Anna Wziątek-Kubiak , Instytut Nauk Ekonomicznych PAN,

1. Anna Wziątek-Kubiak , Instytut Nauk Ekonomicznych PAN, Od awersji do innowacji do upowszechnienia się innowacji wśród polskich przedsiębiorstw Konferencja Towarzystwa Ekonomistów Polskich „Transformacja po latach” Warszawa 19.05.2009

2. Inspiracja • Sformułowany przez prof. J. Winieckiego mechanizm gospodarki planowej, w który powstawanie i dyfuzja innowacji między przedsiębiorstwami było blokowane. Dowiadujemy się więc: • Jak system bodźców gospodarki planowej blokował tworzenie i wdrażanie w przedsiębiorstwach innowacji • Jak - w takich warunkach - izolacja gospodarki uniemożliwiała działanie dwóch typów efektów zewnętrznych wiedzy: • krajowych (bo jedynym źródłem innowacji mogły być uczelnie i instytuty naukowe – brak rynkowej weryfikacji ich badań) • międzynarodowych (izolacja gospodarki)

3. W okresie transformacji • eliminacja antyinnowacyjnych bodźców (odblokowanie możliwości kreacji i dyfuzji wiedzy między przedsiębiorstwami oraz powstawania krajowych zewnętrznych efektów wiedzy), • otwarcia gospodarki i jego skutki (wzrost udziału handlu w dochodzie narodowym, olbrzymi napływ ZIB, przepływ czynników produkcji stwarzające możliwości powstawania międzynarodowych efektów zewnętrznych wiedzy)

4. Pytanie o źródła wzrostu innowacyjności polskich przedsiębiorstw w świetle ujęć teorii ekonomii • Teoria ewolucji - innowacje mają charakter specyficzny i kumulatywny • Teoria endogenicznego wzrostu – procesom tworzenia i wdrożenia wiedzy i innowacji towarzyszy rozpowszechnianie się, dyfuzja korzystnych efektów zewnętrznych wiedzy: krajowych i międzynarodowych. Ale niezbędne jest posiadanie zdolności do absorpcji wiedzy (Cohen and Levinthal, 1992)

5. Działalność innowacyjna • Działania, których celem jest opracowanie i wdrożenie nowych i /lub istotnie ulepszonych produktów i procesów (wg Podręcznika Oslo) • Czynniki innowacji: • badania naukowe prowadzone w przedsiębiorstwie, • zakup nieuprzedmiotowionej technologii, • zakup maszyn i urządzeń, w tym importowanych , • szkolenie i prowadzenia działalności marketingowej.

6. Zmiany w polskiej gospodarce w zakresie innowacyjności (fakty) Pozytywne: • wzrost wskaźnika upowszechnienia innowacyjności wśród przedsiębiorstw, • przesuwanie się z innowacji procesowych na rzecz produktowych odzwierciedlające postęp w różnicowaniu produktów, czyli także metody konkurencji • Wpływ innowacji na wzrostu gospodarczy (Cavallaro, Mulino, 2008; Kolasa 2007; Sztautynger ) Niekorzystne: • Stosunkowo mały wzrost wydatków na innowacje, • pogarszająca się intensywność innowacyjna produkcji, • niska innowacyjność eksportu

7. Zmiany upowszechnienia innowacji wśród przedsiębiorstw przemysłu przetwórczego Polski w latach 1998-2006* (w %) *) Udział przedsiębiorstw innowacyjnych w ogólnej liczbie przedsiębiorstw przemysłu przetwórczego zatrudniających powyżej 9 osób (w %)

8. Zmiany pozytywne w zakresie innowacyjności (cd) • Przesuwanie się z innowacji procesowych na rzecz produktowych (W latach 1998 -2006 udział nowych i zmodernizowanych towarów w przychodach ze sprzedaży ogółem polskich przedsiębiorstw przemysłowych wzrósł z 16,4% do 20,2% i był jednym z najwyższych w UE). • Rosnący wpływ innowacji na wzrost gospodarczy (Cavallaro, Mulino, 2008; Kolasa 2007; Sztautynger )

9. Wybrane problemy innowacyjności polskich przedsiębiorstw • Pogarszająca się intensywność innowacyjną produkcji mierzoną udziałem wydatków na innowacje w przychodach ze sprzedaży (w 2004 r. - 13,5% przychodów ze sprzedaży gdy w 2006 – 10,1%) • Niska innowacyjność eksportu (udział sprzedaży nowych i zmodernizowanych towarów w eksporcie wzrósł z 4,1 w 1998r. do 10,6% w 2006r.). • Stosunkowo mały wzrost wydatków na innowacje, • Niekorzystna struktura wydatków na innowacje

11. Źródła innowacji przedsiębiorstw przemysłowych • wewnętrzne (wg struktury wydatków na innowacje) • zewnętrzne, zwłaszcza efekty zewnętrzne wiedzy

12. Struktura wydatków na innowacje przedsiębiorstw przemysłowych w latach 2000 - 2006 (w %)

13. Czynniki wewnętrzne • Wzrost udziału maszyn krajowych w strukturze wydatków na innowacje przedsiębiorstw wskazuje na rosnący krajowe efekty zewnętrzne innowacji. A co z efektami międzynarodowymi? • Wzrost udziału czynników uprzedmiotowionych kosztem czynników nieuprzedmiotowionych wskazuje na rozwijający (incremental) a nie tworzący (radical) charakter innowacji • Niewielki udział B&R w wydatkach na innowacje przedsiębiorstw i w dochodzie narodowym wskazuje iż bardziej służyły one absorpcji wiedzy zewnętrznej niż spełniały funkcje kreatywną (Cohen i Levinthal 1992) • Niewielki udział wydatków przedsiębiorstw na szkolenie przy znaczącym wzroście kwalifikacji siły roboczej wskazuje iż wydatki edukacyjne (państwowe i prywatne) były istotnym czynnikiem wzrostu innowacyjności • Niewielki udział firm współpracujących z ośrodkami naukowymi wskazuje na niewielkie krajowe pozytywne efekty zewnętrzne wiedzy

14. Czynniki zewnętrzne (międzynarodowe efekty zewnętrzne wiedzy) • Kanały przepływu (dyfuzji) innowacji: • handel zagraniczny, • napływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich, • Zróżnicowanie skutków wpływu międzynarodowych efektów zewnętrznych w zależności od: • Rodzaju kanałów przepływów innowacji • Rodzaju powiązań (horyzontalne i wertykalne). • Rodzaju innowacji (produktowe, procesowe), • Okresu analizy,

15. Efekty zewnętrzne działalności firm z udziałem kapitału zagranicznego na wyniki ekonomiczne) firm z udziałem kapitału krajowego Efekty wpływu zróżnicowane w zależności od : • okresu analizy (badania z lat 90 a badania dla okresu późniejszego, badania długookresowe a badania krótkookresowe) • Rodzaju powiązań (wertykalne a horyzontalne, rodzaje powiązań wertykalnych)

16. Wpływ relacji horyzontalnych między firmami z udziałem kapitału zagranicznego i krajowego na zmiany wydajności pracy tych ostatnich • Szacunki dla lat 1994-1998 (Koning, 2001; Zukowska-Gagelmann, 2001) wskazują na negatywne skutki powiązań horyzontalnych ale badania Damijana (et al. 2003) tego nie potwierdzały, • badania długookresowe (Gersl et al, 2007; Hagemajer i Kolasa, 2008; Kolasa 2007, Blitzer et al. 2007) pokazują pozytywne skutki tych powiązań

17. Skutki powiązań wertykalnych między firmami z udziałem kapitału zagranicznego i krajowego • dostawom półproduktów z polskich przedsiębiorstw do tych z udziałem kapitału zagranicznego towarzyszy upowszechnianie się pozytywnych efektów zewnętrznych zakumulowanej wiedzy z tych ostatnich do pierwszych (Gersl et al, 2007; Hagemajer i Kolasa, 2008; Kolasa 2007, Blitzer et al. 2007) . • Efekt naśladowanie proinnowacyjnych zachowań firm z udziałem kapitału zagranicznego – odbiorców półproduktów przez krajowych odbiorców półproduktów (Drives, Swinners, 2004) • Tylko w przypadku gdy krajowe przedsiębiorstwa są odbiorcami dostaw przedsiębiorstw zagranicznych (forwardlinkages) nie występowało rozpowszechnienie się wiedzy od przedsiębiorstw zagranicznych do krajowych i wzrost wydajności pracy tych ostatnich.

18. Handel zagraniczny jako kanał międzynarodowych efektów zewnętrznych wiedzy • Znacząco większa absorpcja efektów zewnętrznych wiedzy przez eksporterów (Hagemejer i Kolasa 2008) niż nieeksporterów • Import jako kanał wpływu zagranicznych B&R na wzrost wydajności pracy w Polsce. Silniejszy wpływ zagranicznych niż krajowych B&R na wzrost wydajności pracy , odwrotnie niż w krajach rozwinietych (Keller 2002) . W latach 1993-2005 wzrost wydatków na B&R w Polsce o 1% powodował dwukrotnie mniejszy wzrost wydajności niż wzrost wydatków na B&R u polskich partnerów handlowych (Tomaszewicz i Świeczewska 2008, Chinkov, 2006)

19. Podsumowanie • Bardzo silny wpływ otwarcia polskiej gospodarki i towarzyszących temu międzynarodowych efektów zewnętrznych wiedzy na zmiany jej innowacyjności i wydajności pracy. • Główną funkcją B&R prowadzonych w przedsiębiorstwach jest absorpcja efektów zewnętrznych wiedzy, zwłaszcza międzynarodowych. Innowacje prowadzone w Polsce miały charakter rozwijający (incremental) a nie kreatywny (radical) • Kluczowe znaczenie w innowacyjności polskich przedsiębiorstw ma wzrost kwalifikacji siły roboczej: funkcja absorpcyjna i kreatywna.