FƏNN: ANATOMİYA M Ö VZU : KƏLLƏ SKELETİNİN ÜMUMİ XARAKTERİSTİKASI VƏ ƏHƏMİYYƏTİ

1. AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİZOOBAYTALIQ VƏ ƏCZAÇILIQ FAKÜLTƏSİ ƏCZAÇILIQ VƏ MORFOLOGİYA KAFEDRASI FƏNN: ANATOMİYA MÖVZU: KƏLLƏ SKELETİNİN ÜMUMİ XARAKTERİSTİKASI VƏ ƏHƏMİYYƏTİ MÜHAZİRƏÇİ:DOS.RAMAZANOV.A GƏNCƏ-2009

2. MÜHAZİRƏNİN PLANI: • KƏLLƏ SKELETİNİN MÜQAYİSƏLİ ANATOMİYASI, FİLO – ONTOGENEZİ. 2. KƏLLƏ SKELETİNİN TƏK VƏ CÜT SÜMÜKLƏRİ . • ÜZ SKELETİNİN TƏK VƏ CÜT SÜMÜKLƏRİ. • HƏR İKİ ŞÖBƏNİN (ÜZ VƏ BEYİN) SÜMÜKLƏRİNİN NÖV XÜSUSİYYƏTLƏRİ. kəllə skeleti

3. ƏDƏBİYAT SİYAHISI • Y.B.ABBASOV ”EV HEYVANLARININ ANATOMİYASI” BAKI 1958 • A.M.RAMAZANOV “HEYVAN ANATOMİ-YASININ SÜMÜK BƏHSİ.GƏNCƏ- 2001 • A.M.RAMAZANOV.ANATOMİYA TER-MİNLƏRİ GƏNCƏ-1982 kəllə skeleti

4. GİRİŞ. Kəllə skletinin sümükləri – skleton crani ən vacib üzvülər üçün :məsələn, görmə , hiss etmə, eşitmə, həzm, tənəffüs üçün örtük funksiyalarını yerinə yetirir.Bu sümüklərin əksə-riyyəti yastı formalıdır-ossa plana . Bir neçə sümük-lərin içi boşdur ki, bu da kəllənin çəkisinin azaltmaqla bərabər həm də boşluq divarlarını əmələ gətirir və əzələlər üçün dayaq rolunu oynayır. Kəllə sklleti beyin və üz şöbələrinə bölünür: 1. Skeleton cerebralae, 2.Skleton- visceralae. Filogenetik nöqteyi nəzərdən başın skleti ox skletinin digər şöbələrinə nisbətən cavan törəmə hesab olunur.Beyin və üz şöbələri öz inkişaflarında xarakterik fərqlərə malikdirlər. 1).Burda-primordal-cranium-primordale,2).Örtük sümükləri dissemogen,3).Qığırdaq toxumasından əmələ gələn sü-müklər nəzərdə tutulur. kəllə skeleti

5. Baş skleti sümüklərinin inkişafının müqaisəli anatomiyası. 1.Kəlləsizlərdə beyinin olmaması ilə əlaqədar olaraq kəllə skeleti olmur.2.Girdə ağızlılara isə beyin ətrafında qığırdaq qutu əmələ gəlir.3.Qığırdaqlı balıqlarda kəllə tam qığırdaq qutudan ibarətdir.4. Sümüklü balıqlarda örtük sümüklərinin sayı azalır. 5. Amfibilərdə isə kəllə sümüklərinin dəyişilməsi əsasən visseral şöbədə baş verir. 6.Sürünənlərdə isə qığır-daq kəllə çox vaxt yox olur və ya sümüklərlə əvəz olunur. 7.Quşlarda kəllə sümükləri repitililərlərə oxşayır,sümüklər erkən bir birinə birləşir, sümüklər havalıdır- yəni-pnevmatik-dir.8.Məməlilərdə beyin şöbəsində sümüklərinin ümumi miqdarı,nəzərə çarpacaq dərəcədə azalır ki, bu da onların bir –birilə birləşməsindən asılıdır. kəllə skeleti

6. Ontogenezdə kəllənin skeletinin əmələ gəlməsi 3 mənbə-dən ibarətdir.1).Embriogenezin 6-7-ci həftəsində primordal sümükləşmə.2).İlk örtücü sümüklər desmogen tənşəli ol-maqla tək və cüt məsələn:təpə-os parietolae,təpəarası – in-terparietalae,alın- frontalae, burun-nasalae,xış-vomer,göz-yaşı-lakrimalae,almacig-ziqomaticus,gicgahın pullu hissəsi-pars skvamoza aiddir.Qığırdağın orta şöbəsindən isə prok-simal orta və distal buğumlar əmələ gəlir. Bunlara: kerato-hioid, thyrohioid, stilohioid deyildir.Kəllədə:ossa kranidə:be-yin hissəsi 4 tək, 4 cüt sümüklərdən əmələ gəlir.Tək sü-müklərə :(ənsə-os ocsipitalae,pazabənzər-sfenoidalae,təpə arası interparietalae və xəlbir- etmoidalae. Cütlərə isə:gic-gah-temporalae,təpə-parietalae,alın-frontale və qanada-bənzər-ptergoideya aiddir.Kəllədə ən iri sümüklərdən biri ənsə sümüyüdür ki,bu kəllənin başlığının arxa və aşağı kəllə skeleti

7. divarlarının əmələ gəlməsində iştirak edir.Latınca adı-os oxa-pitalaedir.Bu sümüklər əsas hissədən:pars bassillaris,pullu hissədən,Böyük ənsə dəliyindən və kondiluslardanibarətdir. Heyvanların növündən asılı olaraq müxtəlif formada olur.Be-lə ki,atlarda cisim bir az uzun,qaramalda güclü inkişaf etmiş əzələ çıxıntısı olur.Donuz və itlərdə cirig dəlik-foramin lace-rum xeyli iridir.Qaramalda dar yarıq şəklindədir.İtlərdə və vəhşilərdə gicgahın təbil hissəsi ilə birrləşir,qaramalda,donuz və itlərdə ciriq dəliyin kaudal hissəsi-vadaci dəlik-foramen yuqularae şəklində ömrün axırına kimi saxlanılır ki,buradan da IX-X və XI cüt kəllə-kəllə beyin sinirləri və venalar çıxır. Cüt yan hissələr-parslateralae yan divarların əmələ gəlmə- sində iştirak etməklə,ənsə qalınlaşmasında-condilus occipi- dalisə malik olur ki,bu da birinci beyin fəqərəsi atlasa birləş-mək işinə xidmət edir. kəllə skeleti

8. Ənsənin pullu hissəsinə həm də əzələlər birləşir və o böyük ənsə dəliyinin foramen occipidali manqnumun əmələ gəl-məsində iştirak edir.Burada ən iri sümüklərdən biri də paza-bənzər sümükdür: os sphenoidale-bu sümük-kəllənin əsasaında yerləşməklə öndən xəlbir-os etmoidale,damaq os palatinus,qanadvari-os pteriqoideus,xış-vomer,kaudal-dan isə təpə -os parietale sümükləri arasında yerləşiir.Bu sümükdə:cisim-corpus və iki cüt qanad-alle və bir cüt qana-dabənzər çıxıntı-processus pteriqoideus vardır.At və itlər-də qanadabənzər çıxıntı ikişər və qanad dəliyini-canalis alaris əmələ gətirir.Təpə və təpəarası sümüklər bütün sümüklər bütün heyvan növlərində yastı sümüklərdəndir. kəllə skeleti

9. KƏLLƏNİN ÜZ HİSƏSİNİN SÜMÜKLƏRİ Atlarda bütün heyvanlarda cüt sümüklərdən olub:kəsici diş-lər hissəsi-pars incisiva-dil səth-fascies linqualis,dodaq-sət- hi-falialis –alveola kənari-marqo,alveolaris və dissiz kənar-marqo interalveolaris-dən ibarətdir.Cənə bitişməsi-symp-hysis mandibenlae vasitəsilə digər tərəfin eyni adlı sümüyü ilə birləşir.Kəsici dişlər hissəsində kəsici dişlər yerləşir. Qara-malda alt cənənin hər bir yarısı hətta yaşlılarda belə qığırdaq vasitəsilə birləşir.Kəsici hissədə 8 alveolavardır. Köpək diş üçün alviola yoxdur. Azı dişlər hissəsinin dorzal kənarının hər tərəfində 6 alviola vardır. Donuzlarda alt çənənin hər iki yarım hissəsi atlarda olduğu kimidir. İtlərdə hər iki yarısı bi-tişmiş qalır.Kəsici diş üçün 3 ,köpək diş üçün 1, alviola qalır. Cənəaltı dəlik 2-3 ədəd olur kəllə skeleti

10. hi-falialis –alveola kənari-marqo,alveolaris və dissiz kənar-marqo interalveolaris-dən ibarətdir.Cənə bitişməsi-symp-hysis mandibenlae vasitəsilə digər tərəfin eyni adlı sümüyü ilə birləşir.Kəsici dişlər hissəsində kəsici dişlər yerləşir.Qara-malda alt cənənin hər bir yarısı hətta yaşlılarda belə qığırdaq vasitəsilə birləşir.Kəsici hissədə 8 alveolavardır. Köpək diş üçün alviola yoxdur. Azı dişlər hissəsinin dorzal kənarının hər tərəfində 6 alviola vardır. Donuzlarda alt çənənin hər iki yarım hissəsi atlarda olduğu kimidir. İtlərdə hər iki yarısı bi-tişmiş qalır.Kəsici diş üçün 3 ,köpək diş üçün 1, alviola qalır. Cənəaltı dəlik 2-3 ədəd olur. Üst cənə (maxilla s. os maxillare) cüt sümüklərdənolub ağız və burun boşluqlarının əmələ gəlməsində iştirak edir : üst cənə, kəsici burun,gözyaşı, almacıq, damaq, xış, ventral balıq-qulağısümüyü və sərt damağın orta sagital xət- kəllə skeleti

11. ti üzrə digər tərəfin eyni adlı sümüyü ilə birləşir.Burada da cisim-corpus və cıxıntılar-processus vardır.Alt cənə kimi ci-smə və alveola kənarlarına malikdir.Qaramalda üst cənə-də kəsici dişlər olmur.Üst cənədə 8 alveola kəsici diş ücün vardır.Donuzda baş hissənin skleti ucvəcili prızma səkilin-də olur.Alveola kənarında 8 alveola vardır.7 alveola azı dişlər ücün 1 alveola is köpək dis ücündür.Cənə divarı yaxşı inkişaf etmişdir.Damaq cıxıntısı bütün sümük boyu uzanmaqla cibi yoxdur.Xortum sümüyü tək olub kəsici sümüklərin cismi ilə burun sümüklərinin zirvəsi arasinda yerləşir.İtlərdə üst cənədə cismin otyiyənlərə nisbətən qisa olması,Alveola kənarında 7 alveolanın olması,1 alveolanın isə köpək diş ücün olduğu nəzərə carpır.Atlarda cüt sümük lərdəndır.Kəsici sümüyün hər bir yarısında 3 ədəd alveola vardır.Burada həmdə kəsici dəlik-foramin incisinin vardır. kəllə skeleti

12. Qaramalda.Kəsici dəlik yarıq şəkilində donuzlarda isə həm-cinin yarıq şəkilində olmaqla damaq cıxıntıları yanlardan basıqdır.Qanadvari sümük cüt sümüklərdəndir.Qaramalda enli,itlərdə 4 bucaqli,atlarda yastı,qaramalda gisa olur.Dor-zal səthində dorzal baliqqulağı darağı görünür. Xış sümüyü tək sümükdür.Atlarda və digər heyvanlarda xoan dəliyini iki yerə bölür.Qaramalda enli və dərın donuz- da ön tərəfə doğru əyilir.İtlərdə qanadvari sümüklə təmas etmir üzərində xış oymaği vardır.Baliqqulağı sümükləri ikidir.Dorzal və ventral.Bunlara ossa konxa və ya turbinoli- ya deyılır.Burunun selikli qişqası ilə örtülüdür.Spiral şəkilin-də 1 2/1dəfə burulmuşdur.Öndən burun boşluğu,arxadan isə alın cibi-sinus frontalislə birləşir.Qaramalda atlarda olduğu kimi spiral formasında,donuzlarda daha möhkəmdir itlərdə ventral balıqqulağı mürəkkəb quruluşa malikdir. kəllə skeleti

13. Xəlbir sümüyü.(osethmoidale) tək olub bütün heyvanlar-da kəllə boşluğunu burun boşluğundan ayırır.Xəlbir perpen-dikulyar horizontal lövhələrdən ibarətdir.Coxlu dəliklərə ma-lıkdir.Xoruz darağı-crista qalli bunları biri-birindən ayırır.Bu-rada yan kağız lövhələr,perpendikulyar lövhələr vardır. Dilaltı sümük (os hyoideum) cüt sümüklərdən olub alt cənə şaxələri arasında yerləşır.Cisim-korpus-buynuzlar kornua və şaxələrdən-rami ibarətdir.Burada həmdə 1) prdi-simal buğum temponohioid. 2) orta buğum-styeohioid.3)dis-tal buğum-epihioid ayrıd edilir.Donuzlarda iri qaramalda girdə və qısa,itlərdə slindrik formada olur. kəllə skeleti

14. kəllə skeleti

15. kəllə skeleti