Infrastructuurplanning in Nederland: issues en trends op weg naar duurzaamheid

1. Infrastructuurplanning in Nederland: issues en trends op weg naar duurzaamheid Symposium “Naar duurzame weginfrastructuur” Rijksuniversiteit Groningen / Rijkswaterstaat Grand Kasteel Woerden, 22 maart 2010 Jos Arts

2. Inleiding • Waar komen we vandaan? • Waar staan we nu? recente ontwikkelingen • Meer met de markt • Gebiedsgericht werken • Op weg naar duurzame weginfrastructuur • Samenspel tussen Publiek Private Samenwerking, Gebiedsgerichte Benadering en Duurzame Ontwikkeling

3. Vraag Aanbod 1960 Wegenplan SVV I SVV II NVVP NoMo 2005 Waar komen we vandaan? Weginfrastructuur: onderwerp van overheidsplanning • marktfalen infrastructuurvoorziening • sociaal-economische belang • milieueffecten De Jong & Geerlings, 2004

4. Waar komen we vandaan? Planning van nieuwe weginfrastructuur blijkt complex • grote belangen: gezondheid, eigendom, welvaart • schaarse ruimte: concurrerende ruimteclaims • ‘glocalisering’: globalisering en regionalisering • veranderende rol (Rijks)overheid: decentralisatie, marktwerking, participatie • toenemende invloed (EU)regelgeving: dynamisch en complex

5. Waar komen we vandaan? Zwaar, sectoraal instrumentarium voor planning weginfrastructuur • Zware organisatie: V&W / RWS verantwoordelijk voor hele beleidskolom(beleid – planning – bouwen – gebruik – beheer) • Planwet Verkeer en Vervoer + Wet Ruimtelijke Ordening=> Nota Mobiliteit (“NoMo”) = eigen beleidslijn • Wet en Besluit Infrastructuurfonds + spelregels MIT => MIRT projectenboek (jaarlijks geactualiseerd)(Meerjarenprogramma Infrastructuur, Ruimte & Transport • Tracéwet en Wet milieubeheer: tracé/m.e.r.-procedure=> Tracébesluit ( bestemmingsplan, zware procedure) • Regels voor wegbeheer => Beheerplannen en programmering

6. Waar komen we vandaan? Tracéwetprocedure !! Conclusie: • Sterk gecentraliseerde planning(vanwege nationaal belang, Nimby) • Zwaar (sectoraal) instrumentarium(regelgeving, beleid, budget, organisatie) • Planproces voor wegen is uitgebreid en complex proces! (Centrale plaats Tracébesluit)

7. Waar komen we vandaan? Tracéwetprocedure !! Conclusie: • Sterk gecentraliseerde planning(vanwege nationaal belang, Nimby) • Zwaar (sectoraal) instrumentarium(regelgeving, beleid, budget, organisatie) • Planproces voor wegen is uitgebreid en complex proces! (Centrale plaats Tracébesluit) Ervaring belanghebbende

8. Waar komen we vandaan? Ontwikkeling aangelegde (snel)wegen…

9. Recente ontwikkelingen: Omstreden en vastlopende plan- & besluitvorming… Commissie Elverding Programma Sneller en BeterSpoedaanpak  Structurele verbeteringen MIT => MIRTMeerjarenprogramma infrastructuur ruimte en transport Rijkswaterstaat organisatieAgentschapsvorming, publieksgericht, marktwerking, duurzaamheid Waar staan we nu?

10. Wetgeving Beleid Programmering Verkenning Planstudie Realisatie Gebruik Vele samenhangende ontwikkelingen… Waar staan we nu? Nwe. Wro, herz. Spoedwet en Tracéwet, Crisis/herstelwet, herz. m.e.r. etc. Nota Ruimte, Nota Mobiliteit, Mobiliteitsaanpak • Ontwikkelingen, aanknopingspunten: • Politieke aandacht (Cie. Elverding, Cie Ruding etc.) • Intern bewustzijn (Projectdirectie Sneller Beter,Coördinatie planstudies) • Aandacht wetgever: Spoedwet, lange / korte Tw-procedure, nieuwe Wro, NSL • Verbreding programmering: MIT => MIRT • Sterker betrekken andere OH-en: HWN + OWN • Sterker betrekken andere initiatiefnemers decentrale OH-en, markt (vervlechting) MIRT, NSL Cie. Elverding Vervlechting / PPS Instandhouding, beheer en onderhoud,verkeersmanagement

11. Waar staan we nu? Complexiteit opgave vergt verbreding scope (=> in tijd, ruimte en actoren) Tijd: sterke focus op formele (aanleg) besluit, TB alles afhechten => ketenbenadering: planvorming i.r.t. bouw en onderhoud (realiseerbare en beheerbare infra) => Versterkte marktwerking (PPS) Ruimte: sterk lineaire insteek (binnen => buiten) focus op faciliteren mobiliteitsbehoefte, acceptabele effecten => gebiedsbenadering: van lijn- naar gebiedsopgave herontwikkelen,meerwaarde, meervoudig ruimtegebruik Routeontwerp, MIRT, gebiedsgerichte verkenning Actoren: rijk: primaire actor met veel macht (formeel, budget) anderen: hindermacht (vragen info, maatregelen, geld) ‘suikeroom-syndroom’ => eerder en meer betrekken, samen optrekken participatie (stakeholders, shareholders)

12. Meer met de markt • Traditioneel trekkende rol voor overheid • Rol marktpartijen doorgaans beperkt en versnipperd, nadelen: • Na TB weinig ruimte voor innovatie • Weinig prikkels doordenken levenscyclus • Beperkt gebruik kracht v.d. markt • Beleid op versterkt inzetten markt“markt tenzij”, vele instrumenten: • Marktscan • Marktverkenning, ideeëncompetitie • Public Private Comparator • Vervlechting • D&C, DBFM contracten

13. Meer met de markt Strategie • Is afhankelijk van doel dat je wilt bereiken (innovatie, projectbeheersing, tijdswinst) • Doelen kunnen conflicteren • Zicht op meerwaarde is cruciaal • 1 Innovatie (A2 Maastricht) • vroege start • gebiedsgerichte scope • ontwikkelende rol markt • (interactie: vervlechting) Belangrijke factoren: • Tijdstip van start vervlechting / PPS • Scope van project • Rol van markt doelen & strategie • 2 Projectbeheersing (2eCoen) • redelijk vroege start • scope is indifferent • toetsende rol markt • (beperkte interactie) • 3 Tijdswinst (N31 Z-H) • late start • lijninfra-scope • toetsende rol markt • (geen interactie: parallellisatie)

14. Meer met de markt Issues: • Veel ervaring opgedaan met diverse vormen van marktinschakeling • Vervlechting is mogelijk binnen bestaande regelgeving, maar niet eenvoudigkan tot tijdswinst leiden, maar m.n. richten op kwaliteit • Parallellisatie leidt tot tijdswinst, maar slechts beperkte mogelijkheden tot creativiteit • Door de markt in een toetsende dan wel ontwikkelende rol te benutten kunnen hardere gegevens gebruikt worden en kan de projectbeheersing verbeteren • Voorwaarde voor succesvolle marktinschakeling is een heldere strategie van de publieke partijen (vastgelegd in een publiek-publieke overeenkomst) • Er moet voldoende te halen zijn aan beide kanten: wat is de meerwaarde?overheid (innovatie, projectbeheersing, tijdswinst), markt (‘business’, kennis)Financiering markt relevant ? (financiële crisis !!)

15. Meer met de markt Issues: • Erkennen spanning tussen twee ‘werelden’ :r.o. en milieu (publieke, langdurige, en democratische procedure)aanbesteding (vertrouwelijke, snelle en zakelijke procedure) • Aandachtspunten: • Lange procedures (tracéwet, concurrentiegerichte dialoog), transactiekosten • Focus op risico’s i.p.v. kansen • Juridificering (dichttimmeren contract) • Adaptief vermogen nodig bij langdurige samenwerking (wat is hard, wat flexibel?) • ‘Echte’ PPS is > contract andere vormen nodig dan D&C, DBFM => alliantie, partnering => Vervlechting m.n. relevant voor combinatieprojecten (weg + gebied)

16. Advies Commissie ‘Elverding’: van lijn-naar gebiedsgerichte benadering • Noodzaak zorgvuldige afstemming ruimtelijke functies (infra, wonen, werken, recreatie, natuur). • Noodzaak verkennen gecombineerde projectontwikkeling in een gebied in een vroege fase. Gebiedsgericht werken Infrastructuur en ruimtelijke ontwikkeling: I. Programmering: MIRT II. Corridorbenadering: Routeontwerp III. Planvorming: verkenningen

17. Gebiedsgericht werken Kabinet Balkenende IV: MIT wordt MIRT(Meerjarenprogramma Infrastructuur, Ruimte en Transport) • Meerwaarde creëren door beter afgestemde, samenhangende investeringen(rijks)infra en ruimtelijke ontwikkeling beter afstemmen • Accent op gebiedsgerichte aanpak via integrale visies gebieden • Samenwerking V&W, VROM, LNV, EZ en decentrale overheden • Betreft: transport infra, woningbouw, bedrijventerreinen, water, natuurontwikkeling • Implementatie beleid Nota Ruimte Nota Mobiliteit ‘Pieken in Delta, ‘Agenda Vitaal Platteland’ • Sectorale en gebiedsgerichte aanpak:

18. Gebiedsgericht werken • MIRT projectenboek (vanaf 2007) - formuleren doelstelling/visie per gebied (kernwaarden => kansen risico´s) => projecten • Nieuwe MIRT spelregels (2009) - Inventariseren diverse spelregelkaders (MIT, SNIP, Procedure Nota Ruimtebudget) - Uniformeren en versimpelen (facetten bestuurlijk, financieel, besluitvorming) - Gebiedsgerichte verkenning met brede samenwerking • Bestuurlijke overleggen MIRT (landsdelig), parlementaire behandeling - Gebiedsagenda’s - MIRT-onderzoek  MIRT-verkenning (PM: t.z.t. naar één budget?)

19. Gebiedsgericht werken Routeontwerp: • Nauwe relatie tussen infra en ruimtelijke ontwikkeling => ad hoc ontwikkelingen langs snelwegen (‘verommeling’) • Corridorbenadering gericht op verbetering ‘ruimtelijke en milieukwaliteit’(gebruikswaarde, toekomstwaarde en belevingswaarde) door integratie m.b.t.: lengte, breedte (landschap), tijd (duurzaamheid) • Relateert aan zowel inhoud (ontwerp principes; technische specificaties) als proces (coördinatie met andere overheden, welstand) • ‘Kunst van het verbinden’ partijen, fasen, en schaalniveaus (route, gebied, weg, plaats)standaard vs specifieke benadering • Vier pilots (A12 ‘regenboog’, A27, A4, A2) V&W, VROM, LNV=> Steunpunt gebiedsgericht werken DVS

20. Gebiedsgericht werken • Vergt niet alleen meer vanuit infra, maar ook van r.o. • Zorgvuldige afstemming diverse ruimtelijke functies(transportinfra, woningbouw, kantoor/bedrijventerreinen, water, natuur, recreatie) • Voorkomen (auto)mobiliteit • Verzachten grens weg en omgeving (ruimte voor infra) • Heldere integrale toekomstvisie voor gebied • Creëren meerwaarde (infra als drager ruimtelijke ontwikkeling) • Routeontwerp • Meervoudig ruimtegebruik ( toekomstvastheid!) • Integrale gebiedsvisies • Programmatische aanpak: MIRT, lucht, stikstof(gebiedsgericht, samenwerking overheden)

21. Gebiedsgericht werken • Gevolgen van gebiedsbenadering: • “Ruimte voor infrastructuur”- Effecten infra op gebied: inpassing => herontwikkeling (t.b.v. bijv. parallelbanen systeem)- Effecten ruimtelijke ontwikkeling op mobiliteit / infra (milieuruimte) • Groter plangebied bij projecten=> meer (soorten) procedures afstemmen tracéwet, r.o.-procedures (nieuwe Wro), aanbesteding? (‘proces architectuur’) • Grondverwerving, grondexploitatie (issue van ‘zelfrealisatie’)=> nieuwe Wro, Grondexploitatiewetnaast kostenverhaal ook waardevermeerdering verevenen (‘value capturing’)? • beter afgestemde, samenhangende investeringen=> MIRT en lokale en markt financiering • Projectbeheersing  gebiedsgericht werkentijd, geld, scope procesmatige aanpakRWS als agentschap publieksgericht • Wie is regisseur? Rijks of regionale opgave?

22. Footprint Rijkswaterstaat: RWS emissie: 1 mln. ton CO2 per jaar = 0,5% van NL 75% CO2 productie RWS door grondverplaatsing (baggeren, kustsuppletie, ophogen) RWS doet ruim 60% van alle grondverzet in NL Huidige stroomrekening RWS: 30 mln.€ per jaar (2008), grootste stroomverbruik: gemalen, wegverlichting, tunnelinstallaties RWS-medewerkers rijden samen 50.000.000 km per jaar voor het werk We beginnen niet bij nul; er gebeurt al veel: Grootschalig hergebruik materialen: >99% Life-cycle cost management ‘Sloopgericht’ bouwen ZOAB wegdekken: veilig én stiller Dynamische wegverlichting in buitengebied: dimmen bij weinig verkeer Ecologische beheer wegbermen en natuurlijke oevers RWS beheert 70% van de Ecologische Hoofdstructuur en Natura 2000 gebieden Op weg naar duurzame infrastructuur 22

23. Rijkswaterstaat kan verschil maken, vanwege: de omvang van zijn investeringen; invloed op de inrichting van Nederland (wegen, vaarwegen, water); taken op het gebied van natuurbeheer; invloed op de markt en andere overheden (“launching customer”); internationale positie (m.n. voor waterthema’s). Ambitie: RWS agenda 2012: “Rijkswaterstaat wil in 2012 dé toonaangevende, publieksgerichte en duurzame uitvoeringsorganisatie van de overheid te zijn.” Programmaplan RWS duurzaam (2009): 1) Zeker Duurzaam: duurzame energie in areaal beheer en aanleg2) Duurzaam Facilitair RWS 3) Duurzaam Inkopen (EMVI)+ Ruimtelijke kwaliteit van infrastructuur verbeteren (infrastructuur die positieve bijdrage levert aan omgeving en maatschappij) Op weg naar duurzame infrastructuur 23

24. Op weg naar duurzame infrastructuur Duurzame ontwikkeling Verder kijken dan neus lang is:

25. Op weg naar duurzame infrastructuur Intermezzo: onderzoeksprogramma i.h.k.v. samenwerking RWS en RUG: Sturing Programmabenadering Project  programmamanagement Implementatie (EU) regelgeving in praktijk (rechtvaardigheid, efficiëntie, duurzaamheid) Milieugebruiksruimte

26. Rijkswaterstaat kan verschil maken, vanwege: de omvang van zijn investeringen; invloed op de inrichting van Nederland (wegen, vaarwegen, water); taken op het gebied van natuurbeheer; invloed op de markt en andere overheden (“launching customer”); internationale positie (m.n. voor waterthema’s). Ambitie: RWS agenda 2012: “Rijkswaterstaat wil in 2012 dé toonaangevende, publieksgerichte en duurzame uitvoeringsorganisatie van de overheid te zijn.” Programmaplan RWS duurzaam (2009): 1) Zeker Duurzaam: duurzame energie in areaal beheer en aanleg2) Duurzaamheid Facilitair RWS 3) Duurzaam inkopen (EMVI)+ Ruimtelijke kwaliteit van infrastructuur verbeteren (infrastructuur die positieve bijdrage levert aan omgeving en maatschappij) Samenspel PPS, Gebiedsbenadering Duurzame Ontwikkeling 26

27. Samenspel PPS, Gebiedsbenadering Duurzame Ontwikkeling Benaderingen hangen samenMaatwerk, proportioneel werken mogelijk: Afzonderlijke ontwikkeling weg en gebied(bijv. N31 Zurich Harlingen, 2e Coentunnel) Gecombineerde ontwikkeling weg & gebied (bijv. A4 Steenbergen) Integrale ontwikkeling weg & gebied (bijv. A2 Maastricht) Integrale (duurzame) ruimtelijke ontwikkeling (bijv. ZO Brabant)

28. Samenspel PPS, Gebiedsbenadering Duurzame Ontwikkeling Issues: • Relevantie vroege planfase (definitie project in verkenning) • Probleemdefinitie: brede scope (relevante issues, plangebied, stakeholders) • Analyse en ontwerp: integrale benadering, synergie (structuurvisie, plan-MER?)van acceptabele effecten, mitigatie en risico’s beheersen naar herontwikkeling, kansen en meerwaarde creëren • Doel: heldere visie en doelen nodig (ruimtelijke kwaliteit = ?)

29. Samenspel PPS, Gebiedsbenadering Duurzame Ontwikkeling Issues: • Coördinatie: tussen partijen en binnen organisatie • Commitment: tussen overheden publiek-publieke samenwerking • Betrokkenheid anderen: belanghebbenden (participatie +), markt (PPS) Verwachtingenmanagement: shareholders of stakeholders? (vertrouwen) • Samenwerking met markt: prijs èn kwaliteit (EMVI) • Meerwaarde creëren en verevenen t.b.v. gebied (value-capturing) • Uitwerking in volgende fasen: 1 groot project, programma, …? • Momentum houden! • Projectbeheersing  procesbenadering (> scope) Projectmatig werken  gebiedsgericht werken tijd, geld, scope procesmatige aanpakagentschap publieksgerichtregisseur 1 van de spelers

30. Samenspel PPS, Gebiedsbenadering Duurzame Ontwikkeling • PPS en gebiedsgerichte benadering kunnen goed samengaan en voorwaarden bieden voor duurzame ontwikkeling (infra en omgeving) • Belangrijke uitdagingen voor RWS: • Verbreding scope nodig om uit impasse te komen  beheersbaarheid projecten? (behoefte  complexiteit,  stabiliteit) • Dit vergt diversiteit in benaderingen (geen “one size fits all”) Maatwerk kan en moet, proportionaliteit • Flexibiliteit en adaptief management project relateren aan netwerk- en gebiedsmanagement(projectplanning => programmaplanning?) • Bij kiezen, weg uiteindelijk helderheid hebben over waar we naar toe willen Hebben we geld, voor tijd, voor kwaliteit => duurzame infrastructuur?