Johann Sebastian Bach

„Tak więc Bach jest kresem. Nic od niego nie wychodzi; wszystko tylko do niego prowadzi” Życie i twórczość 1685 – 1750 Johann Sebastian Bach

Plan wypowiedzi • 1. Epoka; • 2. Życie: • a) wczesne lata; • b) w poszukiwaniu własnego miejsca; • c) Lipsk; • 3. Życie a twórczość; • 4. Twórczość : • a) utwory instrumentalne; • b) kantaty, pasje; • c) dzieła orkiestrowe. • 4. Znaczenie.

Wprowadzenie • „Sztuka artysty obiektywnego nie jest bezosobowa, lecz nadosobowa. To tak, jakby miał on jedno tylko pragnienie: przedstawienia z niepowtarzalną doskonałością, ponownie i ostatecznie, wszystkiego, co zastał. To nie on żyje, to żyje w nim duch czasu. Wszelkie artystyczne poszukiwania, dążenia, prace, tęsknoty i błądzenia minionych i obecnych pokoleń zbiegają się w nim i odzwierciedlają” • Albert Schweitzer

Epoka • Znaczenie sztuki kościelnej w krajobrazie kulturowym Niemiec przełomu XVII/XVIII wieku; • Zawód „muzyka” obejmował przede wszystkim umiejętność kompozycji; każdy kantor występował co niedzielę z własną kantatą; • Muzyka „świecka” i „kościelna” wzajemnie się przeplatała, choć Bacha zalicza się do twórców „religijnych”;

Epoka • Dzieła muzyczne powstawały na zamówienie książąt, królów i innych osobistości oraz na użytek dydaktyczny (Das Wohltemperierte Klavier); • Edukacja obejmowała podstawy wiedzy muzycznej (czytanie z nut, nauka gry na instrumencie, nauczanie śpiewu); młodzieńcy pobierający kilkanaście lekcji gry na instrumencie byli w stanie grać partytury dzieł Bacha (!); • Ośrodkiem twórczości muzycznej często były kościoły (organista, chór kościelny).

Życie – wczesne lata • Biografia kompozytora nie obfituje w „doniosłe wydarzenia” • Osierocony w wieku 10 lat, szybko daje się poznać jako zdolny uczeń o ponadprzeciętnym talencie muzycznym; • Jako nastolatek zarabia jako sopranista w chórze, później gra w lokalnej orkiestrze (w Lüneburgu);

Życie – w poszukiwaniu własnego miejsca • W 1707 roku Bach zostaje organistą w Mühlhausen/Thüringen, jednak szybko się stamtąd przenosi do Weimaru; • W Weimarze na dworze książęcym jest organistą i koncertmistrzem, nie zostaje jednak kapelmistrzem (przegrywa rywalizację z Telemannem); • Bach trafia na dwór Leopolda w Köthen, gdzie spotyka się z uznaniem, lecz dostrzega okazję na dalszy rozwój w Lipsku.

Życie - Lipsk • Bach trafia do Lipska w 1723 i zostaje kantorem kościoła św. Tomasza; odpowiada za edukację młodzieży, pisze (co tydzień!) utwory do nabożeństw; • Sława i renoma Bacha wynikała głównie z daru improwizacji, nie doceniano go jako kompozytora (uważano go później za „staroświeckiego”); • Problemy z przełożonymi w Lipsku.

Życie a twórczość • Rozróżnienie artyści obiektywni/subiektywni, dokonane przez Schweitzera oddaje w pełni charakter dzieła Bacha, które nie ma podstaw „biograficznych”; • Charakter : Bach, według relacji, był skromnym człowiekiem, o dużej kulturze, dość wszechstronnie wykształconym (umiał łacinę, znał pisma Ojców Kościoła, teologów); znał swoją wartość, jednak daleki był od udowadniania innym swojej wyższości;

Życie a twórczość • O skromności Bacha może świadczyć fakt, że sporządzał rękopisy dzieł współczesnych, jak i klasyków, choć nie musiał się już od nikogo uczyć; • Nigdy nie spotkał się z Haendlem, wielkim kompozytorem mieszkającym w Wielkiej Brytanii (pochodził z Niemiec), choć próbował – Bach nie szukał rywalizacji, lecz okazji do dalszej nauki;

Życie a twórczość • Stosunek do pieniędzy : Bach należał do bardzo gościnnych i hojnych osób, lecz skropulatnie pilnował wydawanych pieniędzy i dbał o dobrobyt własnej rodziny; • Znał wartość swojej sztuki – nie walczył o uznanie jako kompozytor, nie popularyzował dzieł, kierowała nim „konieczność tworzenia”; • Schweitzer pisze, że był „pierwszym, który nie rozpoznał ponadczasowej wartości własnych dzieł”;

Życie a twórczość • Bach był człowiekiem głęboko religijnym; wiara przenika całą jego twórczość; • „Sztuka była dlań religią – dlatego właśnie nie miała nic wspólnego ze światem i sukcesami w świecie”; • Artysta o konserwatywnych poglądach na sztukę, przez współczesnych postrzegany jako „anachroniczny”, po śmierci zapomniany (początkowo większą sławą cieszył się jego syn, Carl Philip Emanuel);

Życie a twórczość - wnioski • Muzyka Bacha jest typem twórczości obiektywnej, która w pełni wyraża ducha epoki, pozbawiona jest elementów „biograficznych”; • Głęboka religijność twórcy przejawia się w muzyce kantat, oratoriów - pasji, zawsze tam, gdzie mamy do czynienia z tekstem; muzyka instrumentalna jest „asemantyczna” (muzyka czysta, „obiektywna”).

Twórczość • Dzieła Bacha obejmują ponad 1100 pozycji, oznaczonych numerem BMV (Bach-Werke-Verzeichnis); system BMV grupuje dzieła Bacha tematycznie, nie chronologicznie; • Wybór dzieł do słuchania i analizy został zaczerpnięty z : kantat, pasji, dzieł na organy, klawesyn, dzieł na instrumenty solo, koncertów oraz późnych dzieł kontrapunktowych (Kunst Der Fuge, Musikalisches Opfer).

Twórczość – utwory instrumentalne (klawesyn) • Das Wohltemperierte Klavier (BMV 846–893) – wybór; • Partity, suity (825–830; 806 – 817); • Uzasadnienie wysłuchania dzieł w wersji na fortepian.

Twórczość -Das Wohltemperierte Klavier • Zbiór 48 preludiów i fug na klawesyn (obecnie częściej wykonywany na fortepianie), gdzie każda para utworów ma tą samą tonację (od C-dur do h-moll); • Preludium (przynajmniej w Wohltemperierte Klavier) to utwór o stosunkowo swobodnej strukturze, stanowiący „wprowadzenie” do fugi (może zawierać zalążek tematu);

Twórczość -Das Wohltemperierte Klavier • Fuga (o której będziemy jeszcze wspominać) to polifoniczna forma muzyczna, polegająca na pojawieniu się tematu, który następnie jest podejmowany przez kolejne „głosy” (czasem dla uproszczenia nazywane sopranowym, altowym, basowym itp.); • Pierwsze przeprowadzenie tematu przez wszystkie głosy (3,4,5, nawet 6) stanowi ekspozycję fugi; kolejne ekspozycje spaja łącznik(i), zawierający materiał tematyczny fugi;

Twórczość -Das Wohltemperierte Klavier • Do wysłuchania : • Preludium i fuga (4 głosowa) nr 1 (tom 1), BMV 846; • Preludium i fuga (3 głosowa) nr 13 (tom 1), BMV 858.

Twórczość – partity, suity • Partita (z wł.) = suita : utwór złożony z kilku samodzielnych tańców, kontrastujących ze sobą pod względem charakteru, tempa i rytmu; • Bach napisał partity (w liczbie 6), suity angielskie (również 6) oraz francuskie (też 6).

Twórczość – partity, suity • Do wysłuchania : • Partita nr. 2 c-moll, BMV 826 (Courante; Capriccio); • Angielska Suita nr. 2 a-moll, BMV 807 (Prelude).

Twórczość – dzieła na instrumenty solo • Sonaty na wiolonczelę oraz na skrzypce solo to przykład na niesamowicie rozwinięte spektrum twórczych środków, jakimi dysponował Bach; • Polifoniczna forma wyrazu jest, podobnie jak w innych dziełach, zachowana, lecz nabiera specyficznego kolorytu, zależnego od instrumentu.

Twórczość – dzieła na instrumenty solo • Do wysłuchania : • Suita nr 1 BMV 1007, Prelude; • Sonata nr 1 BMV 1001, Fuga. Allegro.

Twórczość – pasje • Zachowały się Pasje wg. św Jana i wg. św Mateusza (Matthäus Passion); • To utwory z librettem Picandera, będące w znacznej mierze oparte na Ewangelii; • Pasja opowiada o ostatniej wieczerzy Chrystusa i uczniów, oraz o ukrzyżowaniu; • Oratorium to „wielka forma wokalno – instrumentalna, zbliżona do opery, lecz pozbawiona akcji scenicznej; występuje narrator (tutaj Ewangelista), komentujący wydarzenia”.

Twórczość - Matthäus Passion • Prawie 3 – godzinne, epokowe dzieło Bacha to niezwykle skomplikowany konglomerat arii, ariosów, chorałów, recytatywów; • Wyraz żarliwej wiary Bacha (atmosfera „niebiańskości”, pogody); • „Malarstwo dźwiękowe” Bacha w Pasji (Schweitzer) – przykłady; • Losy dzieła (renesans – Mendelssohn).

Twórczość - Matthäus Passion • Do wysłuchania : • Komm, ihr Tochter, helft mir klagen (chór); • Herzliebster Jesu, was hast du verbrochen (chór); • Erbarme dich (aria – alt); • Komm, susses Kreuz, so will ich sagen (aria – bas); • Nun ist der Herr zur Ruh’ gebracht (recytatyw).

Twórczość – kantaty • Kantata – jedna z głównych form wokalnych, rozwinięta z madrygału (Monteverdi); forma nie różni się zasadniczno od opery, lecz nie ma akcji scenicznej; zbiór arii, ariosów, chorałów; • Bach napisał ponad 200 kantat, na różne święta kościelne i uroczystości; • Muzyka i tekst kantat – relacje.

Twórczość – kantaty • Do wysłuchania : • Kantata „Herz und Mund und Tat und Leben” BMV 147, chorał : „Jesus bleibet meine Freude”;

Twórczość – koncerty • Bach napisał 6 koncertów Brandenburgskich, będących przejawem stylu „świeckiego” w jego twórczości; • Zadedykowane Margrabiemu Christianowi Ludwigowi w 1721; • Inne koncerty : koncerty na klawesyn, na 2 klawesyny, na skrzypce;

Twórczość – koncerty • Do wysłuchania : • Koncert Brandenburgski nr 4 BMV 1049, Allegro.

Twórczość – późne dzieła kontrapunktowe • Kunst der Fuge oraz Musikalisches Opfer to dzieła „muzyki czystej” o skomplikowanej budowie formalnej, wyrastające z przekształceń jednego tematu (temat „królewski” w Musikalisches Opfer); • Posunięta do granic możliwości technika tworzenia polifonicznego; • Musikalisches Opfer jest dedykowane Fryderykowi II z Poczdamu;

Twórczość – późne dzieła kontrapunktowe • Musikalisches Opfer jest zapisaną „improwizacją” na temat zadany Bachowi przez króla (pierwotnie miała to być 6 głosowa fuga); • Fugi (=ricercar) wykorzystują różne instrumenty, podejmujące kolejno różne głosy;

Twórczość - Musikalisches Opfer • Do wysłuchania : • Canon perpetuus super Thema Regium; • Canon diversi super Thema Regium (kanon „krabowy” gdzie głosy pojawiają się równocześnie, lecz drugi głos zaczyna od ostatniej nuty tematu); • Fuga canonica in Epidiapente (fuga kanoniczna, gdzie tematem jest temat królewski).

Twórczość – Kunst der Fuge • Ostatnie dzieło (dzieło „teoretyczne”) Bacha – zbiór fug we wszelkich możliwych wariantach, na ten sam temat i jego warianty, utrzymany w tej samej tonacji (d-moll); • W ostatniej fudze kompozytor wykorzystuje dźwięki tworzące „podpis” B-A-C-H, i jak donosi syn Bacha, Phillip Emmanuel, „pióro wypadło mu z ręki” przy kończeniu jej; • Bach nie pozostawił wskazówek na jaki instrument Kunst Der Fuge było pisane.

Twórczość – Kunst der Fuge • Do wysłuchania : • Contrapunctus I (wersja fortepian i kameralna); • Contrapunctus II; • Contrapunctus XVI (fortepian).

Znaczenie • Być może nigdy nie stworzono muzyki o takim wyrafinowaniu formalnym jak muzyka Bacha; • Granice tonalności; • Muzyka religijna.

Bibliografia • Schweitzer, Albert : Jan Sebastian Bach, tom 1 i 2; • Zavarsky, Ernest : J. S. Bach.

Johann Sebastian Bach