WOJEWÓDZKA KONFERENCJA

1. WOJEWÓDZKA KONFERENCJA „Sytuacja dziecka w rodzinie migrującej zarobkowo - prawne, ekonomiczne i psychologiczno-pedagogiczne skutki migracji” Rzeszów, 22 grudnia 2009 r.

2. Wpływ migracji zarobkowej rodziców na sytuację ekonomiczną dziecka dr Katarzyna Błaszczuk Instytut Socjologii Uniwersytet Rzeszowski „Kiedy nie ma pracy, wszelkie życie ulega rozpadowi, ale kiedy praca jest bezduszna, życie dławi się i zamiera” Albert Camus

3. Charakterystyka migracji Polaków Wpływ migracji zarobkowej rodziców na sytuację materialną dziecka. Wykorzystanie środków finansowych na rozwój dziecka i poprawę bytu. Niewłaściwe wykorzystanie środków finansowych przez dziecko/opiekuna. Pogorszenie sytuacji materialnej dziecka. Brak wpływu migracji rodziców na sytuację materialną dziecka. Przedstawioną problematykę opracowano na podstawie: 1. Kozdrowicz E., Psychopedagogiczne skutki rozłąki migracyjnej, w: „Zeszyty metodyczne”2008 nr 8, s.21-34 2. Pokrzywa M., Zagraniczne migracje zarobkowe Polaków po 1 maja 2004 roku w świetle badań centralnych instytucji, w: Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego Nr 54, Seria Socjologiczno-Historyczna 2008, Malikowski M. (red.), Socjologia 5, s.68-84 3. Walczak B., Migracje rodzicielskie, w: „Zeszyty metodyczne”2008 nr 8, s.7-18

4. Rodzice lub opiekunowie prawni dziecka mają obowiązek zaspokajać jego potrzeby materialne, stanowiące jeden z podstawowych warunków realizacji opiekuńczo-zabezpieczającej funkcji rodziny. Sytuacja ekonomiczna ma wpływ na prawidłowy rozwój dziecka, ponieważ wiąże się z organizacją życia w bezpiecznym środowisku, zapewniającym posiadanie dachu nad głową, właściwe odżywianie, ubranie, opiekę medyczną, edukację, wypoczynek, organizację czasu wolnego, utrzymywanie kontaktów z dalszą rodziną i rówieśnikami, realizację zainteresowań.

5. Przemiany społeczno-ekonomiczne i polityczne w okresie transformacji systemowej nie pozostały bez wpływu na funkcjonowanie rodziny w nowych realiach gospodarki rynkowej i globalizacji. Sytuacja wielu rodzin w krajach dawnego Bloku Wschodniego uległa pogorszeniu, z powodu zadłużenia zagranicznego oraz upadłości nierentownych przedsiębiorstw i małych zakładów pracy, co wpłynęło na znaczne ograniczenie zatrudnienia i pojawienie się niespotykanego wcześniej problemu bezrobocia na tak dużą skalę.

6. Od schyłku XIX wieku Polska znajduje się w czołówce europejskich krajów emigracji zarobkowej. W l.l. 80-tych XX wieku masowa migracja zarobkowa wynosiła powyżej 2 mln. osób. Stały poziom odpływu migracyjnego utrzymywał się w l.l. 90-tych, w związku ze stopniowym znoszeniem ograniczeń administracyjnych i bardzo wysoką stopą bezrobocia (spis powszechny wykazał brak ok. 2% populacji w 1988 r. i 1.8% w 2002 r.). Integracja z Unią Europejską stworzyła nowe perspektywy rozwoju dla obywateli państw członkowskich, dzięki zniesieniu barier komunikacyjnych i otwarciu rynków pracy w krajach tzw. „Starej Unii”.

7. Otwarcie nowych rynków pracy po 1 maja 2004 r. było okazją do zalegalizowania nielegalnych migracji zarobkowych, odbywanych pod pozorem wyjazdów turystycznych (szacuje się, że ok. 40% pracowników w Anglii, to wcześniejsi nielegalni emigranci). Wg szacunków GUS, pod koniec 2007 r. 2270 tys. Polaków przebywało za granicą powyżej trzech miesięcy (z tego 1860 tys. w krajach UE).

8. Cechy migracji poakcesyjnych: - skrócenie czasu migracji (głównie wyjazdy sezonowe i krótkookresowe) - nowe centra migracyjne (województwo mazowieckie, wielkopolskie i zachodniopomorskie) - zmiana alokacji migrantów (w czołówce znajdują się: Wielka Brytania, Niemcy, Irlandia, nastąpił największy spadek liczby migrujących do USA). - istotną rolę odgrywa motywacja ekonomiczna oraz potrzeba samorealizacji, rozwoju zawodowego, zdobycia uznania społecznego (stypendia i staże pracowników naukowych wyższych uczelni).

9. Tytuł referatu wymaga zawężenia problematyki do aspektu ekonomicznego migracji zarobkowej rodziców i jej wpływu na sytuację materialną dziecka. Migracje rodzicielskie są najczęściej krótkotrwałe, o charakterze sezonowym lub sporadycznym (np. jeden wyjazd 2-miesięczny w ciągu trzech lat). Trudniejsza sytuacja dotyczy rodzin, w których rozłąka jest dłuższa. Wysoki poziom bezrobocia w niektórych rejonach wymusza migrację o charakterze stałym i rozłąka staje się chroniczna lub permanentna. Trudno jednak oszacować, czy migracja wynikała z potrzeb, czy z rozpadu związku.

10. Niski koszt przejazdów i brak barier administracyjnych (paszporty, wizy) sprawia, że nie ma już konieczności przebywania w kraju docelowym przez kilka lat, a wysokie koszty utrzymania w krajach przyjmujących sprawiają, że opłacalne są krótkotrwałe wyjazdy (dzięki zamieszkiwaniu z kilkoma innymi imigrantami w jednym pokoju)

11. W pedagogice funkcjonuje pojęcie sieroctwa migracyjnego, ponieważpodczas przebywania rodziców za granicą dzieci wymagają sprawowania opieki zastępczej. Określenie „euro-sieroctwo” jest niewłaściwe (migranci nie są rodzicami sierot) istygmatyzuje migrantów, ponieważ: - większość decyzji migracyjnych jest podejmowanych w celu osiągnięcia minimum egzystencji rodziny - postrzeganie migrantów jako jednostek egoistycznych, dbających wyłącznie o pieniądze, nie pozwoli na ujawnienie faktu migracji ojca/matki i utrudni obserwację dzieci z rodzin migracyjnych dla przeciwdziałania ewentualnym negatywnym następstwom rozłąki.

12. Charakterystyka migracji rodzicielskich: - w strumieniu migracyjnym dominują mężczyźni (na 100 osób migrujących po 1 maja 2004, ok. 73% stanowią ojcowie) - regiony o dużych tradycjach migracyjnych wysyłają mniej matek a więcej ojców - w nowych rezerwuarach migracyjnych udział kobiet jest najwyższy (podkarpackie - 36,17%; mazowieckie - 33,98%; warmińsko-mazurskie - 32.08%)

13. - ojcowie migrują częściej i na dłużej (średnia dla mężczyzn wynosi 7 m-cy, a dla kobiet 5 m-cy) - długość migracji jest skorelowana z poziomem bezrobocia (stopa bezrobocia w latach 2004-2007 w województwie podkarpackim wyniosła 17,1%, co uplasowało region na 6 miejscu w kraju), - udział % uczniów, plasuje się na 1 miejscu w przypadku migracji matki (9,4%), a na 3 miejscu w przypadku migracji ojca (16,6%).

14. Skala migracji rodzicielskich W okresie poakcesyjnym na czasową migrację (bez sezonowych) zdecydowała się matka mniej więcej co dwudziestego i ojciec co dziesiątego ucznia. Przy uwzględnieniu wyjazdów sezonowych, 26-29% uczniów w wieku 9-18 lat doświadczyło rozłąki z przynajmniej 1 rodzicem. Łączna liczba uczniów rozłączonych z rodzicami, na okres: 2-6 m-cy: z matką 132-257 tys., z ojcem 467- 682 tys. ponad 1 rok: z matką 12-14 tys., z ojcem 94-154 tys. Migracje obojga rodziców stanowią ok. 22% ogółu migracji rodzicielskich, ale najczęściej są naprzemienne (grupa 3-16 tys. uczniów była jednocześnie rozłączona z obojgiem rodziców). Migracje w rodzinach samotnych rodziców wyniosły 22-56 tys. (2,2-5,5 tys. samotnych ojców migrowało na dłużej niż 1 rok)

15. W rodzinach rozbitych często wyjeżdżał rodzic nie mieszkający z dzieckiem, a migracja była finałem rozpadu związku i początkiem nowego życia partnera (najczęściej mężczyzny). Wiek dziecka w przypadku wyjazdu ojca nie miał znaczenia, matki nie wyjeżdżały przed ukończeniem 4 roku życia przez najmłodsze dziecko. Największe spiętrzenie migracji występuje wśród rodziców obecnych 10-13- latków, najmniej 14-latków i 17-18-latków.

16. Migracje powrotne Wiele czynników decyduje o powrocie osób z migracji zarobkowej i ma różne konsekwencje dla samych powracających, ich rodzin i społeczności lokalnej. Silne czynniki przyciągające do kraju to: dzieci, współmałżonek, dom, majątek, stała praca, kontakty społeczne i towarzyskie. Ci, co pozostają za granicą wskazują na korzyści związane z trwałym zamieszkaniem poza krajem, takie jak: wyższe wynagrodzenie, przywileje socjalne, które przysługują zwłaszcza młodym rodzinom z dziećmi.

17. Bilans migracji powrotnych Szanse dla migrantów i ich rodziny: - przekonanie, że w porównaniu z warunkami za granicą życie daje więcej satysfakcji, - zgromadzony kapitał i nowe kompetencje (wiedza, organizacja pracy, znajomość języka obcego) pozwalają na poprawę sytuacji gospodarstwa domowego.

18. Szanse dla społeczności lokalnej: - dysponowanie środkami pozwalającymi wesprzeć rozwój lokalnej przedsiębiorczości - dopływ pieniędzy z zagranicy sprzyja działalności inwestycyjnej i tworzeniu nowych miejsc pracy - migranci są potencjałem demograficznym w małych miastach i na wsi - migranci mogą pełnić rolę liderów i „ekspertów” dzięki zdobytym kompetencjom (w sferze ekonomicznej, społecznej i kulturowej)

19. Zagrożenia dla migrantów i ich rodziny: - porażka migracyjna może zagrażać egzystencji rodziny - brak możliwości wejścia na rynek pracy Zagrożenia dla środowiska lokalnego: - migranci powrotni mogą wymagać intensywnego wsparcia publicznych służb zatrudnienia - w przypadku braku wsparcia może dojść do reemigracji i utraty zasobów kapitału ludzkiego na zawsze - zasobni migranci wracają zazwyczaj do dużych ośrodków miejskich, co osłabia potencjał rozwojowy danej społeczności lokalnej

20. Badania dotyczące pracy Polaków za granicą, przeprowadzone przez Centrum Badania Opinii Społecznej (w dniach 4-7 marca 2005 roku na reprezentatywnej próbie dorosłych mieszkańców Polski liczącej 1025 osób oraz 6-9 października 2006 roku na próbie 999 osób), wykazały, że: - średnie miesięczne oczekiwania płacowe osób rozważających wyjazd za granicę to ok. 5000 zł (jest to kwota możliwa do osiągnięcia) - zarobione za granicą pieniądze respondenci chcieliby najczęściej przeznaczyć na bieżące wydatki - najważniejszą inwestycją byłoby własne mieszkanie

21. - znaczna część respondentów myślących o wyjeździe dopuszczała możliwość podjęcia pracy bez formalnej umowy - osoby rozważające migrację zarobkową najczęściej chciałyby pozostać dłużej niż rok (dużym zainteresowaniem cieszyły się też wyjazdy sezonowe i krótkoterminowe) - ok. 18% badanych deklarowało chęć pozostania na stałe - wśród osób już przebywających za granicą, większość deklarowała chęć powrotu do kraju dopiero za kilka lat - ok. 20% przebywających za granicą nie zamierza wrócić do kraju Dostęp do wielu raportów z przeprowadzonych badań jest utrudniony, ponadto statystyki GUS nie uwzględniają migracji czasowych (obejmują emigrantów, którzy wymeldowali się z pobytu stałego w związku z wyjazdem za granicę), dlatego przedstawione dane są wyłącznie szacunkowe.

22. Sytuacja ekonomiczna dziecka w rodzinie rozłączonej

23. KORZYSTNA Zabezpieczenie: - znaczna poprawa sytuacji materialnej (środki finansowe, rzeczowe, mniejsza liczba osób na utrzymaniu w kraju) - poczucie bezpieczeństwa dzięki kondycji finansowej - brak ograniczeń w realizacji potrzeb dnia codziennego - realizacja planów związanych z mieszkaniem (kupno, budowa, remont, wynajęcie, wyposażenie) - kupno samochodu - edukacja dzieci

24. Rozwój: - poznanie kultury , tradycji, języka innego kraju (opowieści i odwiedziny u rodzica) - zmiany w organizacji życia codziennego (sposób spędzania czasu wolnego, nowe potrawy, urządzenie mieszkania)

25. AMBIWALENTNA Nastawienie na wyjazd: - uznawanie korzyści materialnych, jako w zupełności kompensujących nieobecność rodzica - planowanie własnej przyszłości za granicą bez możliwości budowania jej w kraju

26. NIEKORZYSTNA Osamotnienie: - równoczesna lub naprzemienna praca rodziców za granicą (zamieszkiwanie z dziadkami, uleganie zachciankom, niedopilnowanie) - złe wykorzystanie „wolności od rodziców” (zaniedbanie nauki, spotkania towarzyskie, nie liczenie się z wydatkami)

27. Zaniedbanie: - przeciążenie rodzica pozostającego w kraju lub opiekuna (nadmiar obowiązków, brak czasu na pomoc w nauce, wypoczynek, zapewnienie opieki medycznej) - trudności dziecka w funkcjonowaniu w roli ucznia (wagary, brak przygotowania do lekcji, narastanie opóźnień) - narażenie na patologie społeczne (przeznaczanie środków na zakup alkoholu, leków, narkotyków) - zagrożenia zdrowotne (choroby zakaźne, prostytucja, ciąże nastolatek)

28. Zmiana sytuacji ekonomicznej w rodzinie migrującej zarobkowo na podstawie danych uzyskanych za zgodą Dyrektora MOPS w Rzeszowie oraz Przewodniczącej Sądu Rejonowego Wydziału III Rodzinnego i Nieletnich w Rzeszowie. Na podstawie danych z 2008 roku z pomocy MOPS korzystało 4191 rodzin (10170 osób), zaś w pierwszym półroczu 2009 roku 3415 rodzin (7481 osób).

29. Liczba rodzin, w których rodzice migrują za granicę wynosi 14, w tym: w 10 rodzinach wyjeżdża ojciec w 4 rodzinach wyjeżdża matka Opiekę nad małoletnimi dziećmi sprawują: matka (10), ojciec (1), babcia (1), ciotka (1), pełnoletni syn (1). Sytuacja materialna rodzin: uległa poprawie w 8 rodzinach (za granicą pracuje 4 ojców i 4 matki) poprawa jest okresowa w 3 rodzinach (za granicą pracuje ojciec) nie uległa zmianie w 3 rodzinach (za granicą pracuje ojciec).

30. Rodziny, w których nastąpiła poprawa sytuacji materialno-bytowej nie korzystają z pomocy MOPS, zaś te, w których nastąpiła okresowa poprawa sytuacji, sporadycznie korzystają z pomocy MOPS (wyjazdy rodziców są krótkoterminowe).

31. Z informacji uzyskanych od kuratorów sądowych Sądu Rejonowego III Wydziału Rodzinnego i Nieletnich w Rzeszowie wynika, że wśród 21 rodzin objętych nadzorem kuratorskim, w których rodzice migrują zarobkowo sytuacja ekonomiczna przedstawia się następująco:

32. DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ