Mövzu : “DONUZLARIN QIZIL YELİ, TAUNU VƏ QRİPİ” Mühazirəçi : dos. Ələsgərov Z.Ə. Gəncə- 2011

1. AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZIRLIYIAZƏRBAYCAN DÖVLƏT AGRAR UNIVERSITETI Fakültə: Baytarlıq təbabəti və əczaçılıqKafedra: Epizootologiya, mikrobiologiya və parazitologiyaFənn: EPİZOOTOLOGİYA VƏ İNFEKSİON XƏSTƏLİKLƏR“BAYTARLIQ ” ixtisası Mövzu: “DONUZLARIN QIZIL YELİ, TAUNU VƏ QRİPİ” Mühazirəçi: dos. Ələsgərov Z.Ə.  Gəncə- 2011

2. PLAN • Xəstəliyin tərifi • Tarixi məlumat • İqtisadi zərər • Törədicisi • Davamlılığı • Epizootoloji xüsusiyyətləti • Patogenez • Gedişi və kliniki əlamətləri • Patoloji –anatomik dəyişikliklər • Diaqnoz • Təfriqi diaqnoz • Müalicə • İmmunitet • Profilaktika və mübarizə tədbirləri

3. ƏDƏBIYYAT SIYAHISI • R.A. Qədimov, İ.B. Məmmədov, S.Ə. Culfayev “Xüsusi epizootologiya”, “Azərnəşr”, Bakı, 1990. • Z.Ə.Ələsgərov, E.M.Ağayeva, Q.Ə.Dünyamalıqev “Baytarlıq virusologiyası”. Azərnəşr-2009 • Z.Ə. Ələsgərov “İnsanlar üçün təhlükəli heyvan xəstəlikləri”, “Azərnəşr”, Bakı, 2006. • A. A. Konopatkin və başqaları “Epizootologiya və k/t heyvanlarının infeksion xəstəlikləri”, Moskva, “Kolos”,1984. • R .A. Qədimov, M.Ə. Tağızadə “Baytarlıq mikrobiologiyası”, “Maarif”, Bakı, 1986. • R. A.Kadımov ,A.A. Kunakov, V.A. Sedov «İnfeküionnıe bolezni oveü», «Kolos», Moskva,1987. • R.A. Qədimov, İ.B. Məmmədov, Z.Ə. Ələsgərov “Epizootologiya”, “Elm”, Bakı, 1998.

4. DONUZLARIN XƏSTƏLIKLƏRIQIZILYEL (ERUSİPELAS SUUM) • Qızılyel donuzların infeksion xəstəliyi olmaqla septisemiya verrukoz endokardit, serofibrioplu poliartrit və dərinin eriteması ilə səciyyələnir. • Tarixi məlumat. Qızılyelin törodicisi ilk dəfə 1878-ci ildə R.Kok və 1882-ci ildə Paster və Tyulye tərəfindən aşkar edilmişdir. Qızılyel əleyhinə ilk vaksini Paster, serumu Lorens və Leklanş hazırlamışlar. • Sonralar D.F.Konev və başqaları tərəfindən vaksin ştammları alınmış və bunlardan hal-hazırda ölkəmizdə vaksin hazırlanır. • Iqtisadi zərər. Qızılyel donuzçuluq təsərrüfatlarına böyük zərər yetirir. Xəstəlik nəticəsində ölum baş verir, məcburi kəsim aparılır, bundan əlavə müxtəlif sağlamlaşdırıcı tədbirlər sistemindən istifadə edilir ki, bu tədbirlərin yerinə yetirilməsi üçün kifayət qədar maddi vəsait sərf olunur. • Törədicisi. Xəstəliyin törədicisi Erysipelothix insidiosa olmaqla, eni 0,2-0,3 mkm və uzunu 0,5-1,5 mkm-dir. Mikroskopla baxdıqda tək-tək və zəncir şəklində duzülmüş düz və ya azca əyilmiş çöp şəklində görünür. Köhnə bulyon kulturasından və ürək klapanı üzərindəki çöküntüdən yaxma hazırlayıb mikroskopiya etdikdə amil uzun sap şəklində görünür. • Xəstəliyin törədicisi spor və kapsula yaratmır, hərəkətsizdir. AnilinboyalarınıasanqəbuledirvəQramlamüsbətboyanır. Amilmikroaerofilolmaqlaqidamühitlərinətələbkardeyil. Onuyetişdirməküçün ƏPB, ƏPA, yarımmayeaqar, həmçininamilüçünelektivmühitolan Sent-Ivanimühitindənistifadəedilir. • Bulyondazəifbulanıqvəbozrəngdəazmiqdardaçöküntü, aqardaxırda, zərifşehdamlasınıxatırladankoloniyalaryaradır. • Erysipelothixinsidiosabərkqidamühitlərindəhamar (S), nahamar (R) vəkeçid (O) koloniyalarıyaradır. Antigenlikstrukturasınagörəamilinqruptermolabilvənövtermostabilnövümövcuddur. Amilinantigenlikxüsusiyyətinəgörə A, B və N tipləri var. Xəstəliyiəsasən A tipi, tək-təkhalda B tipi və nadir hallarda N tipi törədir. B tipi yüksəkimmunogenlikxüsusiyyətlərinəmalikolduğunagörəbundanvaksinhazırlanmasındaistifadəedilir. • Amillaktozanı, qlükozanı, levulozanı, qalaktozanı tam şəkildə, ksilozanızəifhaldaparçalayır.

5. Davamlılığı. Sporyaratmaqqabiliyyətiolmamasınabaxmayaraqqızılyelintörədicisixaricimühitintəsirlərinəçoxdavamlıdır. Mayemühitdəqapalıampuladaxilində 17-36 il, çürümüşcəsəddəaylarla, nəciskütləsində 3 ay, sidikdə 7 ayaqədərsağqalır. • Termikitəsirlərədavamsızolmaqla 50°C temperaturda 15 dəqiqəyə, 70°C isə 5 dəqiqəyəməhvolur, 2%-liformaldehidməhlulu, 2%-linatriumqələvisi, 10%-lixlorluəhənkməhlulutəsirindəntezinaktivləşir. • Epizootolojixüsusiyyətləri. Qızılyeldonuzlarıngenişyayılmışxəstəliyiolubənçox 3-12 aylıqdonuzlardamüşahidəedilir. Qızılyeldonuzlardanbaşqasporadikhaldabəzənxırdavəiribuynuzluheyvanlarda, atlarda, quşlardavəbirçoxvəhşiheyvanlardamüşahidəedilir. Laboratoriyatəcrübəheyvanlarındanxəstəliktörədicisinəağsiçanvəgöyərçinlərhəssaslıqgöstərir. Xəstəliyəinsanlardatutulur. • Təbiihaldabəzinövheyvanlardamikrobdaşıyıcılıqmövcudolduğunagörə, bundanəlavəxəstəliktörədicisixaricimühittəsirlərinədavamlıolduğuüçüntəbiətdəinfeksiyatörədicisininehtiyatmənbəyisaxlanırvəbunagörədəqızılyeltəbiiocaqlıxəstəliklərqrupuna aid edilir. Qızılyelintörədicisinimüxtəlifnövsoyuqqanlıheyvanlarınvəhəşaratlarınorqanizmindənayırmışlar. • Xəstəliktörədicisininmənbəyixəstəvəxəstəlikdənsaqalmışdonuzlarhesabedilir. Bundanəlavə, birçoxgəmiricilərvəhəşəratlardainfeksiyamənbəyikimiözünügöstərir. • Amilinyayılmasındayoluxmuşyem, su, donuzbinaları, torpaq, qulluqəşyalarıvəbəziqansoranhəşəratlarmühümroloynanır. Xəstəliyinyayılmasındatorpaqmuhüməhəmiyyətəmalikdir, çünkiamiltorpaqdauzunmüddətqalırvəilinistifəsillərindəəlverişlişəraitdəinkişafedir. • Yüksəktemperaturvənəmlik, heyvanlarınventilyasiyasızbinalardasaxlanma-sı, yempayındazülalibirləşmələrin, makrovəmikroelementlərin, vitaminlərinçat-mamasıxəstəliyinəmələgəlməsinəsəbəbolur. Xəstəlikdəstasionarlıqmövcuddur. • Körpələrinxəstəliyədavamlılığıimmunanalarınağızsüdüiləyaranır, yaşlıdonuzlarisəimmunlaşdırıcısubinfeksiyavərevaksinasiyanəticəsindədavamlılıqəldəetmişolur. • Təsərrüfatdaxəstəliyinbaşverməsizamanıxəstələnmə 20-30%, letallıqisə 55-80%-ə çatır.

6. Patogenez. Orqanizmədaxilolmuşamiləvvəlcəgirişqapısınahiyəsindəkilimfadüyünlərindətoplanırvəçoxalır. Əgərorqanizmyüksəkdavamlılığamalikdirsəilkinprosesinkişafetmir, nəticədəxəstəliksimptomsuzvəyazəifdərəcədəmüşahidəedilənklinikisimptomlarlaözünügöstərir. Xəstəliksağalmailənəticələnirvəimmunitetyaranır. Orqanizminümumirezistentliyiaşağıolduqdaamilqoruyucubaryerlərikeçir, qanavəparenximatozorqanlarayayılırvəsürətləartıbçoxalır. Nəticədəorqanvətoxumalardadistrofikidəyişikliklərvəretikulo-endotelialsistemininblokadasıbaşverir. • Bununlaəlaqədarolaraqtrombvəşişləryaranır, daxiliorqanlardaqanındurğunluğubaşverirki, budatoxumamübadiləsininpozulmasına, nekrobiotikizədələnmələrininkişafınavəklinikisimptomlarınbaşverməsinəsəbəbolur. Xəstəliyinitiformasındaürəkfəaliyyətininpozulmasıvəölümnəzərəçarpır. • Yarımitivəxronikigedişzamanıxəstəlikyungülkeçir. Bu zamanorqanizmdəspesifikqlobulinlərinsintezininsürətlənməsimakrofaqlartərəfindənbakteriyalarınfaqositozunungüclənməsigörünür. Xəstəliyinyarımitivəxronikigedişizamanıdəriüzərindəmüxtəlifformalıləkələr, artritlərvəverrukozendokardityaranır. • Gedişivəklinikiəlamətləri. Inkubasiyadövrü 1 gündən 8 günəqədərdavamedir. Xəstəlikildırımvarı, iti, yarımitivəxronikiformadagedir. • Ildırımvarıgedişmüstəsnahallardagörünməkləəsasən 7-10 aylıqdonuzlardamüşahidəedilir, septisemiyaəlamətləriningörünməsindənbirneçəsaatsonraölümlənəticələnir. Dəriüzərindəqırmızıləkələryaranmadığıüçünbuformayaağformalıqızılyeldeyilir. • Itigedişzamanıtemperaturun 42°C-yə qədəryüksəlməsi, ümumidüşgünlük, ürəkfəaliyyətininpozulmasıvəmədə-bağırsaqşöbəsininatoniyasımüşahidəedilir. Ətraflardazəiflik, qusma, ürəkfəaliyyətininpozulmasıvəbununnəticəsindəağciyərinşişiyaranır. Gövdəninbəzinahiyələrindədərisianozlaşır. Bundanəlavəmüxtəlifböyüklükdəvəfomadaeritemasahələriyaranır. Xəstəlik 2-4 gündavametməkləçoxvaxtölümlənəticələnir. • Yarımitigedişdətemperaturun 41°C-yə qədəryüksəlməsi, ümumizəiflik, suyatələbatınartması, sonraisəgövdəninmüxtəlifnahiyələrindəəvvəlcərəngsiz, sonraisətünd-qırmızıboyanmışsahələrgörünür.

7. Şişkinsahələrrombvarı, düzbucaqlı, ovalvarıvə s. şəkildəolur. Dərininbeləiltihabınınnəzərəçarpmasızamanıheyvanınümumivəziyyətimüəyyənqədəryaxşılaşır. Xəstəlikyüngülgedənzamanləkələrtədricənsolğunlaşırvəonlarınyerindəepitelihüceyrəsininölümüvədeskvamasiyasıaşkaredilir. Xəstəliyinağırgedişizamanıdərininölmüşhissələriqopurdefektlərçapıqtoxumailədolur. Bu forma 7-12 gündavamedirvəçoxvaxtsağalmailənəticələnir. • Xəstəliyinxronikigedişiya latent infeksiyanınəsasında, yaxuddaitivəyarımitigedişindavamıkimiözünügöstərir. Bu formadaserofibrinozlupoliartrit, dərininnekrozuvəverrukozendokarditəmələgəlir. Donuzlardaurəkfəaliyyətipozulur, ümumizəiflik, təngnəfəslikvə s. müşahidəedilir. Ölümürəkfəaliyyətininpozulmasınəticəsindəbaşverir. • Xəstəlikzamanıəsasənətraflarınoynaqlarıiltihabauğrayır. Heyvanhərəkətedəbilmir, bəzənoynaqlarındeformasiyasınəzərəçarpır. Dərininnekrozuböyüksahələriişğaledirvənekrotikiqartmaqkimigörünür. • Qızılyelprosesiaylarladavamedirvəheyvanlardaarıqlıqyarandığınagörəonlarkəsiməverilir. • Patoloji-anatomikdəyişikliklər. Itiformadanölmüşdonuzlardaseptikiprosesindəyişikliklərigörünür. Gövdəninmüxtəlifnahiyələrindətünd-qırmızıləkələrmüşahidəedilir. Burunyolundanköpüklümayeaxır. Əksərparenximatozorqanlardadurğunluqnəticəsindəhəminorqanlarınsianozluğugörünür. • Dalaqvəqaraciyərdoluqanlıolmaqla, böyrəklərdəhəcminböyüməsi, parenximasınıntünd-albalırəngdəolmasıvəkapsulasıaltındanöqtəvarıqansağıntılarınəzərəçarpır. Miokarddasarımtıl-bozrəngdəsahələr, epikarddaqansağıntılarıaşkaredilir. Ağciyərşişkingörunməklə, traxeyavəbronxlardaköpüklümayegörünür. Qarınvəköksboşluğundaiçərisində fibrin kütləsiolansarırənglimayenəzərəçarpır. Böyrəyinqabıqhissəsindəhemorrojiqlomerulonefritmüşahidəedilir. • Mədəvənazikbağırsağınselikliqişasışişkin, hiperemiyalıvəqansağıntılıolur. • Verrukozendokarditzamanıikitaylıqapağınsəthindəbozumtul-qırmızırəngdəqabarcıqlaraşkaredilir. Oynaqlardaserozlu-fibrinozlueksudatvəbəzəndəqırmızırəngdəfibrinlikütləgörünür.

8. Diaqnoz. Diaqnozzamanıxəstəliyinepizootolojixüsusiyyətləri, klinikiəlamətləri, patoloji-anatomikdəyişikliklərinəzərəalınır. Dəqiqdiaqnozməqsədiləbakteriolojimüayinəvəserolojireaksiyalardanistifadəedilir. • Bakteriolojidiaqnostikada, patolojimaterialdanhazırlanmışyaxmalarınmikroskopiyası, amilintəmizkultusınınalınmasıvəbiolojisınaqqoyulur. Patoloji material kimiqaraciyər, dalaq, ürək, böyrək, borulusümükastifadəedilir. • Biolojisınaqməqsədiləparenximatozorqanlardanhazırlanmışemulsiyailəgöyərçinlərinyoluxdurulmasıaparılır. • Xəstəliyinxronikivəsimptomsuzformalarınıaşkaretməküçünserolojireaksiyalardanistifadəedilir. Bu məqsədləəsasənaqqlütinasiyareaksiyasıişlədilir. Nəzərəalmaqlazımdırki, aqqlütininlərxəstəliyin 2-5-ci günləriqandayaranırvəsağalmadan 2 həftəkeçmişəqədərqalır. • Son zamanlarxəstəliyindiaqnozuməqsədiləlyüminisentmikroskopiyadanistifadəedilir. • Təfriqidiaqnoz. Xəstəliyiqarayaradan, listeriozdan, taundan, pasterellyozdan, günvurmavəistivurmadantəfriqetməklazımdır. • Qarayaradonuzlardaənçoxağır angina formasındagedirvəbakteriolojimüayinənəticəsindəBac.anthracisaşkaryenətətbiqedilir. • Taunqızılyelənisbətənyüksəkkontagiozluğamalikdir, letallıqyüksəkdirvəyaşdanasılıolmayaraqbütundonuzlartutulur. Taunçoxvaxtsekundarinfeksiyailəmurəkkəbləşir. Dəriüzərindələkələrqansağıntılarınəticəsindəyarandığıüçünəllətəzyiqetdikdəonlarsolğunlaşmır. Bundanəlavətaunzamanıyoğunbağırsaqdataun «qönçələri» aşkaredilir. • PasterellyozzamanıdonuzlardakrulozplevropnevmoniyaəmələgəlirvəbaktereolojimuayinəzamanıP.multocidatapılır. • Günvəistivurmailinistifəsillərindəmüşahidəedilməkləgenişyayılmaxassəsinəmalikdeyilvəbaktereolojimüayinəninnəticəsimənfiolur. • Müalicə. Xəstəlikzamanımüalicəməqsədiləqızılyeləleyhinəserum və anti-biotiklərdənistifadəedilir. Serum hərkqcanlıkütləyə 1-1,5 ml miqdarındaəzələ-arasınavurulur, lazımgəlsə 8-12 saatdansonrahəmindozatəkrarənyenətətbiqedilir. • Penisillinhərkqcanlıkütləyə 2-3 min TV 6-8 saatfasiləilə 3-4 dəfə, ekmonovasillinhərkqcanlıkütləyə 5 10 min TV 24 saatlıqfasiləiləvurulur. • Qızılyeləleyhinəserumunpenisilinləbirlikdəişlədilməsidahayaxşınəticəverir. Müalicəməqsədiləekmonovasillinhərkqcanlıkütləyə 5-10 min TV 24 saatlıqfasiləilə2-3 dəfəəzələarasınainyeksiyaedilir. Prolonkiyasiyaolunmuşantibiotik-lər (bisilin-1,2,3) hərkqcanlıkütləyə 10-20 min TV işlədilməsiyaxşınəticəverir. • Dihidrostreptomisinhərkqcanlıkütləyədonuzlara 10 mq, çoşqalara 20 mq 12 saatlıqfasiləilə 5-7 gün, solvovetinyaşlıdonuzlarahərkqcanlıkütləyə 0,1 ml, çoşqalara 0,2 ml gündə 1 dəfə 5-7 günəzələarasınavurulur.

9. Immunitet. Xəstəlikdənsağalmışdonuzlardayüksəkgərginliklivəuzunmüddətliimmunitetyaranır. • Ilk dirivaksin 1883-cü ildəPastervəTyületərəfindənqızılyeltörədicisinizəiflətməkləəldəedilmişdir. Bu prinsipəsasındaRusiyada 1896-cı ildəBorovskivə 1899-cu ildə Konev vaksinhazırlamışlar. • Hal-hazırdaxəstəliyinspesifikprofilaktikasıməqsədiləaşağıdakıvaksinlərdənistifadəedilir. • DepolaşdırılmışvaksinKonevin P matriksinindirikulturasıolmaqlaalüminium-hidroksidinfosfat-buferməhlulundaadsorbsiyaolunmuşdur. VaksininmüəllifləriV.P.MerkulovvəA.B.Epşteyndir. Donuzlarbuvaksinləikiaylıqdanbaşlayaraq 2 həftəlikfasiləilə 2 dəfəpeyvəndedilir. • Zəifvirulentli UK-2 ştammındanhazırlanmışvaksin, 1931-ci ildəRumınalimiV.Vinoqradniktərəfindəndonuzcəmdəyindənəldəedilmişdir. Süniqidamühitlə-rindənbirneçədəfəkeçirilməkləbuştamzəiflədilmişvədonuzlarunünavirulentolmuşdur. • Vaksinləpeyvəndzamanıimmunitet 8-10 gündənsonrayaranırvə 4-6 ay davamedir. Onagörədəvaksinasiyadan 4-5 ay sonrarevaksinasiyaaparılmalıdır. • Quruvaksin SSVR qızılyelbakteriyasının UK-2 ştammınınalüminium-hidroksidbuferqarışığındakonsentrasiyaolunmasıvəsaxarozalı, jelatinliaqarmühitindəqurudulmaqlaəldəedilmişdir. Bu vaksinləpeyvəndzamanıimmunitet 8-10 günəyaranırvə 6-8 ay davamedir. • Konsentrasiyaolunmuşhidroksialüminformolvaksinölüvaksinolmaqlavaksi-nasiya 12-14 günfasiləilə 2 dəfəaparılırvə 4-5 aydansonrarevaksinasiyaedilir. • Qızılyeləleyhinə serum donuz, at vədigərheyvanlarınhiperimmunizasiyasıyoluiləhazırlanır. Serum profilaktikvəmüalicəməqsədiləişlədilir. Yaranmışimmunitet 14-30 gündavamedir.

10. Profilaktikavəmübarizətədbirləri. Donuzlarınxəstəliklərəqarşıümumimübarizəqüvvəsiniartırmaqüçünonlarınyemlənmə-bəslənməşəraitinəfikirverilməlidir. • Yempayında protein, mikroelementlərvəvitaminlərnormadaolmalıvədonuzlarbəzistreslərdən, xüsusiləistivurmadanqorunmalıdır. • Təsərrüfatlardasistematikolaraqpeyintoplanıbzərərsizləşdirilməlivədonuzbinalarındatəmizlikyaradılmalı, dezinfeksiya, deratizasiyaaparılmalıdır. Qızılyelinprofilaktikasıməqsədiləpeyvəndlərinaparılmasıəsasdır. Xəstəliyəgörəqeyri-sağlamvətəhlükəlizonalardakıtəsərrüfatlardaqızılyel, taun, pasterellyozvə s. xəstəliklərəqarşıkompleksvaksinasiyaüsulumüvafiqtəlimatlarəsasındayerinəyetirilməlidir. • Təsərrüfatdaqızılyelmüşahidəedildikdəməhdudlaşmalaraparılır, bütündonuzlarmüayinədənkeçirilir, xəstələrayrılaraqmüalicəedilir, digərheyvanlarisəqızılyeləleyhinəserumlapeyvəndedilirvə 10-12 günkeçmişvaksinasiyaaparılır. Lazımgəlsəxəstədonuzlarxüsusiayrılmışyerdəkəsilirvəətbişirildikdənsonrasatışaburaxılır. • Xəstəlikzamanıtəsərrüfataməhdudlaşmaqoyulur, bütünheyvanlarvaksinasiyaedildikdən, yekundezinfeksiyaaparıldıqdansonravəaxırıncısağalmavəyaölumdən 14 günkeçmişgötürülür.

11. taun(PESTİS SUUM) • Donuzlarıntaunuinfeksionkontakiozxəstəlikolubitigedənzamanseptise-miyaəlamətləri, xronikiformadaisəağciyərvəyoğunbağırsağıniltihabıiləsəciyyələnir. • Tariximəlumat. Xastəliyə ilk dəfə 1883-cü ildəŞimaliAmerikadatəsadüfedilmişdir. 1903-cü ildəŞveynitsvəDorsexəstəliyin virus etiologiyalıolmasınıgöstərmişlər. 1936-cı ildəAmerikaalimiMak- Braydvə 1939-cu ildəölkəmizdəI.I.Kuleskoxəstəliyinspesifikprofilaktikasıüçünkristalvioletvaksinhazırlamışlar. DonuzlarıntauiudahasonraIngiltərədəvədigərAvropaölkələrindəmüşahidəedilmişdir. 1950-ci ildənetibarənmüxtəlifölkələrdəlapinizasiyaolunmuştaunvirusuştammlarından (SFA, Rovak, Hudzon, K) vaksinlərhazırlanmışvəgenişhaldatəsərrufatlardaişlədilir. Ölkəmizdə K ştammındanH.I.MişenkovəV.I.Popovtərəfindənkultural virus vaksinhazırlanmışdır. Hazırdadünyanınəksərölkələrindəbuxəstəliyətəsadüfedilir. • Xəstəlikkeçmiş SSRI-ninbirçoxrespublikalarındamüşahidəedilir. ÖlkəmizdətaununbirçoxxüsusiyyətlərininöyrənilməsindəA.P.Uranov, L.N.AndreyevvəI.I.Kuleskovə s. xidmətlərivardır, • Iqtisadizərər. Təsərrüfatlarataunzamanıbəyükiqtisadizərərdəyir. Həminzərərdonuzlardakütləvişəkildətələfatınbaşverməsi, onlarınməcburənkəsilməsi, karantinzamanıtəsərrüfatın normal fəaliyyətininpozulmasıvə s. ibarətdir. Təsərrüfatınxüsusiyyətlərindənasılıolaraqdonuzlarıntaunuzamanıletallıq 60-100% olur.

12. Törədicisi. Xəstəliyintörədicisi RNT-li virus olmaqla, toqamiruslarailəsinəmənsubdur. Virus sferikformadaolmaqlavirionunölçüsü 35-40 nm-dir, bakterialfiltirlərdənasanlıqlakeçir. O, eritrositlər, leykositlərvəqandamarlarınınendotelisiqərəfindənadsorbsiyaolunur. Virus yüksəkyoluxduruculuqqabiliyyətinəmalikdir. Amiliyetişdirməküçündonuzembionunundalaqvəböyrəyindən, eləcədəçoşqa-larınxayatoxumasındanhazırlanmışhüceyrəkulturasındanistifadəedilir. Virusunayrı-ayrıştammlarıimmunogenlikxüsusiyyətinəgörəbir-birindənfərqlənir. • Virulentliyinəgörəvirusun A və B qruplarımövcuddur. • A qrupunadaxilolanştammlarvirulentliolmaqlabütünyaşqrupunamənsubolandonuzlardaitigedişlixəstəliyi, B qrupunadaxilolanlarisəyalnızçoşqalardaxəstəliyitörədir. • Virusunserolojiqruplarınıbir-birindəntəfriqetməküçünçoşqalarüzərindəbiolojisınaqqoyulur, çarpaz NR və IFR-dənistifadəedilir. • Donuzlarıntaunununvirusuiləiribuynuzluheyvanlarındiareyavirusundaantigenlikcəhətdənuyğunluqmüəyyənedilmişdir. • Amilyalnızdonuzlarapatogenolmaqla, rekomvalissentheyvanlarınqanserumunda virus neytrallaşdırıcı, presipitinləşdiricivəkomplementtəsbitediciəkscisimləraşkaredilmişdir. • Davamlılığı. Taununtörədicisifizikivəkimyəviamillərintəsirinənisbətəndavamlıdır. Soyudulmuşətdə, daxiliorqanlardavəsümükiliyində virus 2-4 ay müddətimdəözvirulentliyinisaxlayır. Dondurulmuşməhsullardabirneçəil, duzluətdə 315 günvəduzlanmışdərilərdə 45 günamilsağqalır. Otaqtemperaturundasaxlanmışqanda virus 3 aydansonrainaktivləşir. Sidikdə 65-70°C temperaturdaamilbirsaata, torpaqsəthindəisə 5-13 günəməhvolur. • Kimyəvidezinfeksiyamaddələrindən 2-3%-li formalin, 15-20%-lisönmüşəhəngməhlulu, 2-3%-linatriumqələvisiamiliasanlıqlaməhvedir.

13. Epizootolojixüsusiyyətləri. Xəstəliyəcinsivəyaşındanasılıolmayaraqbütündonuzlarhəssaslıqgöstərir. Ana donuzlaranisbətəntörədicilərmüəyyənqədərdavamlıdır. Digərnövheyvanlarıneksperimentalyoluxdurulmasızamanıonlarla latent infeksiyaəldəetməkmümkündür. • Infeksiyaməibəyixəstələr, xəstəlikdənsağalmışdonuzlarvəvirusgəzdirənvəhşidonuzlarhesabedilir. • Xəstəlikdənsağalmışdonuzlardavirusdaşıyıcılıqbiriləqədərdavamedir. Virus xəstəheyvanorqanizmindənsidiklə, burunaxıntısıilə, nəcisləxaricimühitəifrazedilir. Məcburikəsilmişdonuzlarıncəmdəyivədaxiliorqanlarıbaytarlıq-sanitariyaqaydalarınaəməledilmədikdəinfeksiyatörədicisininyayılmasınasəbəbolabilər. Bundanəlavəinfeksiyatörədicisininyayılmasındaheyvanaqulluqəşyaları, yem, su, otlaqsahəsimüxtəlifnəqliyyatvasitələrivə s. mühümroloynayır. • Təbiişəraitdəyoluxmakontaktlavəalimentaryollabaşnerir. Bəzənamilinselikliqişalarvədərizədələnmələrivasitəsiləorqanizmədaxilolmasıgöstərilir. • Amiltəsərrüfatdaxilində horizontal yollaatipiktaunzamanıisəvertikalyollayayılır. • Xəstəlikəsasənantisanitariyahökmsürəntəsərrüfatlarda, həmçininheyvanlarazərərsizləşdirilməmişsallaqxanatullantılarınınverilməsizamanımüşahidəedilir. • Taunepizootiyasıilinbütünfəsillərində, xüsusiləpayızdadahaçoxnəzərəçarpır. • Xəstəliyin ilk dəfəyayıldığıtəsərrüfatlardapatolojiprosesağırformadagetməkləbütündonuzlarıəhatəedirvəyoluxmuşdonuzların 60-100%-itələfolur. • Təsərrüfatdaəvvəlkiillərdətaunagörəpeyvəndolunmuşdonuzlarmövcud-dursa, epizootiyazamanıəvvəlcəpeyvəndolunmamışheyanlaryoluxur. Epizootiyanınortalarındaisəvirusunhəssasheyvanorqanizmindənpassajınəticəsindəvirulentliyininartmasıiləəlaqədarolaraqəvvəllərpeyvəndolunmuşheyvanlarxəstəliyətutulurvəxəstəliknisbətənyüngülformadagedir. • Xəstəliyəgörəstasionartəsərrüfatlardayaşlıdonuzlarpostvaksinalimmunitetləəlaqədarolaraqxəstələnmir. Xəstəliyikeçirmişvəyaimmunizasiyaolunmuşanalardanalınmışçoşqalardadamüəyyənvaxtərzindədavamlılıqnəzərəçarpır. Ümumiyyətlə, xəstəliyəgörəqeyri-sağlamolandonuzçuluqtəsərrüfatlarındavirusunvirulentliyinintədricənazalmasıvəimmunheyvanlarınartmasımüşahidəedilirvəkörpələrdəyüksəktələfatözünügöstərir. • B serolojiqrupaməsubolanviruslarəsasənatipiktauputörədir. Bu zamanbalaatmalar, zəifvəyaşamaqabiliyyətinəmalikolmayançoşqalarındoğulması, kütləvihaldadiareyamüşahidəolunur.

14. Patogenez. Orqanizmədaxilolmuş virus girişyolununlimfoid-retikulyartoxumasındareproduksiyaedirvəqısamüddətdəregionarlimfadüyünlərinətoplanır. Amilorqanizmədaxilolduqdansonratezlikləqanakeçirvəbütünorqanizməyayılır. Virusuninkişafıiləəlaqədarolaraq, temperaturunyüksəlməsi, hiperemiya, selikliqişalarınserozlu-hemorrojiiltihabıvə s. yaranır. Virus ənçoxendotelidəinkişafedir, nəticədəqansağıntılarıəmələgəlir. Kapilyarlarınbeləpozulmasıiləəlaqədarolaraqlimfadüyünlərində, bağırsaqdanekrozsahələrivədalaqdaisəinfarktsahələriyaranır. • Taunsonradansalmonellyozvəyapasterellyozlamürəkkəbləşirki, budabakterialsepsinininkişafınasəbəbolur. • Taunvirusundapantropizm, yənibütünorqanvətoxumalardainkişafetməxüsusiyyətimövcuddur. Mərkəzisinirsistemininqandamarlarınınzədələnmələriiləəlaqədarolaraqburadalimfositar tip ensefalomielitəxasolanperivaskulyarinfiltratnəzərəçarpır. • Limfadüyünləri, dalaqvəsümükiliyininzədələnmələrinəticəsindəanemiya, leykopeniyainkişafedirvəlimfositlərinmiqdarıartır. • Taunzamanımaddələrmübadiləsiaxıraqədərgetmir, nəticədəorqanvətoxumalardamüxtəliftoksikiməhsullarıntoplanmasıbaşverirki, budaintoksikasiyavəelüməsəbəbolur. • Gedişivəklinikiəlamətləri. Xəstəliyininkubasiyadövrü 3-7 gün, bəzənisə 3 həftəyəqədərdavamedir. Tauniti, yarımitivəxronikiformadagedir. Bəzənkörpələrdəxəstəlikçoxitiformadamüşahidəedilir. • Çoxiti forma zamanıtemperaturun 41°C-yə qədəryüksəlməsi, ümumidüşgünlük, qusmavə 1-2 günəölümbaşverir. • Iti forma zamanıtemperaturunyüksəlməsi, yemdənimtina, qusma, qəbizlikləishalınbir-biriniəvəzetməsimüşahidəedilir. Konyunktivit, gözqapağınınşişməsivəbunlarınseliklikütləiləbir-birinəyapışmasıgörünür. • Boğazdonuzlardabalaatmanəzərəçarpır. Bəzənselikli-irinlirinitvəburundanqanaxmasıgörünur. Xəstələrinarxaətraflarındazəiflik, səndələməhərəkətləri, belindonqarlaşması, quyruğunəyilməsimüşahidəedilir. Sidikifrazıçətinləşir, hərəkətzamanısəndələyir, bəzənqarınvə bud nahiyəsindədəriüzərindəqabarcıqlaryaranır. Xəstəliyinsonrakıdövrlərindədəriüzərindəxırdaqansağıntılarıəmələgəlirvəbunlarsonradanbir-biriləbirləşərəktünd-qırmızıləkələrəçevrilir. Ləkələrtəzyiqnəticəsindəitmir. • Ürəkvətənəffüssistemininfəaliyyətipozulur, qulaq, quyruq, qarınnahiyəsindəsianozluqmüşahidəedilir. Ölümxəstəliyin 7-10-cu günübaşverməkləletallıq 80-100% təşkiledir. • Bəzənxəstəheyvanlardasinirpozğunluğuəlamətlərimeydanaçıxır. Bu zamanətraflardatitrəmə, epileptiksinirtutmaları, epilepsiyavəkomatozvəziyyətdəölümbaşverir. • Xəstəliyinyarımitivəxronikiformasızamanıperiodikbaşverəntemperatur, qəbizlikvəonunishallaəvəzolunması, dərininekzematozzədələnməsi, quyruqvəqulaqucununpekrozunəzərəçarpır. Bu formalarbəzənsekundarinfeksiyailəmürəkkəbləşir. Nəticədətənəffüsünçətinləşməsi, burunyolundanaxıntı, ağciyərinauskultasiyasızamanıxırıltılareşidilir. Tənəffüsünasanlaşmasıüçünxəstədonuzbəzən it oturuşuvəziyyətialır. • Xəstəliyinbağırsaqformasındakrupozlu-difterikienterokolit, tezishallaəvəzolunanqəbizlikgörünür. Yarım-iti forma 2-3 həftəvəxroniki forma 4-6 həftədavametməkləletallıq 50-60% təşkiledir.

15. Patoloji-anatomikdəyişikliklər. Xəstəlikzamanıbaşverənpatoloji-anatomikdəyişikliklərdaimideyil, xəstəliyinxarakteri, donuzunyaşındanasılıolaraqmüxtəlifdir. • Xəstəliyinitiformasındanölmüşyaşlıdonuzlardaserozvəselikliqişalardahemorrojidiatezmüşahidəedilir. • Dəriüzərindəmüxtəlifböyüklükdəvəformadaqansağıntılarımüşahidəedilir. Limfadüyünləriazcaböyüməkləkəsiksahələrialabəzəkgörünür. Ağciyərüzərindəhemorrojiimfraktsahələri, ürəkəzələsinindegenerasiyasıvəkoronarqandamarlarıətrafındaqansağıntılarıgörünür. Solitarfolikullardavəpeyeryığıntılarındaböyüməvənekrozmüşahidəedilir. • Dalağınkənarlarındahemorrojiinfraktsahələri, qaraciyərdəparenximatozdegenerasiyaaşkaredilir. Böyrəklərkəskinanemiyalıolmaqlaqabıqqatıvəböyrəkləyənində, mədə, nazikvəyoğunbağırsaqlarınselikliqişasındakataral, hemorrojiiltihabvəçoxlumiqdardaqansağıntılarıgörünür. • Çoşqalardahemorrojidiatezəlamətlərizəifdirvəmühümpatoloji-anatomikdəyişikliklərhəzmüzvlərivəböyrəklərdəgörünür. • Xəstəliyinyarımitivəxronikiformasızamanıəsasdəyişikliklərtənəffüsvəhəzmüzvlərindəgedir. Ağciyərdəhepatizasiyalısahələrvəçoxlumiqdardanekrozocaqları, serozlu-fibrinozluplevritvəperikarditgörünür. • Donuzlardaxəstəliyinyarımitiformasızamanıkrupozluhemorrojiqastritvəenterit, xronikiformasızamanıplqırsaqlardakrupozlu-difteritikivəyaralı-nekro-tikizədələnmələrvəyoğunbağırsaqdataun «qönçələri» vəfollikulyaryaralargörünür. • Bağırsaqllardadifterikiiltihablabərabərkrupozluiltihabdagetmişolur. Fibrin kütləsininselikliqişaüzərinəçökməsinəticəsindəburadatündbozrəngdəçöküntünəzərəçarpır. Xəstəliyinxronikigedişindənölmüşçoşqalarınəksəriyyətində 6-8-ci cütqabırğalardasümükləşmə normal getmirvəburadahemorrojiiltihabgörünürki, bunundamühümdiaqnostikiəhəmiyyətivardır.

16. Diaqnoz. Xəstəliyədiaqnozqoymaqüçünepizootolojixüsusiyyətlər, klinikiəlamətlərvəpatoloji-anatomikdəyişikliklərədiqqətyetirilməlidir. Diaqnozudəqiqləşdirməküçünbiolojisınaqdanistifadəedilir. Bu məqsədlətaunagörəsağlamtəsərrufatdandiriçəkisi 40 kq-danazolmayan 5-8 aylıqçoşqalarxəstəheyvanınqanıvəyaorqanlarınınsuspenziyasınınfiltiratıilə 3-5 ml miqdarındayoluxdurulur. Patolojimaterialdataunvirusuvarsa, yoluxdurmadan 2-5 günkeçmişçoşqalarxəstələnirvəxarakterikklinikisimptomlargörünür. Serolojireaksiyalardantaunundiaqnozundaaqargölində DPR genişşəkildəişlədilir. Reaksiyanınqoyulmasıüçün antigen kimixəstədonuzunsidiyivəçənəaltıvəzi, antitelkimiadadovşanlarındanalınmışspesifikserumdanistifadəedilir. Bundanəlavədiaqnostikadaamilazasınağıvəmədəaltıvəzinhemolitiksınağıdaişladilir. Çünkihərikigöstəricinin, fəallığıtaunzamanıaşağıdüşür. • Son zamanlartaunundiaqnozundaimmunoflüoressensiyareaksiyasındanistifadəedilir. Antiserum kimiflüoroxlormboyasıiləboyanmışimmun serum qlobuliniişlədilir. Lüminessentmikroskopiyazamanıyoxlananorqanlarınhüceyrələrindəsarımtıl-yaşılrəngdəişıqsaçannöqtələrgörünür. • Təfriqidiaqnoz. Donuzlarıntauiuparatifdən, qızılyel, pasterellyoz, Aueskixəstəliyi, virusluqastroenterit, şişxəstəliyi, donuzlarınAfrikataunuvəqripdəntəfriqedilməlidir. • Paratifləənçoxkörpələrxəstələnir, surətləyayılmaqabiliyyətinəmalikdeyil. Iti forma zamanıdalaqböyüyür, xronikiformadaisəyoğunbağırsaqdakrupozlu-difteritikiçöküntüvəyaralarmüşahidəedilir. • Qızılyelənçoxistifəsillərdəbaşverməklətaunanisbətəndahaitigedişəmalikdir. Hiperemiyanəticəsindəəmələgəldiyinəgörəgövdəüzərindəolanləkələrtəzyiqnəticəsindəitir. • Virusluqastroenteritlətaunutəfriqetməküçünçoşqalaruzərindəbiolojisınaqqoyulurvəimmunoflüoresensiyareaksiyasındanistifadəedilir. • Aueskixəstəliyiyaşlıdonuzlardaçoxvaxtsağalmailənəticələnir. Çoşqalardasinirpozğunluğuəlamətlərigörünməkləgövdəüzərindəqansağıntılarıolmur. • DonuzlardapasterellyozsporadikhaldamüşahidəedilməkləbakteriolojimüayinəaparılırvəP.multocidagörünməsinəəsasənfərqləndirilir. • Şişxəstəliyibirçoxxüsusiyyətinəgörətaunabənzədiyinəgörəbakteriolojimüayinəilətəfriqedilir. • Afrikataunukeçmiş SSRI-dəmüşahidəedilmir. Bu xəstəlikdədaxiliorqanlarınlimfadüyünlərindədərindəyişikliklərnəzərəçarpdığıhalda, taundasəthilimfadüyünləriiltihabauğrayır. Hərikixəstəliyidəqiqşəkildəbir-birindəntəfriqetməküçünbiolojisınaqdanistifadəedilir.

17. Müalicə. Xəstəlikdənsağalmışdonuzlaruzunmüddətvirusdaşıyanolduğuüçün, müalicəaparılmasıeffektlideyil. Onagörədəxəstədonuzlaröldürülür. • Immunitet. Xəstəlikdənsağalmışdonuzlardahəminxəstəliyəqarşıömürlükimmunitetyaranır. Taunaqarşıbirneçəvaksinhazırlanıbtəsərrüfatdaistifadəüçüntəklifedilmişdir. • Beləvaksinlərdəninaktivləşdirilmişqliserinlikristalvioletvaksin, quruavirulentvirusvaksin (ASV), K ştammındanhazırlanmışavirulentquru virus vaksinigöstərməkolar. • Inaktivləşdirilmişqliserinlikristalvioletvaksintaunagörəsağlamvəqorxualtındaolanzonalardaprofilaktikiməqsədləistifadəedilir. Peyvəndolunmuşdonuzlarda 6-9 ay müddətindəimmunitetyaranır. Vaksininmənficəhətiodurki, körpəçoşqalardazəifgərginlikliimmunitetyaranırvədonuzlardaimmunitet 21 günmüddətinəəmələgəlir. • Xadson, KaprovskivəBekertərəfindənhazırlanmışquruavirulent virus-vaksininintətbiqinəticəsindəimmunitet 7-10 günəəmələgəlməkləbiriləqədərdavamedir. • Son vaxtlarP.S.Solomkin, P.A.Pritulinvəbaşqalarıtərəfindən K ştammındanavirulentquruvirusvaksinhazırlanmışvəbuvaksinləxəstəliyəgörətəhlükəlizonavəqeyri-sağlamtəsərrüfatlardadonuzlarınpeyvəndiüçünişlədilir. • K vaksinştammındanN.K.Mişenkotərəfindəndonuzembrionuböyrəklərininilkinhüceyrələrindən DETNI virusvaksinvəV.I.Popovtərəfindənqoçlarınxaya-sından LK-VNİİBB və M. vaksinihazırlanmışdır. BundanəlavətaunəleyhinəV.I.BrusevvəV.I.Popovtərəfindənaerozolvəenteralvaksinasiyaüsullarıişlənibhazırlanmışdır. • Hazırdadonuzlarıntaunuvədigərxəstəliklərinəqarşıkompleksvaksinasiyaüsuluişlənibtəsərrüfatlarüçüntəklifedilmişdir. Donuzçuluqtəsərrüfatlarındataunvəqızılyeləqarşı, taun, qızılyelvəpasterellyozaqarşı, taun, qızılyel, salmonellyozavəpasterellyozaqarşıkompleksvaksinasiyaüsulundanuyğuntəlimatlarəsasındaistifadəedilir.

18. Profilaktikavəmübarizətədbirləri. Profilaktikiməqsədlətəsərrufatagətirilmişyenidonuzqrupubir ay karantindəolmalıvəxəstəliyəgörəmüayinədənkeçirilməlidir. Təsərrüfatlardabaytarlıq-sanitariyaqaydalarınaciddişəkildəəməledilməlidir. Hərbirdonuzçuluqfermasındaxəstəvəxəstəliyəşübhəliheyvanlarınayrılıbsaxlanmasıüçünizolyatortəşkiledilməlidir. Sistematikolaraqdonuzdamlarıvəonunətrafsahələrindədezinfeksiyavəderatizasiyaaparılmalıdır. • Donuzlarınyemləndirilməsiüçüntoplanmışictimai-iaşəvəsallaqxanatullantılarımütləqtermikivasitəiləzərərsizləşdirilməlidir. • Ümumiprofilaktiktədbirlərləbərabərtəsərrüfatdaxəstəliyəhəssasbütündonuzlarvaksinasiyaedilməlidir. • Diaqnozdəqiqləşdirildikdənsonratəsərrüfatakarantinqoyulurvətəhlükədəolanzonanınsərhədimüəyyənləşdirilir. Taunəleyhinəsağlamlaşdırmaapardıqdakökəltməvəyardımçıtəsərrüfatlardaolanbütündonuzlarınətüçünkəsilməsi, məhsuldarvədamazlıqtəsərrüfatlarındaisəyalnızxəstəvəyoluxmayaşübhəlilərinkəsilməsilazımdır. Digərheyvanlarisətəciliolaraqvaksinasiyaedilməlidir. • Yenidoğulmuşçoşqalarelə ilk gündən oral vəyaəzələarasıüsullapeyvəndolunmalıdır. • Məcburənkəsilmişdonuzlarınəti 2 kq-lıqçəkidəkəsilərək 1,5 saatqaynat-dıqdansonraistifadəedilnr. Daxiliorqanlarvəqanyandırılır. • Klinikisağlamheyvanlar K ştammındanhazırlanmış ACB quruvirusvaksiniiləpeyvəndedilir. Caridezinfeksiyahər 5 gündənbir 2-3%-linatrium-qələvisi, 20%-liyenisönmüşəhəngməhluluiləaparılmalıdır. Peyinbiotermikiusullazərərsizləşdirilirvəqiymətiazolaninventaryanrılir. • Karantinaxırıncıxəstələnməvəyaölümdən 40 günkeçmişdezinfeksiya, dera-tizasiyavəpeyininbiotermikizərərsizləşdirilməsindənsonragötürülür. Təsərrüfat-danheyvanlarınkənaraçıxarılmasınakarantingötürulməsindən 1 ilsonraicazəverilir.

19. QRIP (Grippussuum) • Donuzlarınqripiitigedişlikontagiozxəstəlikolub, ilinsoyuqfəsillərindəmüşahidəedilməklətemperaturunyüksəlməsi, ümumizəiflik, yuxarıtənəffüsyollarınınvəgözünselikliqişasının, həmçininağciyəriniltihabıiləsəciyyələnir. • Tariximəlumat. Xəstəlik ilk dəfə 1918-ci ildə ABŞ-damüşahidəedilmişvə1931-ci ildəŞopvəLevinstərəfindənxəstəliyintörədicisiaşkaredilmişdir. Hal-hazırdaqripəAvropa, AfrikavəAmerikaqitəsindəkiölkələrdətəsadüfedilir. • Iqtisadizərər. Xəstəliyinbaşverməsiiləəlaqədarolaraqkörpələrarasındatələfatvəyaşlılarınməhsuldarlığınınazalmasınəticəsindətəsərrüfatlaramüəyyənqədərzərərdəyir. • Törədicisi. Xəstəliyintörədicisi RNT-li virus olmaqlaortomikoviruslarailəsinəmənsubdur. Müəyyənedilmişdirki, virus hemofilbakteriyalarlabirlikdəxəstəliyitörədir. Virus polimorfxüsusiyyətəmalikolmaqlabakterialfiltrlərinəksəriyyətindənkeçir. Müəyyənedilmişdirki, donuzlarınqripvirusuquşların, atlarınvəinsanlarınqriivirusuiləeyniantigenlikqruluşavəkimyəvitərkibəmalikdir. • Bu virusuyetişdirməküçüninkişafdaolantoyuqembrionundanvəhüceyrəkulturasındanistifadəedilir. Amilidonuzlarıntraxeyavəbronxeksudatından, ağciyərtoxumasındanregionarlimfadüyünlərindənvəburunaxıntısındanayırmaqmümkündür. • Davamlılığı. Virus aşağıtemperaturuntəsirinədavamlıolmaqlaözvirulentliyiniuzunmüddətsaxlayır. Otaqtemperaturundabirneçəgünəvə 60° istilikdəisə 20 dəqiqəyəinaktivləşir. 3%-likarbolturşusu, 1%-lilizolvə 1%-lilüqolməhluluamilibirneçədəqiqəyəməhvedir.

20. Epizootolojixüsusiyyətləri. Təbiişəraitdəvirusayalnızdonuzlar, xüsusilə 2-8 həftəlikçoşqalardahaçoxhəssaslıqgöstərir. Ağsiçanlardavəsiçovullardaeksperimentalxəstəliktörətməkmümkündür. • Xəstəlikənçoxilinsoyuqfəsillərindəmüşahidəedilir. Donuzlarınyemləməvəsaxlamaşəraitininpozulması, heyvanbinalarındaikitərəflihavacərəyanıvənəmliyinçoxolması, müxtəlifyaşqrupunamənsubolandonuzlarınbiryerdəsaxlanmasıxəstəliyinbaşverməsivəyayılmasınaşəraityaradır. • Infeksiyatörədicisininmənbəyixəstədonuzlarhesabedilməkləonlarvirusuburunaxıntısıvəbəzənisənəcisvəsidikləxaricimühitəifrazedir. Xəstəliyinyayılmasındarekonvalisentvəvirusdaşıyanheyvanlarmühümroloynayır. Bundanəlavə, xəstəlikdənməcburikəsilmişheyvanməhsulları, yem, peyin, döşənəkmaterialıdaamilinbirsahədəndigərinəyayılmasındamühümdür. Epizootiyaarasıdövrlərdə virus ağciyərdəparazitlikedənhelmintlərinorqanizmindəqalmaqlaonunsürfələrivasitəsiləxaricimühitədüşür. Beləsürfələryağışqurdlarınındaxilinədüşürvədonuzlarbunuyedikdəyoluxmabaşverir. • Amilinorqanizməəsasdaxilolmayeriaerogenyoludur. Xəstəlikgenişşəkildəyayılmaqqabiliyyətinəmalikdir. Donuzlarınqripiepizootiyahalındagedir, xəstə-lənməfaiziyüksəkolurvəletallıqbirçoxfaktorlardanasılıolaraqdəyişkəndir. • Patogenez. Soyuqvənəmlimühitxəstəliyinbaşverməsiüçünşəraityaradır. Çünkisoyuqlamanıntəsirindənyuxarıtənəffüsyollarınıniltihabıbaşverirki, budavirusunhəminşəraitdəinkişafıüçünəlverişlişəraitkimiözünügöstərir. Virus buradaepitelihüçeyrələrindəsürətləçoxalır, selikliqişanızədələyir, onuniltiha-bınıtörədirki, nəticədəsekundarbakterialmikrofloranıninkişafınasəbəbolur. • Donuzlarınqripizamanıənçoxhemofilbakteriyalaraşkaredilir. Virusuntəsirindənkapilyarlarınkeçiriciliyiartır, nəticədətoksikiməhsullarınvəxəstəliktörədicisininqanakeçməsisürətlənir. Heyvanıntemperaturuyüksəlir, qandaspesifikantitelləryaranırvəfaqositarfəallıqyüksəlir. Orqanizminqoruyuculuqqabiliyyətidəfolunduqdansonraburadaşərtipatogenmikrofloranınfəallaşmasıbaşverirki, bunundanəticəsindəbronxopnevmoniyainkişafedir. • Virusunorqanizmdəartmasıiləəlaqədarolaraqqanda virus neytrallaşdırıcıvəkomplementbirləşdiriciəkscisimləryaranırki, budaxəstəliyinsağalmasınaimkanyaradır.

21. Gedişivəklinikiəlamətləri. Xəstəliyininkubasiyadövrüəsasən 1-3 gün, bəzənisəbirhəftəyəqədərdavamedir. Qriptipikvəatipikformadamüşahidəedilməklə, itivəyarımitigedişəmalikdir. • Xəstəliyinəvvəlindətemperaturun 41-42°C-yə qədəryüksəlməsi, ümumizəiflik, burunaxıntısı, asqırmavəöskürəkmüşahidəedilir. Bəzənkonyunktivitvəburundanqanaxıntısınəzərəçarpır. Heyvandatənəffüsprosesi tam pozulurvəqarıntipliolur. Köksnahiyəsindəağrınınzəifləməsiüçündonuzlarbəzən it oturuşuvəziyyətialır. Ürəkfəaliyyətininpozulmasıiləəlaqədarolaraqdonuzlardaqulaq, quyruqvədırnaqnahiyəsiningöyərməsigörünür. • Bəziheyvanlardamədə-bağırsaqsistemininfəaliyyətininpozulması, oynaqvəəzələlərdəağrı, limfadüyünləripinhəcmənböyüməsimüşahidəedilir. • Yüksəkrezistentliyəmalikolandonuzlardaxəstəlikitigedirvə 7-10 gündənsonrasağalmailənəticələnir. Zəifrezistentlidonuzlardaxəstəlikçoxvaxtpasterellyozlamürəkkəbləşirvətələfatbaşverir. 2-8 həftəlikçoşqalardaxəstəlikdahaağırformadagedir, kataralvəkataral-irinlipnevmoniyaəlamətləriinkişafedir. Onlardatəngnəfəslik, ağciyərdəxırıltılar, perikardit, dermatitvəkəskinarıqlamabaşverir. Letallıq 25-30% vəbəzənisə 60%-ə çatır. • Xəstəliyinyarımitiformasıbirneçəhəftədavamedir, irinlivənekrotikipnevmoniyavəplevrityaranırki, budaçoşqalarıntələfatınasəbəbolur. • Ekzemavədermatitlərinyaranmasınəticəsindəgüclüqaşınmabaşverir. • Atipikqripzamanıdonuzlardaburunyolundanselikliaxıntı, tənəffüsünpozulmasıvəzəiföskürəkmüşahidəedilirki, yaxşısaxlanmavəyemləməşəraitindəbirhəftəyəsağalmailənəticələnir. • Patoloji-anatomikdəyişikliklər. Xəstəlikdənölmüşdonuzlarınpatoloji-anatomikyarılmasızamanıtənəffüsyollarınınselikliqişasınınhiperemiyasıvəqırmızırəngdəköpüklümayemüşahidəedilir. Ağciyərdəkataralpnevmoniyaoçaqlarınatəsadüfedilirki, bunlardatündvəyaaçıq-qırmızırəngdəolur. • Çoxvaxtbronxvəbronxiollardaseliklikütlədənibarəttıxacgörünür. Qarınvəköksboşluğundahəmçininperikardialboşluqdaşəffafvəyaazcabulanıqnarıncırəngdəeksudatnəzərəçarpır. Limfadüyünləriböyümüş, qansağıntılıvəkəsiksəthlərişirəliolur. Bəzənplevritaşkarsdilir. • Yarımitiformadanölmüşdonuzlardaağciyərdəkrupoziltihabvəirinli-ixarozlusahələrnəzərəçarpır. Bəzənfibrinozluplevritvəperikarditmüşahidəedilir. Bundanəlavəhəzmşöbəsiselikliqişasınıniltihabı, limfadüyünlərininböyüməsigörünür. Parenximatozorqanlarınəksəriyyətində, miokardda, serozvəselikliqişalardaçoxlumiqdardaqansağıntılarımüşahidəedilir.

22. Diaqnoz. Xəstəliyədiaqnozqoymaqüçünonunepizootolojixüsusiyyətləri, klinikiəlamətlərivəpatoloji-anatomikdəyişikliklərinəzərəalınırvəlaboratoriyamüayinələriaparılır. • Laboratoriyamüayinələrizamanıpatolojimaterialdanvirusunayrılması, onuncanlısistemlərdəyetişdirilməsivəbiolojisınaqlardanistifadəedilir. • Qripindiaqnostikasıməqsədiləhemoadsorbsiyavəneytrallaşmareaksiyasıişədilir. Bundanəlavəlyüminissentmikroskopiyaaparılır. • Təfriqidiaqnoz. Xəstəliyitaun, pasterellyozvəparatifdəntəfriqetməklazımdır. • Taunyüksəkletallığamalikolmaqlaserozvəselikliqişalardaqansağıntıları, yoğunbağırsaqdataun, «qönçələri» vədalaqdainfarktsahələrigörünür. Pasterellyozzamanıkrupozlupnevmoniyavəbakteriolojimüayinəzamanıamilintapılmasıəsasdır. Paratifəənçox 2 aylığaqədərçoşqalarhəssasolmaqlabağırsaqlardadifteritikiiltihabvəbakteriolojimüayinəninnəticəsiəsassayılır. • Müalicə. Heyvanlar normal yemlənməvəsaxlanmaşəraitindəolmalı, asanhəzməgedənvətamkeyfiyyətliyemlərləyemləndirilməlidir. Spesifikmüalicəvasitəsiyoxdur. • Xəstəliksekundarbakterialinfeksiyalariləmürəkəbləşdiyinəgörəmüxtəlifantibiotiklərvəsulfanilamidpreparatlarınınişlədilməsizəruridir. Antibiotiklərdənstreptomisinhərkqcanlıkütləyə 10 min TV hesabıilə 5 günmüddətinəgündə 2 dəfəvurulur. • Norsulfazolyemləgündə 3 dəfəolmaqşərtilə 4 günmüddətinəhərkqcanlıkütləyə 0,03-0,12 q hesabıiləişlədilir- 30%-liheksametilentetramin (1 litr) və 50%-likalsium- xloridin (10 ml) qarışığındanhərbaşdonuza 10 ml gündə 1-2 dəfəvenadaxilinəvurulmasıyaxşınəticəverir. Simptomatikmüalicəvasitələrindəndəistifadəedilməlidir. • Immunitet. Qripləxəstələnibsağalmışdonuzlardaimmulaktikasıüçünmüxtəlifbaytarlıq-sanitariyavəzoogigiyenikitələbatariayətedilməlidir. • Profilaktikavəmübarizətədbirləri. Xəstəliyinprofitikasıüçünmüxtəlifbaytarlıq-sanitariyavəzoogigiyenikitələbatariayətedilməlidir. • Xəstəliknəmlivəsoyuqşəraitdədahaçoxmüşahidəedildiyiüçündonuzlarbelətəsirdənqorunmalıdır. Təsərrüfatayenigətirilmişdonuzlar 1 ay karantindəsaxlanmalıdır. Təsərrüfatdaxəstəlikbaşverdikdəonunyayılmamasıvələğvedil-məsiüçüntəcilimüəyyəntədbirlərgörülməlidir. Bu məqsədləikitərəflihavacərə-yanı, nəmlik, soyuqvə s. faktorlararadangötürülməlidirXəstəvəxəstəliyəşübhəliheyvanlarayrılaraqtəcilimüalicəedilməlivəcaridezinfeksiyaaparılmalıdır. Bu məqsədlə 2%-linatriumqədəvisivə 20%-lisönmüşəhəngməhlulu 1-2%-lixloraminməhluluişlədilir.