Ponolohiya

1. Ponolohiya -- ang tawag sa maagham na pag-aaral ng tunog -- pinag-aaralan ang wastong bigkas ng mga tunog na tinatawag na ponema.

2. Ponetiko–anggalaw at bahagingkatawanngtaosaklawsapag-aaral kung saanisinagawangtunogsapagsasalita o wastongpagbigkas. Ponema– angtawagsamgayunitngtunogngisangwika ( Phoneme) phone -- tunog eme -- makabuluhan

3. Ponema– -- tumutukoyitosamakabuluhangtunog – angbawatponema ay maaaringmakapagbagongkahuluganngisangsalita Hal. Nasa- pasa -- Maari ring di makapagpabago – Malayangnagpapalitan Hal. Babae-babai; lalake-lalaki

4. 2 uringponema ponemangkatinig– binubuong 16 naponema– 16 / b/, /p/, /k /, /g/, /d/, /t/, /h/, /s/, /l/, /r/, /m/, /n/, /ng/, /w/,/y/, / ˆ/, /’/, /‛/ ponemangpatinig- ayonsamgalinggwista at ilangmananaliksik, tatatlolamangangpatinigngFilipino; /a/, /i/, at /u/. AyonkayCubar (1994) angfonemang /e/ at /o/ ay hiramnasalitasakastila at english.

5. Allophone- ang tunog na /e/ at /i/ o /o/ at /u/ ay malayang nagkakapalitan na hindi nagbabago ang kahulugan ng mga salita • HALIMBAWA: • babai -- babae bukol - bokol • lalaki --- lalake tono --- tuno • ali --- ale

6. Diptonggo/ Malapatinig – tumutukoy ito sa pinagsamang tunog ng isang patinig /a,e,I,o,u / at tunog ng isang malapatinig /w, y/ sa iisang pantig. (aw, iw, ow,ay ey,oy,uy) • Hal. araw, ayaw, baboy, aliw, sisiw, kahoy, tuloy, sawsaw, kasuy, wow, bahay, kalay, gulay

7. Klaster o Kambal Katinig– ito ay magkasamang tunog ng dalawang ponemang katinig sa iisang pantig; matatagpuan ito sa– inisyal, sentral, pinal • Hal. Blusa, kwento, hwag, traysikel • transportasyon,

8. Pares Minimal – magkatugmang salita na hindi magkaugnay na kahulugan subalit tugmang-tugma sa bigkas maliban sa isang ponema. Hal. Pala-bala ; hari- pari; tali-bali

9. PonemangSuprasegemental • Tono – tumutukoy ito sa pagtaas at pagbaba ng tinig. -- nakukuha ang mensahe ng kausap– nangangaral, naiinis, nang-iinsulto, nagtatanong, nakikiusap o nag-uutos. • Haba- tumutukoy sa haba ng bigkas sa pantig ng salita na may patinig o katinig. • Diin - tumutukoy ito sa lakas ng bigkas sa pantig na kailangang bigyang-diin. • Antala/ Hinto/ Pagtigil – saglit na pagtigil

10. Impit na tunog o Glotal sa Pasara – ang ponemang ito ang bukod tanging inirerepresinta ng titik o letra sa halip ay tuldik na paiwa ( ΄ ) para sa salitang malumi, tuldik na ( ˆ ) para sa salitang maragsa, kung ang tunog na ito ay nasa pusisyong pinal ng salita at kung minsan inireprisinta rin ito ng gitling kung ang tunog na ito ay nasa gitna ng salita sa pagitan ng panlapi o salitang nagtatapos sa katinig at ang kasunod na salita ay nagsisimula sa patinig. Ang mga salitang natatapos sa tunog na impit at tinatawag na malumi at maragsa tulad ng mga halimbawa: Salitang Malumi Salitang Maragsa 1. bata ΄ - child pipi ˆ - fattened 2. nasa ΄- desire, wish tala ˆ - list,note

11. AngPrinsipalnasangkapngPananalita Ang enerhiya ay ang nalilikhang presyon o presyur ng papalabas na hiningang galing sa baga na siyang nagpapakatal sa mga babagtingang pantinig na siyang gumaganap na artikulador.Lumilikha ito ng tunog na minomodipika ng bibig na siya namang nagiging patunugan o resonador. Ang itinuturing na mga resonador ay ang bibig at guwang ng ilong.

13. Angbibigngtao ( tingnananglarawanniOSCAR) ay may apatnabahagingmahalagasapagbigkasngmgatunog. • Dila at panga ( sa ibaba) • Ngipin at labi ( sa unahan) • Matigas na ngalangala ( sa itaas) • Malambot na ngalangala ( sa likod)

14. TsartngPonemang Segmental naKatinig

15. PuntongArtikulasyon– tumutukoysa kung anongbahagingbibignaisasagawaangpagbigkassaponema • ParaanngArtikulasyon– pagbigkassaparaanngpagpapalabasnghanginsabibig o ilong.

16. Tsartng Segmental ngPonemangPatinig

17. Morpolohiya • Ito ang tawag sa pag-aaral ng mga morpema ng isang wika at ng pagbubuo ng mga ito sa salita. • Tinatawag din itong palabuuan.

18. Morpema Angtawagsapinakamaliitnayunitngisangsalitananagtataglayngkahulugan. May tatlonguringmorpema– istem/salitang-ugat, panlapiat morpemangbinubuongisangponema.

19. Istem/ Salitang- ugat– ay angpayaknasalitangwalangpanlapi. Angmgaito ay maaringpangngalan, pang-uri at pandiwa. • Panlapi– tinatawagna di- malayasapagkatnalalamanlamangangkahulugannitokapagnaisamanaitosaistem. • Tinatawagnapanlapingmakangalan, kapagangnabubuongsalita ay pangngalan; panlapingmakauri, kapagangnabubuongsalita ay pang-uri at panlapingmakadiwa, kapagangnabubuongsalita’ypandiwa.

20. Morpemangbinubuongisangponema • MatatagpuanitosamgasalitangbuhatsaKastila– senado/ senadora; mayor/ mayora • samgasalitangnagtatapossao nanangangahulugannglalaki at samgasalitangnagtatapossaananangunguhulugangbabae— barbero/ barbera; Aurelio/ Aurelia at iba pa.

21. Bukodsamgaistem at mgapanlapi, nakabubuorinngmgabagongsalitasapamamagitanngpag-uulit at pagtatambalngmgasalita. • Pag-uulit-- may tatlongparaan a. Parsyal o di-ganapnapag-uulit – unangpantiglamanganginuulit. Hal. babasa, susulat, aawit b. Ganapnapag-uulit– buongsalitang-ugatanginuulit. Hal. Araw-araw, gabi-gabi c. Kumbinasyonngparsyal at ganapnapag-uulithal. Tutulog-tulog, sasayaw-sayaw, aalis-alis • Pagtatambal – pinagsasamasaisangpahayagangdalawangsalitangpinagtambalparamakabuongisangsalita. a. Malatambalan-- hal. Tsaang-gubat, bahay-ampunan b. Tambalang-ganap— hal. Bahag+hari=rainbow; balat+sibuyas= maramdamin

22. PagbubuongmgaSalita • Paglalapi – pagkakapit ng iba’t ibang uri ng panlapi sa isang salitang0ugat, nakabubuo ng iba’t ibang salita na may kani-kaniyang kahulugan. hal. Tubig ma-+tubig = matubig (maraming tubig) pa-+tubig = patubig (padaloy ng tubig) tubig+-an= tubigan (lagyan ng tubig) tubig+-in = tinubig (pinarusahan sa tubig)

23. Pag-uulit – paraan ng pagbuo ng salita mula sa morpemang salitang-ugat. Pag-uulit na ganap hal. Taon taun-taon bahay bahay-bahay Pag-uulit na Parsyal usok uusok balita bali-balita Pag-uulit na parsyal at ganap sigla masigla-sigla saya masaya-saya

24. Pagtatambalngsalita - pagbubuongsalitanapinagsasamangdalawangmorpemangsalitang-ugat. a. Inilalarawanngikalawangsalitaangunangsalita hal. Taong- bundok, kulay- dugo b. Tinatanggapngunangsalitaangginagawangunangsalita hal. Ingat- yaman, pamatid- uhaw c. Ipinapakitangikalawangsalitaanggamitngunangsalita hal. Bahay-aliwan, silid- aralan d. Isinasaadngikalawangsalitaangpinagmulanngunangsalita hal. Batang-lansangan, kahoy- gubat e. Kasabay o katimbangngikalawangsalitaangunangsalita hal. Urong- sulong, lulubog-lilitaw

25. Pagtatambal ng dalawang salitang-ugat na maaaring makalikha ng ikatlong kahulugan hal. basag + ulo = basagulo anak+ pawis = anakpawis dalaga+ bukid = dalagambukid

26. Sintaks • Ang pagkakaalam kung paano pinagsasama-sama ang mga salita para bumuo ng mga preys at mga sentens. • Ito ay may kinalaman sa sistema ng mga rul at mga kategori na syang batayan ng pagbubuo ng mga sentens. • Pag-aaral ng straktyur ng mga sentens. 1a. * binulsa ko ang mabangong panyo 1b. * bumulsa ko ang mabangong panyo 1c. * Ibinulsa ko ang mabangong panyo.

27. Parirala at Sugnay • Sugnay -- isangliponngmgasalitangmaysimuno o paksa at panaguri -- buo o hindibuoangdiwa. • Sugnaynamakapag-iisa – nagtataglayngbuongdiwa o kaisipan. Hal. Ako ay nakahiga,nangsiya’yumalis. • Sugnaynadi-makapag-iisa – dibuoangdiwa hal. Kung ako’ymayaman, hindinaakomagtatrabaho. • Parirala -- liponngsalitanawalangpaksa o simuno at panaguri at wala ring buongdiwa o kaisipan.

28. Pangungusap • Isang salita o lipon ng mga salita na nagpapahayag ng buong diwa. 2 Bahagingpangungusap Karaniwangayos– nauunaangpanaguri Di- karaniwangayos– nauunaangpaksasapanaguri. (ay)

29. AnyongPangungusap • Payaknapangungusap– binubuongisangpaksa at isang • panagurina may iisangdiwa • May payaknapaksa at payaknapanaguri. Hal. Pinsankoposiya. • May tambalangpaksa at payaknapanaguri. hal. Nagsusulatngkomposisyonangguro at angmgamag-aaral. • May payaknapaksa at tambalangpanaguri hal. Angmgabata ay nagsasayaw at umaawit. • May tambalangpanaguri at tambalangpaksa. hal. Namimilingpanindasaibangbansaat nagbebentasaPilipinassinaAlingNena at Menchie.

30. TambalangPangungusap -- binubuongdalawangmagkatimbangnapayaknapangungusap. -- dapatmagkaugnayangmgaito at nagkakaisasakahulugan. Pandugtong = pangatnig = at, o, pero, ngunit, subalit o datapwat , : , ; • HugnayangPangungusap -- Binubuonamanitongdalawangsugnay. -- Buoangdiwangisangsugnay, habangangisangsugnay ay hindi Pandugtong = dahil,kung,kapag,nang,sapagkat,upang at iba pa.

31. Pagpapahaba ng Pangungusap • Pagpapahabasapamamagitanngkataga kataga- pa,ba,man,naman,nga,pala at iba pa. • Pagpapahabasapamamagitanngpanuring panuring = na at ng • Pagpapahabasapamamagitanngkumplemento -- tinatawagnakumplementoangbahagingpanaguinanagbibigayngkahulugansapandiwa. a. Kumplementongtagaganap– pinangungunahanitongpanandangngat mgapanghalilinito. hal. Itinindangkaibigannababaeangbestida.

32. Kumplementong Tagatanggap-- kung sino ang makikinabang sa sinasabi ng pandiwa Pananda– para sa, para kay, at para kina. hal. Nagpaluto ng pagkain si Louie para sa mga bisitang darating. • Kumplementong Ganapan– Pananda– sa hal. Nagpiknik sila sa tabing ilog. • Kumplementong Sanhi – Isinasaad dito ang kadahilanan ng pangyayari ng kilos ng pandiwa. Pananda– dahil, sa, kay hal. Dahil kay Rosa, nahuli ng dating si Nora.

33. Kumplementong Layon – tinutukoy ang bagay. Pananda – ng hal. Nagtinda ng sapatos si Nanay. • Kumplementong Kagamitan o instrumento-- tumutukoy ito sa kung anong instrumento o kagamitan ang ginagamit para maisakatuparan ang kilos ng pandiwa.

34. Pagpapahaba sa pamamagitan ng pagtatambal -- maaaring magtambal ang dalawang batayan o payak na pangungusap sa pamamagitan ng mga pangatnig na at, ngunit,datapwat, subalit, saka at iba pa. Hal. Dumating ang kanyang guro sa kanilang bahay subalit nakaalis na ang kanyang mga magulang.

35. Pokus ng Pandiwa • Tumutukoy sa kaugnayan ng pandiwa sa paksa ng pangungusap. Pokus sa Tagaganap o aktor– kapag ang paksa ng pangungusap ang tagaganap o nagsasagawa ng kilos na isinasaad ng pandiwa. Panlapi– mag,um, mang, makapag, maka, at mag. Hal. Nagsulat ng tula si Perla.

36. Pokus sa layon– kung ang paksa ng pangungusap ay ang layon ng pandiwa. Panlapi– i-, -an, ma, ipa-, at –in Hal. Ipadadala ko na kay Lorna ang relong binili ko. • Pokus sa Ganapan – kung ang paksa ay ang lugar na pinangyarihan ng kilos na isinasaad ng pandiwa. Panlapi-- -an, pag-, mapag, at pang- an/ han. Hal. Pinaglutuan ni Nena ng Bigas ang kawayan. • Pokus na Tagatanggap o Pinaglalaanan– kung ang paksa ng pangungusap ay ang tagatanggap o pinaglalaanan ng kilos. Panlapi– I, ipang- , at ipag.

37. Pokusnakagamitan (Instrumental) -- kung angpaksa ay kagamitan o kasangkapanng kilos. Panlapi– ipang-. Hal. Ipang-aasimni Rosa sasinigangangsampalok. • PokussaSanhi– nasapokussasanhi o kadahilananangpandiwa kung angpaksangpangungusapangsanhi o dahilan. Panlapi– ika-, Hal. Ikaliligayakoangpagtirasaiyongbahay. • PokusResiprokal– kung angpaksangpangungusap ay siyangtagaganap o tagatanggapng kilos. Panlapi-- mag-, at mag –an. Hal. Mulingnagsumbatanangmagkaibigan.