleem van diffusie (1) • Eén van de meest belangrijke problemen in cross-cultureel onderzoek. • Diffusie als mogelijke verklaring: • samenlevingen beïnvloeden elkaar Mogelijke oplossingen: • Geografische separatie - Buurlanden zullen elkaar sterk beïnvloeden. • In geval van religie: geen recente data

37. Bevindingen Bestaanstechnologie Aanwezigheid alleenheerser Vakmanschap (Morele) hoge god Natuurlijke beperkingen

38. Afhankelijkheid van veehouderij voor akkerbouw samenlevingen Bron: Etnografische Atlas

39. Wallace’s typologie van religienaar indeling Lenski Kottak, C.P. (2002). Anthropology. The exploration of human diversity

40. Scheppingsverhalen • Universeel • Informatief karakter. • Hoe verklaren mensen het onbekende • Scheppingsverhalen representeren gemeenschappelijk denken (Levi-Strauss) • Betere toetsing analogieredenering • Scheppingsverhalen vergelijken van samenlevingen met verschillende bestaanstechnologie.

41. Kenmerken scheppingsverhalen • Schepper • natuurverschijnsel, voorouder, dier, geest, god • Geslacht schepper • man, vrouw, koppel, hermafrodiet • Schepping (van wereld en van mensheid) • seksuele reproductie, transformatie, vaardigheid, op bevel

42. Voorbeelden schepping • Transformatie … De god Marduk beloofde de andere goden Tiamat te verslaan, in ruil voor oppermacht. Zij gingen hier mee akkoord. Marduk versloeg de eerste moeder, en sneed haar in twee stukken. Hij gooide één helft omhoog, en noemde dit de hemel. De andere helft gooide hij naar beneden, waar het de aarde vormde …. • Vaardigheid … Bakothal maakte een klein menselijk figuur uit klei, maar het was verre van perfect. Kokomaht, zijn tweelingbroer, besloot een nieuw kleifiguur te maken. Hij maakte de perfecte mens, welke opstond en kon lopen. Bakothal ging echter verder met zijn imperfecte werk. Kokomath wees hem op zijn fouten; geen handen, geen voeten!

43. Tot slot • Hypothese van Lenski ondersteund door data • Er is een evolutionaire trend naar meer activistische godsbeelden • De analogieredenering van Topitsch is een belangrijke aanvulling • Welke godsbeelden in welk type samenlevingen • Volgende hoorcollege • Gastcollege Ariana Need over stemgedrag (H.27 en 28)