T&A SURVEY B.V. AMSTERDAM THE NETHERLANDS e-mail: info@ta-survey.nl Website: ta-survey.nl

1. T&A SURVEY B.V. • AMSTERDAM • THE NETHERLANDS • e-mail: info@ta-survey.nl • Website: www.ta-survey.nl

2. Aardwarmte = • Koude Warmte Opslag (KWO) • Geothermie

3. KWO • Warmte of koude uit de aarde • Warmtepompen

4. Warmtepompen • Wat is een warmtepomp? • Verschillende soorten warmtepompen. • Voorbeelden van warmtepompsystemen. • Verschillende soorten bronsystemen. • Voorbeelden van bronsystemen. • Koude en warmte opslag. • Belangrijkste punten voor een goed werkend systeem.

5. Wat is een warmtepomp ? Een warmtepomp is een apparaat dat warmte verplaatst door middel van arbeid.

6. Wat is een warmtepomp ? De vier belangrijkste componenten zijn : • - Verdamper • - Condensor • - Compressor • - Expansieventiel

7. Verschillende soorten warmtepompen. • water (brine*) \ water warmtepompen. • lucht \ water warmtepompen. • water (brine*) \ lucht warmtepompen. • Lucht \ lucht warmtepompen. *brine is een mengsel van glycol en water.

8. Voorbeelden van Water (brine)\water warmtepompsystemen. Voor warmte en/of koude bron wordt gebruik gemaakt van de constante bodemtemperatuur (water in de bodem is circa 11°C) Toepassingen: • Verwarming en/of koeling van een gebouw. • De bereiding van warm tapwater.

9. Voorbeelden van Water(brine)\water warmtepompsystemen. Warmtepomp Bron Warmte / koude afgifte

10. Voorbeelden van lucht \ water warmtepompsystemen. • Als warmte of koude bron word er o.a. • Gebruik gemaakt van: • Buiten lucht • Ventilatie lucht uit een gebouw Deze warmte en/of koude kan o.a. worden gebruikt voor: • Verwarming en/of koeling van een gebouw • De bereiding van tapwater

11. Voorbeelden van lucht \ water warmtepompsystemen. Warmtepomp Warmte afgifte Bron

12. Verschillende soorten bronsystemen KWO Voor het verwarmen en koelen van gebouwen worden de volgende soorten het meest toegepast: • Open bronsysteem: - Mono bron systemen - Systemen met een onttrekkingbron en een infiltratiebron • Gesloten bronsysteem: - Verticale bodemwisselaars - Horizontale bodemwisselaars - Aardwarmtekorf systemen

13. Open bron systeem

14. Open bronsysteem • Vergunning verplicht boven de 10 m3 per uur en/of 50 000 m3 per jaar(effectrapportage verplicht)

15. Gesloten bron systeem Verticale bodemwisselaar Horizontale bodemwisselaar

16. Belangrijkste punten voor een goed werkend KWO systeem • Bodemonderzoek geschikte zand pakketen, aquifers en grondwaterstromen • Technisch ontwerp dimensioneren en keuze van materialen en appendages • Modulering van het systeem over langere periode.

17. KWO • Bespaart 30 tot 50 % van de energiekosten • 50% reductie uitstoot CO2 • Terugverdientijd warmtepompinstallatie is 5 tot 12 jaar

18. KWO Startinvestering: • Kosten individuele huizen: 10.000-15.000 euro • Kosten collectief systeem: 5.000-10.000 euro per huis

19. Geothermie • Kern aarde is 1200 tot 6000 °C • Continu gevoed door radioactief verval • Temperatuur gradiënt in ondergrond is gemiddeld 30°C per km • De eerste 6 km van de aardkorst bevat 50.000 maal meer geothermische-energie dan de wereldvoorraad aan olie en gas Vraag? Hoe kun je deze warmte aanwenden

20. Geothermie • Door grondwater (uit de diepe ondergrond) op te pompen • Door grondwater af te koelen • Warmte in energie omzetten • Gekoeld water terug te pompen

21. Geothermie • Overeenkomstige diepte met boringen naar olie en gas • Doubletten (2 boringen) overeenkomstig open KWO systeem • Pompbron en retourbron • Boring kan variëren van 1,5 tot 4 km diep • Rond 3 km diep is grondwater ca 100 °C

22. Geothermie Geologische voorwaarden • Aanwezigheid van watervoerende lagen (aquifers) • Zelfde reservoirs als voor de opsporing van olie en gas: • dikte • verspreiding • porositeit • permeabiliteit • zandsteen en kalksteen maar dan zonder het voorkomen van olie en gas

23. Geothermie

24. Geothermie Economische voorwaarden (op dit moment) • Temperatuur grondwater > 55 °C • Vermogen > 100 m3/u Conclusie: De geologische opbouw bodem van Nederland is geschikt voor het toepassen van diepe geothermie

25. Aardlagen geschikt voor geothermie

26. Temperatuur op ca 2000 m onder maaiveld

27. Geothermie Economische haalbaarheid • Diepe putten: grote investeringen • ( 3 miljoen euro per put) • Grote warmte afzet voor haalbaarheid van project • Groot debiet (>100 m3/uur) • Voldoende groot aantal draaiuren • > 2000 woningen of > 5 ha glastuinbouw • Laag temperatuurniveau warmte behoefte (huizen, kassen)

28. Geothermie Voordelen geothermie • Duurzaam • Altijd voorradig • Onafhankelijk van weersomstandigheden, seizoen of tijdstip • Verwaarloosbare emissie CO2 • Terugverdientijd binnen 5 a 10 jaar (huidige energieprijs) • Systeem vereist weinig onderhoud

29. Traject geothermie • Geologische quickscan • Aanvraag opsporingverguning • Opsporing fase • Uitvoering proefboring • Aanvraag winningvergunning • Winningfase -Doorlooptijd circa 3 jaar -Kosten circa 8 miljoen

30. Geothermie Voorbeeldprojecten: • Geothermie doublet voor electriciteitscentrale in Landau in der Pfalz (Duitsland) • Grondwater 3000 meter diep • Opgepompte water is >100 °C • Capaciteit 2 tot 2,5 MWe (gebruik elektriciteit 5000 huizen per jaar) • 500 We (per huishouden)

31. Geothermie Bleiswijk (Nederland) glastuinbouw vleestomaten (in gebruik oktober 2007) • Boring tot 1,7 km diepte • Temperatuur opgepompte water is 60 °C • Bron verwarmt 10 hectare kas (20 °C) • 300 km leiding bovengronds • Bron levert 150 m3 warmwater uur • Bron beslaat ondergronds 1,5 bij 3 kilometer = 450 ha • Capaciteit bron: 6 MW • 6 MW aardwarmte komt overeen met 725 m3 aardgasequivalent per uur • Bespaart 5 miljoen m3 aardgasequivalent per jaar • Kosten geothermische bron totaal: 6 miljoen euro • Terugverdientijd: ca 5 jaar

32. Geothermie Woningen in den Haag (Haaglanden) Boring start medio 2009 • Planning winter 2009 eerste woningen aangesloten op geothermie • Boordiepte ca 2200 meter • Temperatuur opgepompt water is 75 °C • Verwarming 4000 woningen • Verwachte energiebesparing t.o.v. HR ketels • 62 % gasverbruik • 16 % elektriciteitsverbruik • 57 % minder CO2 uitstoot

33. KWO / Geothermie Geiser op IJsland Einde presentatie