6. PİYASALAR

1. 6. PİYASALAR • Tam Rekabet Piyasası • Monopol Piyasası • Monopolcü Rekabet Piyasası • Oligopol Piyasası 1

2. 6.1. TAM REKABET PİYASASI Firmaların piyasalarda nasıl davranacağı, piyasa yapısı ile yakından ilişkilidir. Ekonomi teorisinde piyasalar yapılarına göre dört ana gruba ayrılırlar: 1- Tam rekabet piyasası 2- Monopol (tekel) piyasası 3- Monopolcü (tekelci) rekabet piyasası 4- Oligopol piyasası Son iki piyasa yapısı genellikle eksik rekabet piyasaları başlığı altında ele alınıp incelenir. 2

3. TAM REKABET PİYASASININ ÖZELLİKLERİ Tam rekabet piyasasının özelliklen şunlardır: 1. Piyasada Çok Sayıda Alıcı ve Satıcının Bulunması Burada "çok sayıda" ile anlatılmak istenen şudur: Piyasada o kadar çok sayıda alıcı ve satıcı bulunsun ki, bunlardan herhangi biri tek başına piyasa fiyatını etkileyemesin. Örneğin, pirinç piyasasında çok sayıda alıcı ve satıcı vardır. Herhangi bir pirinç üreticisi veya pirinç alıcısı piyasada oluşan pirinç fiyatını tek başına etkileyemez. Tam rekabet piyasasında bir firma piyasada oluşan fiyatı veri kabul eder ve o fiyattan istediği miktarda mal satabilir. Firmanın piyasa payı çok küçük olduğu için, ne kadar üretip satarsa satsın piyasa fiyatı bundan etkilenmez. Tam rekabet piyasasında firma piyasa fiyatını veri kabul eder ve maliyet yapısına göre, kârını maksimum yapacak şekilde üretip satacağı mal miktarını belirler. 3

4. TAM REKABET PİYASASININ ÖZELLİKLERİ 2. Malın Homojen Olması Alıcılar, malın homojen olması nedeniyle satıcılar arasında bir ayrım yapmazlar. Ayrıca, mal homojen olduğu için herhangi bir tüketicinin piyasa fiyatından daha düşük, herhangi bir satıcının da piyasa fiyatından daha yüksek bir fiyat talep etmesi söz konusu olamaz. Çünkü satıcı yönünden, piyasa fiyatından malını alacak çok sayıda alıcı, alıcı yönünden de piyasa fiyatından malını satacak çok sayıda satıcı bulunmaktadır. 3. Alıcı ve Satıcıların Piyasaya İlişkin Tam Bilgiye Sahip Olması Alıcı ve satıcıların piyasadaki fiyatlar ve miktarlar ile ilgili tam bilgiye sahip olmaları rekabet yönünden şarttır. Örneğin, aynı pirinci bir satıcı kilosu 1,5 TL'ye satarken biraz ileride bir başkası 1,2 TL'ye satıyorsa ve biz bundan haberdar olmayıp birinci satıcıdan 1,5 TL'den satın alırsak, bu piyasa ile ilgili tam bilgiye sahip olmadığımızı gösterir. Dolayısıyla düşük fiyata verilen pirinçten satın alıp pahalı olanın fiyatını düşürmeye zorlamamış olacağımızdan piyasada tam rekabet gerçekleşmemiş olacaktır. Tam bilgi varsayımı tam rekabet için öylesine önemlidir ki, tam bilginin eksik olması durumunu yansıtan asimetrik bilgi üzerine yaptıkları çalışmalardan dolayı W. Vickrey ve J. Mirlees'e 1995 yılında Nobel Ekonomi Ödülü verilmiştir. 4

5. TAM REKABET PİYASASININ ÖZELLİKLERİ 4. Piyasaya Giriş ve Çıkışın Serbest Olması Tam rekabet piyasasında bir firmanın piyasaya girmesine veya piyasadan çıkmasına ekonomik, yasal veya teknolojik herhangi bir engel bulunmamaktadır. Not: Tam rekabete gerçek hayatta fazla rastlanmaz; tam rekabete en yakın piyasalar, belki de, tarım ve hayvan ürünleri ile ilgili ürün piyasalarıdır. Daha çok teorik olan bu model ideal bir piyasa modeli olup rekabetin bulunduğu çeşitli piyasalarda firma davranışlarını daha iyi anlamamıza yardımcı olur. 5

6. TAM REKABET PİYASASINDA FİRMANIN KISA DÖNEM DENGESİ Bir firmanın amacı kârını maksimuma ulaştırmaktır; diğer bir deyişle üretim faaliyetinden maksimum kâr elde etmektir. Kâr, toplam hâsılat ile toplam maliyet arasındaki farktır. Burada söz konusu olan kâr ekonomik kâr, toplam maliyet de açık maliyet ile örtük maliyetin toplamına eşit olan toplam ekonomik maliyettir. Bundan böyle kâr dediğimizde ekonomik kârı, toplam maliyet dediğimiz zaman da toplam ekonomik maliyeti kastediyor olacağız. Toplam hâsılat (total revenue - TR), bir firmanın satışlarından elde ettiği brüt (toplam) geliri ifade eder ve TR = P-Q formülü ile gösterilir. Burada P, malın birim fiyatı, Q ise satılan miktardır. Marjinal hâsılat (marginal revenue = MR), bir firmanın bir birim daha mal üretip satması neticesinde toplam hâsılattaki artışı ifade eder ve genelde MR = ΔTR/ΔQ formülü ile bulunur. Burada, ΔQ= üretilip satılan miktardaki artış, ΔTR= üretilip satılan miktardaki artış neticesinde toplam hâsılattaki artıştır. Ortalama hâsılat (average revenue = AR), bir firmanın sattığı mallardan elde ettiği birim başına (ortalama) hâsılatı ifade eder ve AR=TR/Q formülü ile bulunur. Ortalama toplam maliyet (average total cost = ATC) ATC= TC/Q Toplam maliyet (total cost = TC) 6

7. TAM REKABET PİYASASI VE FİRMA Tam rekabet piyasasında çok sayıda alıcı ve satıcı bulunduğunu belirtmiştik. Piyasa talebi çok sayıda alıcının belli bir zaman dilimi içinde değişik fiyatlarda satın almayı arzu ettiği miktarları gösterir. Piyasa arzı ise, çok sayıda satıcının belli bir zaman dilimi içinde değişik fiyatlarda satmayı arzu ettiği miktarları gösterir. Arz ve talep birlikte, piyasa fiyatını belirler. Piyasada bu fiyat belirlendikten sonra herhangi bir alıcı veya satıcı tek başına bu fiyatı değiştiremez; bu fiyatı veri kabul eder ve bu fiyattan istediği kadar satın alır veya satar. Onun için, bir firmanın malına olan talep sonsuz esnekliktedir. Bir firmanın piyasadaki payı o kadar küçüktür ki o firma ne kadar üretip satarsa satsın piyasaya arz edilen toplam miktarı ve dolayısıyla piyasa fiyatını etkileyemez. Örneğin, bir pirinç üreticisi ne kadar pirinç üretip satarsa satsın, yüzbinlerce pirinç üreticisinin bulunduğu piyasadaki toplam pirinç miktarını ve dolayısıyla piyasadaki pirinç fiyatını etkileyemez. Tek bir firmanın üretip satacağı mala olan ve yatay eksene paralel bir çizgi ile gösterilen talep eğrisi, piyasa talep eğrisi üzerinde bir nokta gibidir. Örneğin, piyasada bir birim pirinç miktarı yüz bin tonu ifade ederken, firma için bir birim pirinç miktarı sadece bir tonu ifade etmektedir. 7

8. TAM REKABET PİYASASI VE FİRMA Tam rekabet piyasasında fiyatın belirlenmesi ve bir firmanın malına olan talep aşağıdaki şekilde gösterilmiştir. Fiyat (P) Fiyat (P) Firma Bir Pirinç Üreticisi Pirinç Piyasası (TL) (TL) S Bir firmanın malına olan talep 1,4 1,4 P=AR=MR D Q Q 0 1 2 3 4 5 6 0 12 20 8 Miktar (bir birim bir ton) Miktar (bir birim yüz bin ton) Şekil: 6.1

9. TAM REKABET PİYASASI VE FİRMA Tam rekabet piyasasında bir firma için; fiyat = ortalama hâsılat = marjinal hâsılat (P = AR = MR) durumu söz konusudur. İspatı şu şekildedir: Not: Piyasada fiyat belirlendikten sonra bir firma için bu fiyatın veri (sabit) olduğunu daha önce belirtmiştik. 9

10. FİRMANIN KISA DÖNEM KÂR MAKSİMİZASYONU Tam rekabet piyasasında bir firmanın kâr maksimizasyonuna (kârını en yüksek düzeye çıkarmasına) firma dengesi denir. Firmanın kısa dönemde kârını en yüksek düzeye çıkararak dengeyi nasıl sağladığını Şık Mobilya örneği ile görelim. Şık Mobilya firmasının tam rekabetin bulunduğu bir piyasada faaliyet gösterdiğini ve piyasada oluşan sandalye fiyatının da P=8 TL olduğunu varsayalım. Şık Mobilya İçin bu piyasa fiyatı veridir (sabittir), firma bunu değiştiremez. O zaman, Şık Mobilya ne kadar sandalye üretip satmalı ki kârı maksimum olsun? Şık Mobilya L=3 işçi çalıştırarak Q-23 sandalye üretip bunları P=8 TL'den sattığı zaman toplam hâsılatı (TR) 184 TL, toplam maliyeti (TC) 140 TL ve kârı (π=TR - TC) 44 TL olacaktır. Bu noktada (Q =23 üretim düzeyinde) kâr maksimum ve dolayısıyla Şık Mobilya dengededir. Tablo 6.1'den görüleceği gibi başka herhangi bir üretim düzeyi daha az kâr sağlayacaktır. Tablo 6.1 dikkatlice incelendiğinde görülecektir ki kârın maksimum olduğu Q*=23 noktasında MR=MC ’dir. Bu eşitlik bizi firmanın kâr maksimizasyonu (firma dengesi) kuralına götürür. 10

11. FİRMANIN KISA DÖNEM KÂR MAKSİMİZASYONU KÂR MAKSİMİZASYONU KURALI: Piyasa yapısı ne olursa olsun, bir firma kârını maksimum yapabilmek için marjinal hâsılat eğrisi ile marjinal maliyet eğrisinin kesiştiği noktadaki (MR=MC noktasındaki) miktarı üretmelidir. Örneğimizde bu miktar Q*=23'tür. Tam rekabet piyasasındaki bir firma için P=AR-MR olduğundan, MR=MC kâr maksimizasyonu kuralı P=MC şeklinde de ifade edilebilir. 1- Q1 noktasına kadar TC > TR ve ATC > P olduğu için kâr negatiftir (kâr yerine zarar söz konusudur). Q1 noktasında TC = TR ve ATC = P olduğu için kâr sıfırdır. Kârın sıfır olduğu bu noktaya başabaş noktası denir. Bu nokta zarardan kâra geçiş noktasıdır. 2- Q1 noktası ile Q2 noktası arasında TR > TC ve P > ATC olduğu için kâr pozitiftir. Marjinal maliyet ile marjinal hâsılatın kesiştiği (MR=MC olduğu) Q* noktasında ise kâr maksimumdur. 3- Q2 noktasında tekrar TR=TC ve ATC=P ve dolayısıyla kâr sıfırdır. Bubaşabaş noktasında kârdan zarara geçilmektedir. 11

12. TABLO: 6.1 Şık Mobilya Örneği 12

13. FİRMANIN KISA DÖNEM KÂR MAKSİMİZASYONU Fiyat ve ortalama toplam maliyetin kârı nasıl belirlediğini anlamak için kâr formülünü şöyle de yazabiliriz: Kar (π) = (P - ATC) - Q Formülün elde edilişi şöyledir; π = TR - TC = P . Q – ATC . Q = (P - ATC) . Q Not: ATC . TC/Q formülü TC = ATC . Q şeklinde de yazılabilir ve formülde TC yerine ATC . Q konulabilir. π = (P - ATC) . Q formülüne göre; P < ATC ise π < 0 P = ATC ise π = 0 ve P > ATC ise π > 0 olacaktır. Örneğimizde MR = MC = 8 noktasında Q* = 23 ve ATC = 140 / 23 = 6,09 ‘dur. Maksimum kar ise; π = (P - ATC) . Q = (8 – 140 / 23) . 23 = 44 ’tür. 13

14. FİRMANIN KISA DÖNEM KÂR MAKSİMİZASYONU Firma İçin Üç Olası Denge Tam rekabet piyasasında bir firma için üç olası durum söz konusudur: Pozitif kâr (π > 0) Sıfır kâr (π = 0) Negatif kâr (zarar) (π < 0) π = (P - ATC) . Q formülüne göre; P > ATC ise π > 0, P = ATC ise π = 0, P < ATC ise π < 0 olur. 14

15. FİRMANIN VE PİYASANIN UZUN DÖNEM DENGESİ Firmanın Uzun Dönem Dengesi Piyasadaki rekabet uzun dönemde firmaları en düşük ortalama maliyet ve sıfır kâr ile üretim yapmaya zorlar. Firmanın uzun dönem dengesinde P = AR = MR = MC* = ATC* = LRAC olup şu açıklamalar yapılabilir: 1- P = ATC* - LRAC →firma uzun dönemde Q* ölçeğinde üretim yapacakve P = ATC - LRAC olduğu için kâr sıfır olacaktır. Kârın sıfır olması nedeniyleyeni firmaların piyasaya girmesi ve mevcut firmaların da piyasadan çıkması teşvik edilmemiş olur. Aslında sıfır kâr olması firma sahiplerinin üretimden hiçbir gelir elde etmemesi anlamına gelmez. Söz konusu olan muhasebe maliyeti ve muhasebe kârı değil, ekonomik maliyet ve ekonomik kârdır. Ekonomik maliyetin açık maliyet (muhasebe maliyeti) ve örtük maliyetten oluştuğu göz önünde tutulursa, firma sahipleri örtük maliyet adı altında kendi kaynaklarının kullanımı dolayısıyla kaynaklarının piyasa değerlerine göre normal bir kazanç, diğer bir deyişle normal kâr elde etmektedirler. Artık bu norma! kârın ötesinde bir ekonomik kâr söz konusu değildir. 15

16. FİRMANIN VE PİYASANIN UZUN DÖNEM DENGESİ 2- MC* = MR → Bu noktada firma kârını maksimum yapmaktadır ki bu kâr da sıfırdır. MC* = MR ‘ye denk düşen Q* ölçeğinin dışında herhangi bir ölçekte üretim yapılması sıfır kâr yerine negatif kâra (zarara) neden olacaktır. 3- P = AR = MR → Firmanın tam rekabet piyasasında faaliyet gösterdiğini ifade eder. Tam rekabet piyasasının dışındaki diğer bütün piyasa yapılarında firma için bu eşitlik sağlanmayıp P = AR > MR durumu söz konusudur. 4- P = MC* → Üretilen malın son biriminin maliyetinin (marjinal maliyetin)malın fiyatına eşit olduğu bu durum ekonomik etkinliği, diğer bir deyişle kaynakların optimum (en iyi) kullanımını ifade eder. Tüketicinin mala en son birimin maliyeti kadar bir fiyat ödemesi, ekonomi teorisine göre kaynakların en iyi şekilde kullanıldığını ifade etmektedir. Dengede P > MC durumu, üretimde ekonomik etkinliğin olmadığını, tüketicinin ödediği fiyatın firmanın ürettiği en son birim ürünün maliyetinden fazla olduğunu gösterir. Bu, tüketici için olumsuz bir durumdur. 5- MC* = ATC* = LRAC → Firma en düşük maliyetli ölçekte üretim yapmaktadır. 16

17. TEKNOLOJİK DEĞİŞME VE FİRMANIN UZUN DÖNEM DENGESİ Firmanın uzun dönem dengesi Türkçe ve İngilizce ekonomi kitaplarında, genellikle, uzun dönemde sermaye dahil bütün girdiler değişken kabul edilirken, teknoloji değişmiyor varsayılır. Konuya dinamik bir yaklaşımla bakılıp, teknolojideki gelişmeler de hesaba katıldığında durum biraz farklı olur. Örneğin, Lipsey & Courant: Economics kitabında maliyetler incelenirken iki yerine üç dönem üzerinde durulmaktadır. Bu dönemler, bazı girdilerin sabit olduğu kısa dönem, bütün girdilerin değişken fakat teknoloji düzeyinin sabit olduğu uzun dönem ve bütün girdilerin yanı sıra teknolojinin de değişken olduğu çok uzun dönemdir. Piyasanın Uzun Dönem Dengesi Çok uzun dönem uzun dönemin bir parçası olarak kabul edildiğinde ve girdi maliyetleri ile teknolojideki değişmeler dikkate alındığında piyasanın uzun dönem dengesi üç farklı yönde değişiyor olabilir. Piyasada artan talebi karşılamak için arz arttıkça maliyetler sabit kalıyorsa, uzun dönem arz eğrisi (long run supply curve = SLR curve) yatay eksene paralel olacak, fiyat değişmeyecek, üretilerek piyasada alınıp satılacak miktar Q1'den Q2‘ye çıkacaktır. 17

18. Piyasanın Uzun Dönem Dengesi Piyasada artan talebi karşılamak için arz arttıkça maliyetler de artıyorsa, uzun dönem arz eğrisi yukarı doğru eğimli olacaktır. Başka bir deyişle, fiyat artacak, üretilerek piyasada alınıp satılacak miktar Q1'den Q2‘ye çıkacaktır. Piyasada artan talebi karşılamak için arz arttıkça maliyetler azalıyorsa, uzun dönem arz eğrisi aşağı doğru eğimli olacaktır. Başka bir deyişle, fiyat azalacak üretilerek piyasada alınıp satılacak miktar Q1'den Q2‘ye çıkacaktır. Çok uzun dönemi de kapsayan uzun dönemde, firmanın LRAC eğrisi aşağı doğru kayıyorsa piyasada durum aşağı doğru eğimli uzun dönem arz eğrisi ve azalan fiyatlar şeklinde olacaktır. 18

19. £ SMC SATC C P3 SAVC P1 A Q3 Q1 çıktı TAM REKABET koşulları altında arz eğrisi (1) • Piyasada oluşan fiyat P3’ün üstündeyse, firma kısa dönemde fırsat maliyetini aşan bir gelir elde ettiğinden NORMAL-ÜSTÜ kâr elde eder. • Fiyat P3’e eşit ise NORMAL KÂR elde eder. 19

20. £ SMC SATC C P3 SAVC P1 A Q3 Q1 çıktı TAM REKABET koşulları altında arz eğrisi (2) • Fiyat P1 and P3 aralığındaysa (A ve C), firma kısa-dönemli zarar etse de piyasada kalmayı sürdürür. • Fiyat P1’in (KAPATMA FİYATI) altındaysa, firma kısa-dönem değişken maliyetini bu fiyattan karşılayamadığı için üretimini durdurur. 20

21. £ SMC SATC C P3 SAVC P1 A Q3 Q1 çıktı TAM REKABET koşulları altında arz eğrisi (3) • Ve firmanın herhangi bir fiyat düzeyinde ne kadar üretim yapmak istediğini gösterir. • Dolayısıyla SMC eğrisinin SAVC eğrisi üzerinde kalan parçası firmanın KISA-DÖNEM ARZ EĞRİSİ’dir.

22. £ SMC SRSS £ SAC P P Talep=MR=AR D Q çıktı q çıktı Tam rekabet koşullarında Firma ve Endüstri Dengesi-KISA DÖNEM- (1) Firma Endüstri Piyasa fiyatı, endüstri çapında, arzla talebin kesiştiği yerde oluşur. – endüstri arz eğrisi tekil firmaların arz eğrilerinin (yani SMC’lerin SAVC üzerinde kalan kısımlarının) toplanmasıyla elde edilir.

23. £ SMC SRSS £ SAC P P D=MR=AR D Q çıktı q çıktı Tam rekabet koşullarında Firma ve Endüstri Dengesi -KISA DÖNEM- (2) Endüstri Firma Firma P fiyatını kabul etmek zorundadır. – ve üretim miktarını (q) kârını maksimize edecek olan SMC=MR noktasında belirler.

24. £ SRSS P D Q çıktı Tam rekabet koşullarında Firma ve Endüstri Dengesi -KISA DÖNEM- (3) Endüstri Firma £ SMC SRSS1 SAC P Talep=MR=AR P1 q Q1 çıktı Fiyat P düzeyindeyken firmanın kazandığı kâr taralı alandır. Normal-üstü bu kâr endüstriye yeni firmaların girmesini teşvik eder. Endüstride firma sayısı artarken endüstri arz eğrisi sağa doğru kayar ve piyasa fiyatı düşer.

25. £ LRSS LMC SRSS £ LAC P* P* Talep=MR=AR D Q çıktı q* çıktı Uzun Dönemde Denge Firma ENDÜSTRİ Firmalar, LAC eğrisinin minimumunda olan LMC=MR noktasında normal kâr elde ederler ve uzun-dönem dengesine yerleşir. Uzun-dönem endüstri arz eğrisi yatay eksene paraleldir. Firma girişiyle endüstrinin büyümesi girdi fiyatlarını arttırıyorsa, uzun-dönem arz eğrisi yatay değil, pozitif eğimlidir.

26. P1 £ D' D SRSS P0 Q1 D' D Q0 çıktı Kısa Dönemde Piyasa Talebindeki Artışa Verilen Cevap: Tam rekabet altında piyasanın P0Q0 noktasında dengede olduğunu varsayalım. Piyasa talebi D’D’ ye kayarsa... Kısa dönemde yeni denge noktası P1Q1 olur... – tekil firmalar SMC eğrileri üzerinde genişleyerek bu duruma cevap verirler.

27. P2 LRSS – sonunda piyasa P2Q2 noktasında dengeye gelir. Q2 Uzun Dönemde Piyasa Talebindeki Artışa Verilen Cevap: £ Uzun dönemde, normal-üstü kâr nedeniyle piyasaya yeni firmalar girmeye başlar. D' SRSS D ve firmalar sabit faktörlerini değiştirip daha fazla arzedebilir P1 Eğer ücretler bu genişlemeden dolayı artıyorsa, uzun-dönem arz eğrisi pozitif eğimli olur. P0 D' D Q0 Q1 çıktı