Gwara

1. Gwara • dowodem polskości Górnego Śląska Gabriela Bonk, Rybnik 2009

2. Rozmieszczenie dawnych plemion śląskich. Ilustracja: Stanisław Bąk: Mowa polska na Śląsku. W: Górny Śląsk. Poznań: Instytut Zachodni, 1959, s. 436.

3. Najstarsze polskie zdanie zostało zapisane na Śląsku, w Księdze Henrykowskiej z 1270 roku: Daj, ać ja pobruczę, a ty poczywaj

4. Mowa ludowa poszczególnych powiatów, jak Koźla, Raciborza, Rybnika albo Pszczyny, zbliża się bardziej do polskiej literatury pisanej, niż dialekty z okolic Warszawy lub Krakowa. profesor Lucjan Malinowski

5. Mapa przedstawiająca zróżnicowanie narzecza śląskiego Ilustracja: Stanisław Bąk: Mowa polska na Śląsku. W: Górny Śląsk. Poznań: Instytut Zachodni, 1959, s. 451.

6. Ta staropolska mowa śląska zasługuje na uwagę badacza i filologa. On tu znajdzie wyrażenia, których używał Rej i Kochanowski oraz zwroty, które przez swoją logikę zawstydzają dzisiejsze polskie określenia. profesor Józef Łepkowski

7. Staropolskie cechy mowy śląskiej Utrzymujące się „miękkie rz” w połączeniach głoskowych („i” po spółgłosce „rz”): prziszedł, grziby, krziwy, pokrziwa, trzi, brzidko, rzigać, rzić, tszista

8. Staropolskie cechy mowy śląskiej Pierwotny, bezdźwięczny przedrostek „s” w typowo śląskich formach typu: słożyć, słazić, slecieć, sleźć, sjechać

9. Staropolskie cechy mowy śląskiej Archaiczne przymiotniki w stopniu wyższym: drogszy, dugszy, lekszy - z zachowanymi tematami form podstawowych: drog-, dług-, lekk-

10. Staropolskie cechy mowy śląskiej Archaiczne słowa: gańba , czakać, (w Cieszyńskim:sierce, wiesieli) - język literacki używa form: hańba, wesele - a są to czechizmy.

11. Staropolskie cechy mowy śląskiej Dawny czas przeszły typu: robiłech, widziałech, godołech,poszłach, byłach, jo bych psziszła

12. Staropolskie cechy mowy śląskiej Dawny dopełniacz rzeczowników żeńskich miękkotematowych na „e”: ze zimie, z prace

13. Staropolskie cechy mowy śląskiej Samogłoski pochylone w formach typu: mioł, prowda, trowa, zno, rzyka, syr, ptok, jo

14. Staropolskie cechy mowy śląskiej Samogłoska pochylona „e” wymawiana jak „y”w formach typu: tyż, zygor, gżych, bida, śmiych, śniyg, wiysz, niy

15. Staropolskie cechy mowy śląskiej Tworzenie nazw kobiet od nazwisk mężów: Bryszowa, Kołodziejowa, Labusowa, Mikulina, Piętczyna, Wagnerka, Bryszka, Kołodziejka, Labuska

16. Staropolskie cechy mowy śląskiej Stare formy fleksyjne rzeczowników i czasowników: do lasa, do piwnice, robiłbych

17. Staropolskie cechy mowy śląskiej - Wyście prziszli mje łoboczyć, niy godejcie... - Mamo, a kupiliście już… - Starko, zrobicie mi ta wodziónka? - Łoni mają zapalenie śledziony. - Bydom tacy dobrzy, panocku, dajom mi cosik… „Dwojenie” lub „trojenie” w zwracaniu się do osób starszych i poważnych:

18. Piękne archaizmy językowe: zdrzadło – lustro cedzidko – sitko kiszka – kwaśne mleko kłopuk – kapelusz dęga – tęcza statek – naczynie brusić - mleć

19. Piękne archaizmy językowe: błecha – pchła ćma, cima – ciemno ćmiel – trzmiel czuch – węch zegroda – ogródek najduch – dziecko niegrzeczne, albo nieślubne

20. Piękne archaizmy językowe: kapałka – serwatka przać – kochać gon – polowanie gipko – szybko ojko, oje – dyszel

21. Typowo śląskie nazwy potraw są słowotwórczo przejrzyste: wodziónka – zupa przygotowana głównie z wody moczka – nazwa pochodzi od moczenia piernika ścierka - zupa z ciastem ścieranym na tarce siymiyniotka - potrawa z siemienia kołoczek - mały kołocz żyniaty żur – żur „ożeniony z ziemniakami” modro kapusta - niebieska kapusta

22. Ziemia górnośląska do 1922 roku przez 601 lat była pod obcym panowaniem: Czechy, Austria, Prusy, Niemcy…

23. Podstawowy zasób śląskiego słownictwa jest polski. Zapożyczenia niemieckie (oraz czeskie, francuskie…) pojawiają się w dziedzinach związanych z nowym budownictwem, rzemiosłem, administracją i szkolnictwem.

24. Germanizmy w gwarze górnośląskiej są przystosowane do polskiego systemu językowego. W polskim literackim języku mamy ponad 20 tys. zapożyczonych z innych języków słówek i wyrażeń.

25. Zapożyczenia niemieckie są często „okraszone” rodzimym elementem. Przyjmują odmianę i koniugację według prawideł gramatyki polskiej. klapsznita – dwie kromki (Schnitte) klapnięte razem

26. Germanizmy „spolonizowane” przez Ślązaków polonizacja fonetyczna: bryle, fligier, haziel spolszczony rodzaj żeński: biksa, cygareta, fana, glaca, gruba zdrobnienia: fanka, kryczka, mycka, westka

27. Germanizmy „spolonizowane” przez Ślązaków polonizacja morfologiczna: melka, radiska, ryczka, szychta, zicherka spolszczony rodzaj żeński: nudlówka, bania, frela, hadra, tera spolszczony rodzaj męski: baniorz, farorz, grubiorz, karlus, wandrus

28. biglązko, larmo, gryfny, interesantny, kamratny, sztajfny, szporowity, żymła zapożyczenia czasownikowe z polonizującym sufiksem: biglować, dekować, luftować, szporować, sztrykować, Germanizmy „spolonizowane” przez Ślązaków

29. To nie jest jakaś zepsuta gwara, lecz samo jądro i rdzeń polskiej mowy. To język Rejów i Kochanowskich! profesor Aleksander Brückner

30. Ilustracja: Dialekty i gwary w Polsce. "Geografia w Szkole" 2000 nr 2/3 s. 147- 148.

31. Wykorzystano obrazyEwalda Gawlikaz Galerii Gawlikówka z Katowic - Giszowca

32. Bibliografia: • Bąk Stanisław: Mowa polska na Śląsku. W: Górny Śląsk. Poznań: Instytut Zachodni, 1959, s. 435- 452. • Dyrbuś Alfred: Czy germanizmy i czechizmy – szpecą naszą gwarę górnośląską? „Dzień” 20 kwietnia 2001. • Gwara śląska wczoraj i dziś. Katowice: Związek Górnośląski, 1992. • Kowalska Alina: Przeszłość i teraźniejszość dialektu śląskiego. Rozmawiał Marian Kisiel. „Śląsk” 1996 nr 5, 53. • Ligoń Stanisław: Bery i bojki śląskie. Wyd. 3. Katowice: Śląsk, 1980. ISBN 83-216-0380-7. • Miodek Jan: Chwalę gwary. „Wiedza i Życie” 1994 nr 1, s. 56. • Miodek Jan: Fenomen śląskiej gwary. „Śląsk” 1996 nr 5, 52. • Miodek Jan: Śląska ojczyzna polszczyzna. Katowice: Wojewódzka Biblioteka Publiczna, 1991. ISBN 83-900122-3-5. • Miodek Jan: Śląska religijna ojczyzna polszczyzna. „Gość Niedzielny” 2000 nr 52-53. • Pyzik Zdzisław: O mowie śląskiej. W: Z tej ziemi. Śląski kalendarz katolicki na rok 1992. Katowice: Księgarnia Świętego Jacka, 1991. s. 85- 89. • Rubin-Lorek Mirela: O niektórych wyrazach staropolskich w dialekcie śląskim. „Serce Ewangelii” 2002 nr 115 oraz 2003 nr 118. • Słownik gwary śląskiej. Wyd. 2 rozszerz. Katowice: Columb, 1996. ISBN 83-902845-1-0. • Szewczyk Wilhelm: W obronie gwary. „Śląsk” 1996 nr 5, s. 57. • Tambor Jolanta: Śląska gwara. Język szacowny i dowcipny. „Śląsk” 1996 nr 5, s. 54- 55. • W obronie mowy śląskiej. „Śląsk” 1996 nr 5, s. 56.