ASMANIN KÖKENİ VE TAKSONOMİSİ

1. ASMANIN KÖKENİ VE TAKSONOMİSİ YARD. DOÇ. DR. MURAT AKKURT

2. ASMANIN KÖKENİ VE TARİHÇESİ • Ortaya çıkışı milyonlarca yıl öncesine dayanan asmanın kökeni konusunda yapılan araştırmalar, asmanın çok geniş bir form ve tip zenginliğine sahip olduğunu göstermektedir. • XX. yüzyıla kadar asmanın kökeni olarak bugünkü kültür asmasının da anavatanı olarak kabul edilen Kafkasya, Hazar Denizinin güneyi ve Kuzeydoğu Küçük Asya olarak gösterilmekteydi (Ağaoğlu 1999). • Günümüzde yapılan araştırmalar asmanın ilk görüldüğü zamanları günümüzden 60-70 milyon yıl öncesine kadar götürmekte, ilk görüldüğü yer olarak da dünyanın pek çok bölgesini işaret etmektedir.

3. Günümüzden yaklaşık 1 milyon yıl öncesi başlayan buzul çağıyla birlikte asmanın orta Avrupa’dan, Akdeniz bölgesine doğru çekilmeye başladığı, buzul dönemin sona ermesi ve sıcak dönemin başlamasıyla birlikte günümüzdeki yayılım alanlarına tekrar genişlediği bildirilmektedir. • Tarih öncesi ilk insan yaşamının başladığı dönem olarak kabul edilen buzul çağının sona ermesi yaklaşık 10.000 yıl öncesine karşılık gelmektedir. Yapılan arkeolojik çalışmalarda bu döneme ait üzüm çekirdeklerinin kalıntıları bulunmuş, hatta bu çekirdeklerin pres artığı olarak alkollü içki yapımı sonucu toplu halde bir yerde bulunduğu ortaya konulmuştur. Buradan yaklaşık 10.000 yıl önce insanların üzümü alkollü içki yapımında kullandıkları sonucu çıkarılabilir (Oraman 1972).

4. Buzul çağında güney Fransa, İtalya, Balkan yarımadasına kadar gerileyen yabani asma, buzul çağın bitimi ile birlikte Fransa’da Rhone vadisinden Almanya’daki Rhein bölgesine, Tuna boyundan kuzeybatıya kadar bütün orta Avrupa’ya yayılım göstermiştir. • Bu bölgelerde yayılım gösteren Vitis silvestrisGmel. (yabani asma) olup, bu tür Türkiye’de de Akdeniz ve Karadeniz bölgelerinde geniş yayılım alanı bulmuştur. Buzul çağının sonuna doğru ikinci yabani asma türü Vitis caucasia Vav. olarak isimlendirilmiştir. • Kültür asması yabani asmalardan binlerce yıl süren doğal ve planlı seleksiyon ile ortaya çıkmıştır. ***Vitis vinifera ssp. Sativa (kültür asması)***

5. Yabani asma büyük bir tip zenginliği gösterir. En fazla tip zenginliğine Kafkasya ve Hazar denizinin güneyi ile Anadolu’da rastlanmaktadır. • Ülkemizin pek çok yöresinde yabani asma formlarının varlığı değişik araştırıcılar tarafından belirlenmiştir. • McGowern (2003) asmanın ve şarabın kökeni üzerine yaptığı araştırmalarda, bağcılık ve şarap kültürünün başlangıcının M.Ö 6000’li yıllarda Doğu Anadolu’da Toros dağlarının yayla kesimleri, Transkafkasya’yı (Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan) içine alan Kafkas dağları ve İran’ın kuzey Zagros dağları olduğunu bildirmektedir. • Kimyasal ve arkeolojik araştırmalar M.Ö 6000 yılında Doğu Anadolu ve Gürcistan’da şarap yapıldığını göstermektedir.

6. Yabani Asmanın (Vitis vinifera L ssp sylvestris)yayılış alanları KARADENİZ KAFKASYA HAZAR DENİZİ ANADOLU

7. ASMANIN TAKSONOMİSİ Vitis cinsi ile ilgili ilk sınıflandırmayı Fransız taksonomist Planchon (1887) Amerikan ve Asya türlerini iki ayrı seri halinde toplayarak yapmıştır. Bugüne kadar Vitis cinsi üzerinde en ayrıntılı çalışma P. Galet (1967) tarafından yapılmıştır. Kültürü yapılan asmaların tamamı Vitis cinsi içerisinde bulunmaktadır. Galet; Vitis cinsini 11 seri halinde 59 tür olarak vermektedir. Allewelt ve ark. (1990) tanımlanması yapılan 65 ve üzerinde tartışılan 44 olmak üzere 109 tür hakkında bilgi vermektedirler.

8. Asmanın sistematikteki yeri: Bölüm : Spermatophyta Altbölüm : Angiospermae Sınıf : Dicotyledoneae Takım : Rhamnales Familya : Vitaceae Cins :Vitis Alt Cins : EuvitisMuscadinia Tür :Vitisvinifera L. Alt Tür : V. viniferassp. sylvestrisGimel. V. viniferassp. caucasiaVav. V. viniferassp. sativa D.C. (Kültür Asması)

9. Muscadinia (Planch.) taksonomisi Muscadinia rotundifolia Muscadinia munsoniana (yenilebilir özellikte değil) Muscadinia popenoeii (hakkında çok az bilgi var) M. rotundifolia: A.B.D.’nin güneydoğusunda doğal halde bulunmaktadır. Üzümünden yararlanılan bir türdür. Taneleri çok iri (çapı > 12 mm), kalın ve dayanıklı bir kabuğa sahip, Misket benzeri bir aroması vardır. Kabuk rengi koyu maviden erguvani renge kadar değişim göstermektedir. Doğal formları iki evcikli olmakla beraber, hermafrodit çiçek yapısında mutant tiplerine de rastlanmaktadır. Son yıllarda muscadinia terimi cins ismi olarak kullanılmayıp altcins olarak kullanılmakta ve Vitis cins ismi olarak kullanılmaktadır. Örn. Vitisrotundifolia, Vitismunsonianagibi

10. Euvitis (Planc.) taksonomisi • Euvitis alt cinsi içerisinde gerçek üzümler olarak • tanımlanan türler yer almaktadır. • Euvitis alt cinsi son yıllarda alt cins olarak değil, direk “Vitis” adı altında cins ismi olarak anılmaktadır. • Euvitis ile ilgili en detaylı araştırma Galet tarafından yapılmış ve 59 tür 11 seri altında toplanmıştır. • 25 adet Asya • 32 adet Kuzey Amerika • adet Batı asya (V. vinifera) • 1 adet Asya Avrupa (V. Silvestris)

11. EUVİTİS - MUSCADİNİA ARASINDAKİ FARKLAR Alt Cinsler ÖzelliklerMuscadiniaEuvitis Tür sayısı 3 ~ 109 Kromozom sayısı 2n=40 2n=38 Kabuk Yapışık Soyulabilir Kabukta lentisel hücresi var yok Öz devamlı kesik (dev. değil) Sülük Basit, düz çatallı Olgun tane kendiliğinden kend. dökülmez dökülebilir Çekirdek yuvarlağa yakın; armut şeklinde; ucunda gaga yok ucunda gaga var

12. Amerikan Türleri Yakın Doğu ve Avrupa Türleri Asya Türleri Vitis cinsine ait asmaların doğal yayılış alanları

13. AMERİKAN TÜRLERİ • Öncelikli kullanım alanları Vitis vinifera L. için anaç • Filokseraya dayanıklı anaç olarak; • V.riparia, V. rupestris, V. Berlandieri • saf ve melez olarak • Nematodlara dayanıklı anaç olarak; • V. champini, V. candicans, V. Longii • Saf ve melezolarak • Çok az bir kısmı ürününden yararlanmak üzere; • V. Labrusca, V. aestivalis, V. vulpina

14. Bazı Önemli Asma Anaçları • Rupestris du Lot (V.rupestris) • 110R (berlandieri x rupestris) • 99R (berlandieri x rupestris) • 140R (berlandieri x rupestris) • 1103P (berlandieri x rupestris) • Kober 5BB (berlandieri x riparia) • 41 BM.G. (Chasselas x berlandieri) • Fercal (Berlandieri x Colombard) x 333EM • 1613C (Solonis x Othello) (Othello: labrusca x riparia x vinifera) • 1616C (Solonis x riparia) nematodlara dayanıklı • Dodridge (V.champini) “ • Salt Creek (V.champini) “ • Harmony (Dodridge x 1613C) “