ข้าวฟ่าง

1. ข้าวฟ่าง ชื่อสามัญ : Sorghum ชื่อวิทยาศาสตร์ : Sorghum bicolor (L.) Moench

2. ถิ่นกำเนิดและการแพร่กระจายถิ่นกำเนิดและการแพร่กระจาย ถิ่นกำเนิด อะมิสซีเนีย ชายแดนระหว่างประเทศซูดาน และ เอธิโอเปีย ทวีปแอฟริกาตะวันออก

3. การแพร่กระจาย ศตวรรษที่ 13-17 แพร่กระจายไปยังทวีปเอเซีย ยุโรปตอนใต้อเมริกากลาง อเมริกาใต้ และออสเตรเลีย ประเทศไทย นำข้าวฟ่างเมล็ดสีขาวพันธุ์เฮกการีปลูก พ.ศ. 2483 ข้าวฟ่างเมล็ดสีขาวมีสารแทนนิน อันตรายต่อการเจริญเติบโตของสัตว์ปีก นำข้าวฟ่างเมล็ดสีแดงลูกผสม ปลูก พ.ศ. 2532

4. แหล่งปลูก ข้าวฟ่าง เป็นธัญญพืชที่มีความสำคัญอันดับห้าของโลก รองจากข้าว ข้าวโพด ข้าวสาลี และข้าวบาร์เลย์ ปลูกมากเขตอากาศแห้งแล้ง และร้อน พื้นที่ปลูก 200 ล้านไร่ ผลผลิต 60 ล้านตัน

5. โลก : ประเทศอินเดียปลูกมากที่สุด สหรัฐอเมริกาผลผลิตมากที่สุด ไทย : ลพบุรี นครสวรรค์ และเพชรบูรณ์

6. ปีเพาะปลูก พื้นที่เพาะปลูก ผลผลิต ผลผลิตเฉลี่ย (x1,000 ไร่) (x1,000 ตัน) ต่อไร่ 2529/30 1,212 211 184 2530/31 1,105 192 192 2531/32 1,126 215 198 2532/33 1,171 231 208 2533/34 1,215 237 201 2534/35 1,231 250 208 2535/36 1,168 250 231 2536/37 1,097 208 228 2537/38 1,104 228 218 2538/39 887 194 241 ตารางที่ 2 พื้นที่เพาะปลูก ผลผลิตระหว่างปี 2529 - 2538

7. สภาพดินฟ้าอากาศ ความสูงระดับน้ำทะเล -2,500 เมตรเหนือระดับน้ำทะเล ดินทรายจนถึงดินเเหนียว ดินที่เหมาะสม ดินร่วนเหนียวที่มีการระบายน้ำดี pH 5.6-8.5 ปริมาณน้ำฝนน้อยถึงปานกลาง ปริมาณน้ำฝน 300 - 400 มิลลิเมตร ข้าวฟ่างก็สามารถเจริญเติบโตได้ดี

8. ข้าวฟ่างสามารถทนทานต่อสภาพแห้งแล้งได้ดีกว่าข้าวโพดเพราะข้าวฟ่างสามารถทนทานต่อสภาพแห้งแล้งได้ดีกว่าข้าวโพดเพราะ รากเจริญลึกกว่า 2 เมตร เพื่อหาความชื้น ข้าวฟ่างมีไขที่ปกคลุมที่ใบและลำต้น ทำให้การสูญเสียน้ำออกจากใบและลำต้นเป็นไปอย่างช้า

9. อุณหภูมิที่เมล็ดต้องการงอก 4.5 - 10 องศาเซลเซียล อุณหภูมิที่ข้าวฟ่างสามารถเจริญเติบโตได้อยู่ระหว่าง 16 - 40 องศาเซลเซียล อุณหภูมิที่ข้าวฟ่างเจริญเติบโตได้ดีที่สุด 27 องศาเซลเซียส

10. ตารางที่ 4 ลักษณะข้าวฟ่างพันธุ์แท้เมล็ดสีขาว และสีเหลือง ลักษณะ พันธุ์ เฮกการีหนัก เฮกการีเบา อู่ทอง 1 เคยู 439 ความสูงต้น (ซม.) 200 170 150 165 การหักล้มของต้น ไม่ต้านทาน ไม่ต้านทาน ต้านทาน ต้านทาน อายุดอกบาน 50% (วัน) 58 55 90 66 อายุเก็บเกี่ยว (วัน) 120 100 90 110 ลักษณะช่อ แน่น แน่น ค่อนข้าง ค่อนข้าง โปร่ง แน่น

11. ตารางที่ 4 ลักษณะข้าวฟ่างพันธุ์แท้เมล็ดสีขาว และสีเหลือง (ต่อ) ลักษณะ พันธุ์ เฮกการีหนัก เฮกการีเบา อู่ทอง 1 เคยู 439 ความสม่ำเสมอ ปานกลาง ปานกลาง ดีมาก ดี ของต้น สีเมล็ด ขาวขุ่น ขาวขุ่นมีจุดประ เหลืองอ่อน ขาวไม่เป็น มัน น้ำหนัก 1,000 35 20 34 25 เมล็ด (กรัม)

12. ตารางที่ 4 ลักษณะข้าวฟ่างพันธุ์แท้เมล็ดสีขาว และสีเหลือง (ต่อ) ลักษณะ พันธุ์ เฮกการีหนัก เฮกการีเบา อู่ทอง 1 เคยู 439 ผลผลิต (กก./ไร่) 500 400 550 800 องค์ประกอบทางเคมี ของเมล็ด โปรตีน (%) 9.85 - 9.67 - ไขมัน (%) 3.35 - 2.32 -

13. ตารางที่ 4 ลักษณะข้าวฟ่างพันธุ์แท้เมล็ดสีขาว และสีเหลือง (ต่อ) ลักษณะ พันธุ์ เฮกการีหนัก เฮกการีเบา อู่ทอง 1 เคยู 439 คาร์โบไฮเดรต (%) 72.97 - 72.53 - แป้ง (%) 68.62 - 69.75 - แทนนิน (%) 0.190 0.350 0.104 - ที่มา : สถาบันวิจัยพืชไร่, 2537

14. ตารางที่ 5 ลักษณะข้าวฟ่างเมล็ดสีแดง ลักษณะ สุพรรณบุรี เคยู 1 * 60 630 8501 8703 พันธุ์ แท้ แท้ ลูกผสม ลูกผสม ลูกผสม ความสูงต้น (ซม.) 200 160 40 165 160 การหักล้มของต้น ต้านทาน ต้านทาน ต้านทาน ต้านทาน ต้านทาน อายุดอกบาน 58 56 55 66 66 50% (วัน)

15. ตารางที่ 5 ลักษณะข้าวฟ่างเมล็ดสีแดง ลักษณะ สุพรรณบุรี เคยู 1 * 60 630 8501 8703 อายุเก็บเกี่ยว (วัน ) 95 95 90 115 115 ลักษณะช่อ ค่อนข้าง ค่อนข้าง ค่อนข้าง ค่อนข้าง ค่อนข้าง โปร่ง โปร่ง แน่น แน่น แน่น ความสม่ำเสมอต้น ดีมาก ดีมาก ดีมาก ดีมาก ดีมาก

16. ตารางที่ 5 ลักษณะข้าวฟ่างเมล็ดสีแดง (ต่อ) ลักษณะ สุพรรณบุรี เคยู 1 * 60 630 8501 8703 สีเมล็ด แดง แดง แดงสด แดงอ่อน ส้มถึง แดงอ่อน น้ำหนัก 32 30 24 23 - 1,000 เมล็ด (กรัม) ผลผลิต (กก./ไร่) 464 500 750 1,070 1,100

17. ตารางที่ 5 ลักษณะข้าวฟ่างเมล็ดสีแดง (ต่อ) ลักษณะ สุพรรณบุรี เคยู 1 * 60 630 8501 8703 องค์ประกอบทางเคมีของเมล็ด โปรตีน (%) 9.05 9.49 - - - ไขมัน (%) 2.49 2.57 - - - คาร์โบไฮเดรต(%) 71.75 77.58 - - - แป้ง (%) 70.17 76.50 - - - แทนนิน (%) 0.408 0.164 - - -

18. ฤดูปลูก การเขตกรรม • การเตรียมดิน ทำการไถพรวน 2 ครั้ง • ไถผาน 3 ไถ ให้ลึกประมาณ 5-6 นิ้ว แล้วตากดินไว้ 7-10 วัน • พรวนด้วยไถผาน 7 เพื่อย่อยดิน และกำจัดวัชพืช ผลิตเมล็ด เริ่มปลูกกลางกรกฎาคม - ปลายสิงหาคม ตัดต้นสด ไว้ตอ ปลูกช่วงต้นฝนพฤษภาคม - มิถุนายน

19. วิธีการปลูก หว่านเมล็ดอัตรา 2 - 3 กก./ไร่ - ข้อดี : สะดวก ประหยัดเวลาและแรงงาน - ข้อเสีย : หว่านไม่สม่ำเสมอ วัชพืชจะงอกแข่งขัน หรือหว่านแน่น ทำให้ข้าวฟ่างเจริญเติบโตได้ไม่สมบูรณ์ หยอดเป็นหลุมแต่ละแถวห่างกัน 60 ซม. หยอดหลุมห่างกัน 30 ซม. หยอดเมล็ดหลุมละ 6 - 7 เมล็ด ข้าวฟ่างงอกแล้ว 15 วัน ถอนแยกเหลือหลุมละ 3 ต้น

20. วิธีการปลูก (ต่อ) โรยเป็นแถว แต่ละแถวห่างกัน 60 ซม. ร่องลึก 2-3 ซม. โรยเมล็ดห่าง 10 ซม. เมื่อข้าวฟ่างอายุ 15 วัน ถอนแยก ให้มีระยะห่างระหว่างต้น 10 ซม. การใส่ปุ๋ย - ปุ๋ยคอก - ปุ๋ยวิทยาศาสตร์ : สูตร 16-20-0 อัตรา 30 - 50 กก./ไร่ ใส่ก่อนปลูก ถ้าต้นข้าวฟ่างเจริญเติบโตไม่ดี ใส่ปุ๋ยไนโตรเจน เช่น แอมโมเนียมซัลเฟต อัตรา 30 กก./ไร่ อายุ 25 วัน

21. วิธีการใส่ปุ๋ย โรยในแถว แล้วพรวนดินกลบพร้อมกำจัดวัชพืช การกำจัดวัชพืช - แรงงานคน ถากข้าวฟ่างอายุ 25-30 วัน - หลังปลูก ใช้อาทราซิน อัตรา 240 - 400 ซีซี/ไร่ (ฉีดพ่นเพื่อคุมกำเนิดวัชพืช)

22. โรคและแมลงที่สำคัญของข้าวฟ่างโรคและแมลงที่สำคัญของข้าวฟ่าง โรคที่สำคัญ 1. โรครามนเมล็ด (Grain mold) เชื้อราCurvularia sp., Fusarium sp., Colletotrichum sp. อาการ จุดสีดำบนเมล็ด ทำลายช่วงออกดอก - เมล็ดแก่ (ช่วงอากาศร้อนชื้น ฝนตกชุก) การป้องกันกำจัด - ปลูกปลายฝน ต้นสิงหาคม - ต้นกันยาย - ปลูกระยะห่างมากกว่าปกติ

23. 2. โรคใบไหม้ (Leaf blight) เชื้อรา Helminthosporium turcicum อาการ เริ่มเป็นจุดเล็ก ๆ ที่ใบ แล้วขยายออกตามเส้นใบ แผลยาว 4 - 12 ซม. รุนแรงทำให้ใบไหม้แห้งตาย การป้องกันกำจัด - ใช้เมล็ดพันธุ์ปราศจากโรค - เผาทำลายตอซังที่เป็นโรค - กำจัดวัชพืช

24. 3. โรคแอนแทรกโนส (Antracnose) หรือโรคไส้แดง เชื้อรา Colletotrichum graminicola อาการ -ทำลายใบ ลำต้น และเมล็ด - บนใบเป็นแผลจุดกลมหรือรีเล็ก ๆ ขอบสีเข้ม กลางแผลมีตุ่มสีดำเล็ก ๆ - บนเส้นกลางใบเป็นแผลยาวสีแดงหรือม่วง มีตุ่มสีดำเล็ก ๆ บนผิว - ในลำต้นเป็นวงสีแดง การป้องกันกำจัด - เช่นเดียวกับโรคใบไหม้

25. 4. โรคราสนิม (Rust) เชื้อรา Puccinia purpurea อาการ เริ่มเป็นจุดเล็ก ๆ ต่อมาแผลนูนขึ้นเป็นสีสนิม เมื่อแก่จะแตก เห็นสปอร์ของเชื้อราเป็นสีแดง การป้องกันกำจัด - เช่นเดียวกับโรคใบไหม้

26. แมลงศัตรูพืชที่สำคัญ 1. หนอนแมลงวันเจาะยอดข้าวฟ่าง (Sorghum shootfly) Aterigona soccata อาการทำลายระยะต้นกล้าอายุ 1 - 2 สัปดาห์หลังงอก ตัวหนอนจะกัดกินยอดข้าวฟ่าง ทำให้ยอดเหี่ยว การป้องกันกำจัด - ใช้พันธุ์อู่ทอง 1, KU 439 - ก่อนฤดูปลูก ใช้กับดักปลาป่น - carbofuran 3% G โรยก้นร่องพร้อมเมล็ดตอนปลูก หรือฉีดพ่น carbosulfan 20%EC เมื่อข้าวฟ่าง 1 สัปดาห์หลังงอก

27. 2. หนอนกระทู้คอรวง (Rich armyworm) Mythimna separata อาการ ทำลายตั้งแต่ข้าวฟ่างอายุ 1 เดือน โดยกัดกินยอดและใบอาจเหลือแต่ก้านใบ การป้องกันกำจัด - ช่วงข้าวฟ่างตั้งท้องใช้ Carbaryl 85%WP. หรือ methomyl 90% SP. ฉีดบริเวณที่พบหนอน

28. 3. หนอนเจาะสมอฝ้าย (Cotton ballworm) Heliothis armigera อาการ กัดกินดอกและเมล็ดข้าวฟ่าง การป้องกันกำจัด - thiodicarb หรือ methomyl ฉีดพ่นที่ช่อข้าวฟ่าง

29. การเก็บเกี่ยว ข้าวฟ่างเริ่มแก่ อายุ 80-90 วันหลังงอก หรือหลังดอกบาน 30-35 วัน เนื้อเยื่อที่อยู่ใต้เปลือกเมล็ดบริเวณที่ติดกับขั้วของฐานดอกเปลี่ยนเป็นสีดำ (black layer) การเก็บเกี่ยวช่วงมี black layer เมล็ดพันธุ์เปอร์เซ็นต์ความงอก ความแข็งแรง และน้ำหนักแห้งสูงสุด ระยะนี้เมล็ดจะมีความชื้นสูงและเปลี่ยนเป็นสีต่าง ๆ ตามแต่ละพันธุ์

30. วิธีการเก็บเกี่ยว ใช้แรงงานคนตัดด้วยมีดหรือเคียว ตัดชิดโคนช่อข้าวฟ่าง ตากบนลานที่สะอาดจนเมล็ดแห้ง นำไปนวดหรือสี บรรจุกระสอบส่งจำหน่าย หรือตากเมล็ดอีก 1-2 แดด เพื่อให้เมล็ดมีความชื้น 14%

31. การเก็บรักษา การเก็บเมล็ดทำพันธุ์ ต้นที่เลือกทำพันธุ์ เลือกต้นที่แข็งแรง ปราศจากโรค มีช่อขนาดใหญ่ เมล็ดโต ตรงตามพันธุ์เดิม

32. ตากแดด นวดหรือสี คัดและทำความสะอาด ตากแดด 3 - 4 แดด เพื่อลดความชื้นต่ำกว่า 12% คลุกสารเคมีป้องกันแมลง : มาลาไธออน 83% อัตรา 1 ซีซีต่อเมล็ดพันธุ์ 10 กก. คลุกสารเคมีป้องกันเชื้อรา : แคปแตน อัตรา 1 กรัมต่อเมล็ดพันธุ์ 1 กก. ตากแดดให้แห้ง เก็บในภาชนะที่ปิดมิดชิด เก็บในห้องที่แห้งและเย็น

33. การใช้ประโยชน์ 1. เมล็ดทำแป้ง อาหารของมนุษย์และสัตว์ 2. ต้นและใบสด เลี้ยงสัตว์ หรือทำหญ้าหมัก ข้าวฟ่างหวาน : หญ้าหมัก (silage) น้ำเชื่อม (syrup) น้ำตาลซูโครส 3. ข้าวฟ่างไม้กวาด (bromcorn) : ช่อดอกทำไม้กวาด 4. ข้าวฟ่างคั่ว (pop sorghum) : เมล็ดอบหรือคั่ว