Post-Sovyet Petrol İhraç Eden Ülkelerde Petrol Gelirlerinin Yaşam Standartlarına Etkisi

1. Post-Sovyet Petrol İhraç Eden Ülkelerde Petrol Gelirlerinin Yaşam Standartlarına Etkisi EECON 2014. Üsküp / Makedonya

2. Post-Sovyet Petrol İhraç Eden Ülkelerde Petrol Gelirlerinin Yaşam Standartlarına Etkisi Prof Dr.CihanBulut Doç.Dr.FahriHasanov B.m.ElçinSüleymanov QafqazUniversitesi /Azerbaycan

3. YAŞAM STANDARTLARI KAVRAMI • (Standard of living) Birey, aileveyaülkelerinekonomikrefahdüzeyleriniölçmekiçinkullanılanbirkavram. • Hayatstandardı, gıda, giyim, konut, tıbbibakım, eğitim, v.s. gibizorunlukabuledilenihtiyaçlarıkarşılayacak mal vehizmetlerin, tüketilenmiktarvekalitesinebağlıdır. • Hayatstandardıgenellikleadambaşınadüşenmilli gelir rakamlarıylaifadeolunur. • Gelişmişülkelerdeadambaşmadüşengelirinyüksekliği, hayatstandardındakiyüksekdüzeyin de birgöstergesidir

4. YAŞAM STANDARTLARI KAVRAMI • "TheEconomistIntelligenceUnit" tarafından hazırlanan yaşam kalitesi endeksinde ülkelerdeki bireylerin yaşamlarını etkileyebilecek faktörler • Sağlık: Ortalama yaşam süresi • Aile Hayatı: Boşanma oranları • Toplumsal Yaşam • Ekonomik durum: Kişi başına düşen gayri safi milli hasıla göz önüne alınmıştır. • Siyasi düzen ve güvenlik • İklim ve coğrafya • İş güvenliği: İşsizlik oranları • Siyasi Özgürlükler • Cinseleşitlik

5. İnsani Gelişme Göstergesi (HumanDevelopmentIndex) •  Yaşam kalitesini ölçen önemli göstericilerinden sayılır. Ülkeler için yaşam uzunluğu, eğitim ve yaşam düzeyi, okur yazarlık oranı doğrultusunda hazırlanan bir ölçümdür.  • İnsanların düzgünyaşaması, özellikleçocukvekadın hakları içinde birraporhazırlanmaktadir.Buaraştırma sonucundabirülkeningelişmiş, gelişmekteolanyadagelişmemişbirülkeolduğu; bununyanı sıra ekonomisindekietkininyaşamniteliğinedüzeydeetkilediğinigösterir. İlkolarakPakistanlıekonomistMahbubulHaktarafından 1990 yılında geliştirilmiştirve1993yılından BirleşmişMilletlerGelişmeProgramı tarafından yıllık GelişmeRaporu olarak yayınlanmaktadır. İnsani Gelişme Göstergesi ülkelerde üç başlıca gelişimleri göz önünde tutar: • -Uzun ve sağlıklı bir yaşam; ölçümü ortalama yaşam süresi ile yapılır. • -Bilgi, ölçümü okur yazar oranı (2/3'ü) ve ilkokul  lise ve üniversite kayıtları yüzdesi (1/3'ü) ile yapılır. • -Ölçülebilir yaşam düzeyi

6. YAŞAM STANDARTLARI KAVRAMI • Gelirdışındakigöstergelerarasında proteingibi belli besinlerintüketimi, ortalamaömürsüresivegüvenlisukaynaklarınaerişebilmeolanağıgibitemelgereksinimlerindüzeyisayılabilir. Yaşam kalitesi literatürde genellikle sağlık, eğitim, ulaşım, barınma, eğlenme ve gıda gibi konuları kapsamaktadır.Bu konular genellikle tasarruf hacmi , gelir düzeyi ve istihdamla doğrudan alakalıdır.(Alesina & Rodrik, 1994)

7. Eneri kaynakları ile zengin olan ülkelerde yaşam standardı • Eneri kaynakları ile zengin olan ülkeler eğer bu kaynakları verimli değerlendiriyorlarsa o zaman ülke vatandaşların yaşam standardı yükselmektedir. Petrol ve diğer enerji kaynakları ile zengin ülkelerde nüfuzun sosyo-ekonomik gelişimi bu kaynaklardan elde edilen gelirlerin nasıl harcanması ile doğrudan irtibatlıdır. Özellikle enerji kaynaklarının ihracı ülke GSMH artırdığından dolayısıyla nüfuz başına gelir artışına neden olmaktadır.

8. Rusya Ekonomisinin Genel Durumu • 17 milyon kilometrekareyi aşan alanı ile dünyanın en büyük yüzölçümüne sahip ülkesi , 11 farklı zaman dilimine bölünmüştür. Rusya, nüfusundaki sürekli düşüş nedeni ile ciddi bir nüfus sorunu ile karşı karşıyadır. • Sovyetler Birliği’nin 1991 yılında dağılmasından bu yana nüfusun yaklaşık 4 milyonu ülke dışında çıkmıştır. • 2002-2014 yılları arasında nüfusta yıllık ortalama % 0,5 oranında daralma gerçekleşmiştir. • Dünya Bankası tarafından 2005 yılında yayınlanan bir çalışmaya göre nüfustaki bu azalma bu oranda devam ettiği takdirde, 2050 yılı itibarı ile ülke nüfusunun % 30 üzerinde azalacağı tahmin edilmektedir. Birleşmiş Milletler’in ülke nüfusuna yönelik öngörüleri çok daha karamsardır. 142,8 milyon olan ülke nüfusunun BM çalışmalarına göre 2050 yılına doğru 112 milyona gerilemesi beklenmektedir.

9. Doğal Kaynaklar ve Çevre • Rusya, zengin doğal gaz ve petrol kaynaklarının yanı sıra, kömür, alüminyum, bakır, demir, elmas, altın, gümüş maden kaynakları ve ormancılık ürünleri ile dünya ham madde ihracatında önde gelen ülkelerden biridir. Ülkenin sahip olduğu doğal kaynakların üretimi Sovyetler Birliği’nin dağılmasından bu yana artış göstermiştir. • Başlıca sanayi bölgelerindeki hava ve su kirliliği, tarımsal alanların azalması ve toprak verimliliğindeki düşüş, ormanların özellikle Sovyet dönemi süresince yok edilmesi başlıca çevre sorunlarıdır. Ülkedeki enerji santralleri yeterince denetlenmediği için yüksek miktarda toksik atık üretmekte ve hava kirliliğine neden olmaktadır.

10. Ekonomik Yapı • Rusya Federasyonu, büyük bir ekonomik gücün temeli olan doğal kaynaklara ve insan gücüne sahip dünyadaki belli başlı ülkelerden biri konumundadır. Rusya’nın sahip olduğu zengin doğal kaynak rezervleri ülke için büyük bir şans olmakla beraber ülke ekonomisi açısından bazı sakıncaları da beraberinde getirmektedir. Son on yıllık süreçte yüksek düzeyde seyreden petrol fiyatları ve elverişli ticaret hadlerinin ülkenin son yıllarda sağladığı güçlü büyümenin itici gücü olduğu düşünülmektedir. Ancak yapılan bilimsel çalışmalar uzun vadeli büyüme ve ekonomideki doğal kaynaklara bağımlılık arasında negatif bir korelasyon olduğunu ortaya koymaktadır. Bunun nedeni “DutchDisease-Hollanda Sendromu” olarak adlandırılan durumdur. Aşırı değerlenmiş döviz kuru doğal kaynak dışı sektörlerde büyümeyi olumsuz etkilemektedir. • Ülkenin geniş yüzölçümü emek, doğal kaynaklar ve iş merkezleri arasında büyük mesafelere neden olduğu için ekonomik olarak bir dezavantaj oluşturmaktadır.

11. Rusya Ekonomisinin Genel Durumu Ölüm oranlarındaki bu negatif eğilim 1990’larda daha da belirgin hale gelmiştir. 1990’lı yıllarda ölüm oranları ve yeni doğan ölümleri hızla artmıştır. Ölüm oranlarındaki söz konusu yükseliş çevresel faktörlerdeki olumsuzluklar, kötü yaşam koşulları ve sağlık sistemindeki bozulmadan kaynaklanmıştır. Alkol ve sigaranın fazla tüketimi ve kötü beslenme özellikle erkekler arasında hastalıklara bağlı ölümlerde ciddi artışa neden olmuştur. Sonuç olarak Rus kadınının ortalama yaşam süresi Rus erkeğinden çok daha uzun hale gelmiştir. 2014 yılı itibarı ile ortalama yaşam süresinin erkeklerde 59,3, kadınlarda 73,1 olduğu tahmin edilmektedir. Rus hükümeti nüfusla ilgili sorunları önemli bir tehdit olarak değerlendirmektedir. Erkek nüfusun ortalama yaşam süresindeki ciddi kısalmaya rağmen Rusya yaşlanan bir nüfusa sahiptir. Emeklilik yaşı kadınlar için 55, erkekler için ise 60’dır. Ortalama ücretler bölgelere göre değişiklik göstermektedir. Ülke genelinde ortalama ücret düzeyi yaklaşık 22.500 Ruble’dir. Moskova’daki ortalama ücret düzeyi ise 39.700 Ruble’dir. Asgari ücret de bölgelere göre değişiklik göstermektedir. Ülke genelinde asgari ücret ortalaması 6.700 Ruble’dir. Asgari ücret Moskova’da 10.400 Ruble’dir. • Okuryazarlık oranı % 99,9 olan Rusya’da eğitim harcamalarının GSYİH’ya oranı yaklaşık % 5’tir

12. Ekonomik Yapı • Resmi verilere göre hizmet sektörünün GSYİH’daki payı 1990’larda %36’nın altında iken, 1995 ’ten bu yana %55 ve % 60 arasında olmuştur. Bununla birlikte hizmet ve sanayi sektörü verileri transfer fiyatlandırması uygulamaları nedeni ile gerçekleri tam olarak yansıtmamaktadır • Merkezi planlama ve sahip olduğu zengin kaynaklar nedeni ile Rusya’da sanayi sektörü ağır sanayi yönünde gelişmiştir. Yakıt, enerji ve metalürji üretimi toplam sınai üretimin %35’ten fazlasını oluşturmaktadır.

13. Ekonomik Yapı • Sovyet planlamacıların ölçek ekonomisinin faydalarından yararlanmak üzere yürüttükleri politikalar neticesinde bir büyük işletme ya da bir grup işletme belirli bir kentin ya da bölgenin tüm yerel ekonomisinin temelini oluşturmuştur. Bu durum, işsizlik yardım programlarının da bulunmaması ile birlikte iflas eden işletmelerin kapatılmasını güç bir siyasi karar haline getirmiştir.Enflasyon belirgin şekilde yükselmiş, 1998 yılı sonu itibarı ile %85’e ulaşmıştır. 1998 yılında ayarlanabilir sabit kurdan, dalgalı döviz kuru sistemine geçilmiştir. Kriz sonrasında alınan önlemlere izleyen dönemlerde değişen hükümetler de bağlı kalmıştır. İhracattan elde edilen gelirler Ruble’nin değerinin düşmesi neticesinde artış göstermiş ve pek çok sektör devalüasyonun sağladığı bu avantajdan yararlanarak ihracata yönelmiştir. Enflasyondaki düşüş eğilimi izleyen yıllarda da devam etmiş olup, 2007 yılı başı itibarı ile %7’nin biraz üzerinde gerçekleşmiştir.

14. Energiİhrac Gelirlerinin Tasarrufu • Hükümet 2004 yılı başında yüksek petrol fiyatları döneminde artan vergi gelirlerinden tasarruf etmek üzere bir İstikrar Fonu kurmuştur. Şubat 2008’de İstikrar Fonu, Rezerv Fonu ve Ulusal Refah Fonu olarak iki ayrı fona bölünmüştür. Rezerv Fonu, İstikrar Fonu’nun devamı niteliğinde olup, petrol fiyatlarında bir düşüş olması halinde bütçede meydana gelebilecek bir sıkıntı karşısında rezerv sağlamayı hedeflemektedir. Ulusal • Refah Fonu, emeklilik fonu açığının kapatılması ve diğer belirli federal projelerin finansmanı için çalıştırılmaktadır. 2010 yılındaki yangınlar sırasında bu fonlardan büyük çaplı harcamalar yapılmıştır.

15. Toplam Birikimleri • Döviz rezervleri: 31 Aralık 2013: 510,9 Milyar $ Rezerv Fonu: 1 Haziran 2013: 60,21 Milyar $ Ulusal Refah Fonu: 31 Aralık 2013: 86,79 Milyar $

16. Ekonomik Performans • Rus ekonomisi, çabuk değişen uluslararası mal piyasalarındaki koşullara 1998 krizi öncesinde olduğundan daha da bağımlı durumdadır. Hidrokarbonların toplam ihracattaki payı % 60’tan fazladır. Bu da Rus ekonomisini dış piyasalardaki mal fiyatlarında oluşan değişimlere hassas hale getirmektedir. Ayrıca bu türden doğal kaynaklara bağımlı ekonomilerde tipik olarak gözlenen aşırı değerlenmiş döviz kuru sorunu da orta ve uzun vadeli ekonomik performans açısından bir tehdit unsurudur.

17. Enerji • Gaz sektörü devlet kontrolündeki Gazprom egemenliği altındadır. Gazprom, dünya doğal gaz rezervlerinin üçte birini kontrol etmektedir. Doğal gaz üretimi 2001 yılında 581 milyar metreküpe kadar genişlemiş ancak 2001 yılından sonra yeniden yükselmeye başlamıştır. 2007 yılı itibarı ile doğal gaz üretimi 651 milyar metreküpe ulaşmıştır. Ülkenin toplam doğal gaz üretiminin % 85’ini Gazprom gerçekleştirmiştir. Gazprom’un ihracattan elde ettiği gelirler ile satışlar sübvanse edilmektedir. İç fiyatlar dünya fiyatlarının yaklaşık %20’si kadardır. Ucuz doğal gaz Rus sanayi sektörünü desteklemekte ve hanehalkı enerji fiyatlarını düşük düzeyde tutmaktadır. Sanayi sektöründeki kullanıcılar için uygulanan fiyatların liberalize edilmesi yönünde bir karar alınmış bulunmaktadır. Buna göre 1000 metreküp başına 45 $ olan fiyatların 2010 yılı itibarı ile 110-120 $’a, 2015 yılı itibarı ile 130-140 $’a çıkartılmıştırGaz ve elektrik için hanehalkı tarifelerinin en az 2015 yılına kadar sübvanse edilmesi kararlaştırılmıştır

18. Kazakistan • 6 Aralık 1991' de bağımsızlığınıilanedenKazakistantoprakları, kapladığıalanitibarıylaTürkcumhuriyetleriaraındabirinci, BDT içerisindeiseRusya'nınardındanikincibüyükülkedir. Kazakistan, eskiSovyetcumhuriyetleriiçindepiyasaekonomisinegeçişiçinçalışmalarıbaşlatan ilk ülkeolmuştur. • AvrasyabölgesininmerkezindeyeralanKazakistan' ınsınırlarınıdoğudaÇinHalkCumhuriyeti, güneydeKırgızistan, ÖzbekistanveTürkmenistan, batıvekuzeydeRusyaFederasyonuoluşturur. Ülkeyüzölçümü 2. 724.900 km2 ' dir.

19. Kazakistan Ekonomisi • Kazakistan'ın sanayisi; petrol ve doğal kaynaklarının çıkarımı ile makine imalatına dayalıdır. SSCB'nin Aralık 1991 'de dağılmasından sonra, Kazakistan'da gelenekselağırsanayiürünlerineolantalebinbirandadaralmasınedeniyle, ekonomibirküçülınedöneminegirmiştir. Daha sonrakı yıllarda liberal ekonomik yapının sonucunda bu gerileme yetini hızla kalkınan bir ekonomik yapıya vermiştir. 2013 yılındanücretierinartışeğilimidevametmiştir. İstatistikiverileregöreücretortalaması 100 bin 469 tenge, yaniyaklaşık 800dolaraeşittir

20. Kazakistan Ekonomisi • Kazakistandatüketicifıyatlarınınartması, ülkedekiyaşamstandartlarınınyükseltilmesikonusundaönemlibirengeloluşturmuştur. 2009 yılınınOcakayında, ekonomiyeUlusalFon'dan 10 milyardolaraynimıştır.Bu paranınbankacılıksektörüne, küçükveortaçaplıişletmelereveinşaatsektörüneyardımdakullanmıştır. Kazakistanhükümeti 2008 yılınıenflasyonakarşı, 2009 yılını iseişsizliğekarşımücadeleyılı olarakadlandırmıştır

21. Kazakistan Ekonomisi • 1O Ekim 1997' de Nazarbayev'inKazakistan'ın 2030 yılınakadargelişimstratejisiyayınlandı. "Kazakistan 2030" adlıbustratejibelgesindeKazakistan'ıngelişmesindekiolumluveolumsuzfaktörlersıralandı. Bu stratejiKazakistan'ındörtaşamadagelişmişülkelersafınakatılmasınıöngörmektedir. Buna göre 1997-2000yıllararasıhazırlıkaşaması, 2000-2010 yıllanarasıbirinciaşama, 2010-2020 yıllarıarasıikinciaşamave 2020-2030 üçüncüaşamadansonraKazakistangelişirndeileriülkelerarasındagirecektir

22. Kazakistan Ekonomisi • 1997 yılısonundaGüney-DoğuAsyakriziyleuluslararasıpiyasalardaKazakistan'ıntemelihracatmallan petrol fiyatlrınındüşmesi, gelişimiolumsuzetkiledi. ArdındanAğustos 1998 'de patlakverenkrizleRusya' dafiyatlarınhızladüşmesivenakitsıkıntısıKazakistan'ısarstı. BununsonucundaKazakistanekonomisi 1998'de%2,5 küçülmegösterdi.1999 yılındaRusyakrizininolumsuzetkilerindensıyrılmayabaşlayanKazakistanekonomisitekrarbüyümeyegeçmişve% 1,9 oranındabüyümegöstermiştir.Dünyadahammaddeveözellikle petrol fiyatlarınınyüksekolmasısebebiyle 2000yılında Kazakistan %9,6 ileenbüyükbüyümeoranını yakaladı. 2008 yılında tümdünyayı sarsanekonomikkrizolumsuzetkileriniKazakistanüzerindedegösterdi. Krizdolayısıyla enerjivediğeremtiafiyatlanndakidüşüşKazakistan'ınihracatgelirleriniönemliorandagerilerneyeyolaçtı. Kriziaşmakiçin 2009 yılında 20 milyardolarlıkekonomikönlemlerpaketidevreyesokuldu.Astana'nınkrizönlemlerindeIMF'yemuhtaçolmadanrahathareketetmesinde,2000 yılındakurulan "Petrol Fonu" etkilioldu. 2009 yılınakadarbufondabiriken30 milyardolarihracatgelirlerindekidüşüştenkaynaklananboşluğunyarattığıfınans darlığını dengelemekiçinkullanıldı.

23. Kazakistan EnergiSektorü • 2013 verilerine göre özel sektörün GSYİH içindeki payı %65, toplam istihdam içindeki payı ise %75 seviyesindedir. Kazakistan'da enerji sektörüne gelen yabancı yatınmsayesinde, busektörhızlagelişmiştir. Ülkedesınaiüretimin %50' sini,petrol ve petrol ürünlerioluşturmaktadır. Enerjisektöründekigelişmeveülkeyegirenyabancısermayeninartması, makroekonomikreformlarladesteklenince, • Kazak ekonomisi 2000 yılındanitibaren %9 'un üzerindeyıllıkortalamabüyümeoraniannaulaşmışvebuperformansıyla reel büyümeanlamındadünyanınÇin' densonraenhızlı büyüyenikinciekonomisiolmuştur

24. Petrol Üretimi • OrtaAsya'mn en büyük petrol üreticisidurumunayükselenKazakistan, 2002yılında, günde 989 bin varil petrol üretmekapasitesineulaşmıştır. 2005'te iseburakam, günlük 1 .29 milyonvarileçıkmışveaynıyıliçerisindeüretilenpetrolün222 bin varillikbölümüKazakistaniçpiyasasındatüketilmiştir. YaniKazakistanhükümeti 2015'e kadar, toplamdayenidevreyegirecekprojelerlebirliktegünlük3.5 milyonvaril petrol üretmeyiplanlamaktadır. Bunun 1 milyonvarilininKashagan,700 bin varilininTengiz, 600 bin varilininKurmangazve 500 bin varilininde Karachaganak bölgelerindeneldeedilmesiplanlanmaktadır. Kazakistan, yenikeşfedilen petrol yataklarındaüretimegeçilmesiyle,sadeceöngörülenüretimrakamlarınaulaşılmışolamayacak, aynızamandadünyadada petrol üretiminde ilk beşülkeiçindeyeralmışolacaktır. Kazakistan'da petrol üretiminin %85'ini yabancıfirmalar, %15'ini isedevletpetrol şirketiKazMunaiGazyapmaktadır. 2015 yılında 100 milyontonuHazarDenizi'ndenolmaküzere,toplam 150 milyontonluküretimseviyesineulaşılmasıplanlanmaktadır.

25. Energi Kaynakları • Toplamüretimin %83'ü ihraçedilmektedir. HazarBölgesi'nin, ispatlanmış 32.5 milyarvaril petrol ve 337 trilyoncfdoğalgazrezerviolduğubilinmektedir. 2015yılında; Azerbaycan, Kazakistan, TürkmenistanveÖzbekistan'ıntoplam petrol ihracatlannın, günde 2.3 milyonvarileulaşmasıbeklenmektedir.Kazakistan'ın, 65trilyoncfispatlanmışgazrezervimevcuttur. Bu rezervin %40'ından fazlası, KuzeyBatıKazakistan'dakiKaraçaganaksahasındadır.

26. AZERBAYCAN EKONOMİSİNİN GELİŞİM AŞAMALARI Kriz dönemi ( 1991 -1994) İstikrarve reform dönemi ( 1995 -1998 ) Gelişimdönemi ( 1998 -2003) Yükseliş dönemi ( 2003 Sonrası)

27. Azerbaycan Ekonomisinin Genel Durumu • Hazarenerjikaynaklarınınüretimveihracınınardından 2006 yılındanitibarenGSMH’dakiartışoranıileAzerbaycandünyada ilk sıralardayeralmayabaşlamıştır. • 2003-2012yıllarınıkapsayandokuzyıllıkdönemdeekonomikbüyüme %80 olmuştur. 1994-2014yıllarıarasındaülkedeyapılantoplamyatırımhacmiyaklaşık130milyardolarolmuştur.

28. Azerbaycan’ındışticareti

29. 1847 Bibiheybet

30. Azerbaycanda Yıllık Petrol Üretimi (milyon ton)

31. AzerbaycandaYıllık DoğalGazÜretimi (milyarmetreküp)

32. Azerbaycan Devlet Petrol Fonundakı Toplam Kaynak Tutarı (Milyon dolar)

34. Azerbaycan Respublikası Dövlet Petrol Şirketi • Ülkedəki neft ve doğal gazın istehsalından, iki petrol rafine fabrikasından, petrol boru hatlarının yönetiminden ve neft iledoğalgazın ithal və ihracatındanmesuldur. • Azerbaycanın neft nakliyyatı, satışa çıkarılması vealt kuruluş ileilgili faaliyyetler Dövlet Neft Şirketi tarafindan hayata keçirilir

38. ARDNF – dan transferler

39. YAŞAM STANDARTI ENDEKSİ

40. GENEL DEGERLENDİRME • Kazakistan ve Azerbaycan'da petrol gelirlerinin büyük kısmı Petrol Fonuna yönlendirilmekte ve bu kazanımların bir kısmı gelecek nesillere miras olarak biriktirilmesi düşünülür.Fakat gelirlerin önemli bir kısmı ise nüfuzun yaşam standart'ının artırılmasına etki eden projelere harcanmaktadır.Örneğin her iki ülkede oluşturulmuş ipotek fonu aracılığıyla belli ölçüde konut problemleri çözülmüştür

41. GENEL DEGERLENDİRME • her iki ülkede oluşturulmuş ipotek fonu aracılığıyla belli ölçüde konut problemleri çözülmüştür.Aynı zamanda devletin bizzat nüfusun sosyal olarak yardıma muhtaç kısmının konut ve diğer ihtiyaçları bu kaynak kullanılarak karşılanmaktadır.Özellikle Azerbaycan'da Karabağ savaşı sonucu nüfusun yaklaşık yüzde 20-sini oluşturan mültecilerin hem barınma ,hem de diğer yaşam standartlarını artırıcı ihtiyaçları bizzat petrol gelirleri kullanılarak karşılanmıştır. Son beş yıl zarfında Azerbaycan'da mülteci kampları, devlet tarafından yapılan ve onlara karşılıksız olarak verilen konutlara dönüştürülmüştür.

42. GENEL DEGERLENDİRME • Petrol gelirlerinin yaşam standartlarına etkisinin bir başka somut örneği her iki ülkenin Petrol Fonunun finanse ettiği öğrencilerin yurt dışında yüksek eğitim üçün gönderilmesi programıdır.Kazakistan'da 20000, Azerbaycan'da 5000 kişinin 2015 yılına kadar bu kaynaktan yararlanacağı doğrultusunda devlet programları kabul edilmiş ve hazırda uygulanmaktadır. Bu projenin Azerbaycan'da sloganı "petrol altınının, insan altınına dönüştürülmesi "olması taktir edilen bir durumdur. Özellikle eğitim seviyesinin yükselmesi yaşam kalitesini artırmaktadır.Bir başka istikamet istihdam nedeniyle yaşam kalitesinin artırılmasına yönelik yatırımcılara güzeşteli kredi ve fon sağlanmasıdır.Burada maliyeleşme direk az faizli ve uzun döneme kredi vermek ve ya kamu ortaklığı şeklinde finans ortağı olmaktır.Her üç ülkede bu şekilde önemli projeler yapılmış ve bunu koordine eden kurumlar oluşturulmuştur.

43. GENEL DEGERLENDİRME • İnsan inkişaf raporu 2013 e göre her üç ülke inkişaf etmiş ülkeler grubunda yer alarak çok inkişaf etmiş ülkeler grubunun hemen ardında yer almaktadır. 55-82 yerleri arasında olan Rusya, Kazakistan ve Azerbaycan yakın 5 yılda ilk lige yükselmeği hedeflemektedirler.

44. SORUNLAR • Azerbaycan, Kazakistan ve Rusya'nın üçünde de refah düzeyi ve gelir dağılımında eşitsizlik önemli bir sorun olarak kalmaktadır. Gini katsayısı bu durumu net yansıtmasa da , diğer ölçümlerde bu açık olarak görülmektedir. Her üç ülkede yoksulluk büyük ölçüde azaltılsa da temel sorun ihraç hacminde petrolün hacminin fazlalığı ve bölgeler arası altyapı ve ekonomik durumun farklılığıdır. Bir ülkenin resurs zenginliyi sosyal ve ekonomik kalkınma üzerinde olumlu bir etkiye sahip olabilir, büyük ihracat gelirleri ekonomik kalkınma için büyük fırsatlar sunmaktadır .Önemli olan bu fırsatları toplumun ekonomik ve sosyal kalkınması hedefi olarak kullanmaktır.

45. SORUNLAR • Bu ülkenin konjonktür yapısı üzerinde olumsuz etki yapmakta ve bütün sanayinin küçük bir alana temerküzleşmesine neden olur. Örneğin Azerbaycan'da ülke ekonomisinin yüzde 90-ı Bakü bölgesinde cemleşmiş ve diğer yerlerden hızlı bir göç sorun olarak ortaya çıkmıştır. Petrolun tükenen olması bu ülkelerin alternatif ekonomik yapının oluşturulmasını zaruri etmekte , endüstriler turizm,tarım ve benzeri işleme sanayi pahasına daha iyi gelişecektir.Sonuç olarak petrol gelirlerinin bu ülkelerin yaşam standardını önemli ölçüde artırdığı ve bu sürecin yakın yıllarda da devam edeceğini vurgulamak mümkündür. Fakat bu sürecin olumsuz taraflarının da göz ardı edilmemesi ve bu konuda negatif durumların da hızlıca aradan kaldırılması önemlidir.

46. TEŞEKKÜRLER Elçin SÜLEYMANOV QafqazUniversitesiİ İİBF Maliye Bölümü elsuleymanov@qu.edu.az “Journal of QafqazUniversity” yayın editörü • https://qafqaz.academia.edu/Elchin • http://econpapers.repec.org/scripts/search/search.asp?ft=E+Suleymanov • https://www.researchgate.net/profile/Elchin_Suleymanov/ • http://fi.qu.edu.az/az/staff/elsuleymanov/ • http://my.indexcopernicus.com/elchin • http://papers.ssrn.com/sol3/cf_dev/AbsByAuth.cfm?per_id=1806406 • http://scholar.google.com/citations?user=oFHXIcEAAAAJ&hl=en • http://academic.research.microsoft.com/Author/49477910

47. TEŞEKKÜRLER