«Εκπαίδευση στις Φυλακές: Μοχλός Επανένταξης»

1. «Εκπαίδευση στις Φυλακές: Μοχλός Επανένταξης» 2η Ημερίδα του EPEA – Hellas 09/05/2009, Υπ.Ε.Π.Θ.

2. Οι απόψεις ανηλίκων κρατουμένων για τα προγράμματα «επανένταξης» που πραγματοποιούνται εντός της φυλακής Απειρανθίτου Μαρούσα Κοινωνική Λειτουργός ΜΑ Εγκληματολογίας

3. Η φυλακή είναι να την τελειώνεις, να πας στην οικογένειά σου ΟΣΟ ΠΙΟ ΓΡΗΓΟΡΑ ΓΙΝΕΤΑΙ, «Γρηγόρης». • Η φυλακή όχι μόνο δεν βοηθά, το αντίθετο κάνει, «Φώτης». • Από τη φυλακή δεν παίρνεις πολλά θετικά. Μόνο που βλέπεις ποιοι είναι δίπλα σου. Εγώ για αυτό ευγνωμονώ τη μάνα μου, «Κυριάκος». • Άμα είσαι λίγο έξυπνος μπαίνεις εύκολα στο νόημα της φυλακής & περνάς καλά από νωρίς, «Κώστας».

4. Η φυλακή είναι κάθε μέρα επιβίωση. Επιβιώνεις για να ζεις…Εδώ εκτιμάς και το παραμικρό που είχες έξω. Και ό,τι έβλεπες βαρετό έξω. Έναν καφέ με έναν φίλο, το γάβγισμα του σκύλου σου. Αφού είδα μια γάτα μετά από δύο μήνες κράτησης και είπα “A! Γάτα! ”. Το είδα σαν κάτι συγκλονιστικό!… Πιστεύω ότι η ζωή μου μετά την αποφυλάκιση θα είναι δύσκολη… Όλο το νησί το ξέρει πια. Από στόμα σε στόμα όλα μαθαίνονται («Κυριάκος»).

5. Έρευνα σε ανηλίκους κρατουμένους του Ε.Κ.Κ.Ν.ΑυλώναΑπρίλιος-Μάιος 2006 Μέθοδος Ημιδομημένη συνέντευξη Δείγμα 30 άτομα (το σύνολο των ανηλίκων κρατουμένων εκείνη την περίοδο στο Ε.Κ.Κ.Ν.Α.)

6. Κοινωνικά χαρακτηριστικά • Οι περισσότεροι (19 άτομα-63.5%) ήταν Έλληνες, κατά πλειοψηφία (79%) Ρομά και Μουσουλμάνοι. Από τους αλλοδαπούς το 60% ήταν Αλβανοί. • Ως προς την ηλικία, 21 άτομα (το 70%) δήλωσαν 17-18 ετών.

7. Οικογενειακή κατάσταση 24 ανήλικοι (80%) ήταν άγαμοι. Στο μεγαλύτερο ποσοστό τους (19 άτομα), ζούσαν με την πατρική οικογένεια πριν συλληφθούν. Αν και δεν υπήρχε σχετική ερώτηση, οι περισσότεροι ανέφεραν ότι προέρχονται από οικογένειες με διάφορες δυσκολίες.

8. Εκπαιδευτικό επίπεδο

9. Εργασία πριν τη φυλάκιση Πριν συλληφθούν εργάζονταν με συγγενείς σε θέσεις σχετικά σταθερές μεν αλλά χαμηλά αμειβόμενες και χωρίς απαιτήσεις ιδιαίτερων προσόντων. (π.χ:βοηθός οικοδόμου & συναφών επαγγελματιών, πλανόδιος πωλητής, παλαιοπώλης, βοηθός σε λαϊκή αγορά, βοηθός σε συνεργείο αυτοκινήτων/ μηχανών, κατασκευαστής ενδυμάτων, αγροτικές εργασίες, καθαριστής, βοηθός σε καφενείο)

10. Ποινική κατάσταση • 16 ανήλικοι (53.5%) ήταν κατάδικοι • 13 ανήλικοι (43.5%) ήταν υπόδικοι • ένας δεν απάντησε ▪Κύριοι λόγοι κράτησης:κλοπή/ κλοπές και παραβάσεις του Νόμου για τα ναρκωτικά ▪ Προηγούμενη εμπλοκή με τη δικαιοσύνη

11. Λιγότεροι από τους μισούς ανηλίκους συμμετείχαν σε κάποιο από τα προγράμματα «επανένταξης»στο ΕΚΚΝΑ Τα προγράμματα ουσιαστικά αποτελούν το ανθρωπιστικό προσωπείο το οποίο δεν αναιρεί καθόλου το βασανιστικό ρόλο του εγκλεισμού. Θα μπορούσαν υπό μία έννοια να χαρακτηριστούν και οργουελικής έμπνευσης διότι αποσκοπούν στο να αγαπήσει ο κρατούμενος τον εξουσιαστή του και να κατευνάσει τα αισθήματα οργής που θα είχε, φυσιολογικά, απέναντί του … Στην περίπτωση της φυλακής, αποκρύπτεται ότι δεν μπορεί σε καμιά περίπτωση να εμφυσήσει ηθική στον άνθρωπο αλλά να τον κάνει πιο εξατομικευμένο, ανταγωνιστικό στους γύρω του και να του καλλιεργήσει εχθρότητα προς την κοινωνία, «Φώτης».

12. Εκπαιδευτικά προγράμματα Μόνο 8 από τους ανηλίκους του δείγματος (26.50%) αναφέρουν φοίτηση σε ένα από τα εκπαιδευτικά ιδρύματα που λειτουργούν στο ΕΚΚΝΑ. Οι περισσότεροι από τους υπολοίπους αναφέρουν επιθυμία και ταυτόχρονα αδυναμία εγγραφής στο σχολείο. Μαθητές και μη (76.50% επί των απαντήσεων) ένιωθαν ότι τα παρεχόμενα εκπαιδευτικά προγράμματα υποστηρίζουν τη ζωή

13. μετά την αποφυλάκιση… Το σχολείο βοηθάει πάρα πολύ γιατί μαθαίνεις γράμματα. Ή στη λαϊκή δουλέψω ή αλλού δεν θα με κοροϊδεύουν … Στη λαϊκή τώρα με κοροϊδεύουν στα ρέστα, «Νικήτας». … και μέσα στη φυλακή. … αλλά πιο πολύ πάω για να μιλάω με έναν νορμάλ άνθρωπο. Το Σαββατοκύριακο δεν περνάει η φυλακή. Το Πάσχα που δεν είχαμε σχολείο πέρασε εφιαλτικά,«Κυριάκος».

14. Προγράμματα κατάρτισης Κανείς από τους ανηλίκους του δείγματος δεν συμμετείχε σε προγράμματα κατάρτισης κατά την περίοδο της έρευνας. Δεκατέσσερις ανήλικοι είχαν την άποψη ότι χρειάζονται προγράμματα κατάρτισης σε τεχνικές κατευθύνσεις (κυρίως μηχανολογία αυτοκινήτου), καλλιτεχνικά μαθήματα (μουσική, ζωγραφική, χειροτεχνία), γλώσσα, πληροφορική ή κηπουρική. Συνδέουν τη χρησιμότητα των προγραμμάτων κατάρτισης με τα προσωπικά τους ενδιαφέροντα. Μόλις επτά ανήλικοι θεωρούν τα προγράμματα κατάρτισης χρήσιμα για τη ζωή τους μετά την αποφυλάκιση.

15. Να έχει στη φυλακή να μάθεις μια τέχνη. Ή κοντά σε μάστορα ή σαν σχολείο. Και χωρίς μεροκάματα να ήταν θα πήγαινα για να μάθω. Πιο πολύ θα ήθελα κάτι για κινητήρες αυτοκινήτων. Θα ήταν χρήσιμο και για τα άλλα παιδιά, για να ζητήσουν μετά δουλειά σε service αυτοκινήτων. Και το δικό τους αυτοκίνητο να ξέρουν να το φτιάχνουν, «Λάμπρος».

16. Προγράμματα υποστήριξης • 12 από τους ανηλίκους του δείγματος (40%) συμμετείχαν σε προγράμματα υποστήριξης κατά τη διάρκεια κράτησης. • Όλοι ήταν Έλληνες. • Τέσσερις από αυτούς ανέφεραν δύο ταυτόχρονα προγράμματα.

17. Η πλειοψηφία των ανηλίκων που συμμετείχαν σε προγράμματα υποστήριξης ανέφεραν ως τέτοιο την Εκκλησία. Λίγοι πίστευαν ότι αυτό θα βοηθήσει τη ζωή τους μετά την αποφυλάκιση. Κυρίως συνδέουν τη βοήθεια της Εκκλησίας με το χρόνο έκτισης της ποινής. Ξεχνιέσαι. Σε κάνουν να νιώθεις ωραία, σαν να μην είσαι φυλακή. Είναι ωραίο ότι νιώθεις, ας πούμε, πως ο Θεός σε αγαπάει, «Ζαχαρίας».

18. Το 2ο σε συχνότητα αναφερόμενο πρόγραμμα υποστήριξης ήταν αυτό του Δήμου Κηφισιάς. Οι περισσότεροι πίστευαν ότι οι εθελοντές από το ΚΕΚΟΙΠΟ Δήμου Κηφισιάς θα τους βοηθήσουν και μετά την αποφυλάκιση. Δεν έχω λείψει ούτε μια μέρα. Μας βοηθάει γιατί μας κάνει και αισθανόμαστε ωραία. Μας λένε πώς ζει ο κόσμος έξω. Ξεχνιόμαστε έτσι. Εμάς τα καθημερινά μας είναι τα ίδια … Μπορούμε να τους δούμε και μετά. Μπορούν να μας ψάξουν και δουλειά έπειτα, «Κώστας».

19. Εργασία Δέκα ανήλικοι είχαν εργαστεί κατά την κράτησή τους, στην καθαριότητα και στο μαγειρείο (κυρίως κατάδικοι, Έλληνες). Ελάχιστοι το θεωρούσαν χρήσιμο για τη ζωή μετά την αποφυλάκιση. Κυρίως το έβλεπαν ως μέσο • μείωσης της ποινής • δραστηριοποίησης

20. Κυρίως βοηθάνε τα μεροκάματα. Θα γυρίσω γρήγορα στα παιδιά μου. Βοηθάει και που μαθαίνεις την τέχνη, εγώ όμως ήξερα και από παλιά να μαγειρεύω… … Η φυλακή περνάει λίγο δύσκολα, με τη δουλειά όμως περνάει η ώρα. Αφού μαγειρέψουμε, πλένουμε τις λαμαρίνες και πετάμε τα σκουπίδια. Μετά κάθομαι στο κελί. Κάνω μπάνιο, κοιμάμαι, βλέπω τηλεόραση, μιλάω με τον ξάδερφό μου που είμαστε μαζί στο κελί, και με άλλους. Κάνω και γυμναστική όλη μέρα. Δηλαδή, αν τελειώσω νωρίς… Το βράδυ έχουμε διανομή (: φαγητού). Κάνουμε πιο καλό φαΐ για εμάς τους μάγειρες, από όσα έχουμε βάλει στην άκρη. Μετά θα κάνω λίγο καφέ και θα αρχίσουμε να μιλάμε. Λέμε τι μπόρα περάσαμε, τι δύσκολη είναι η φυλακή. Βάζουμε και κανένα τραγούδι, «Βλάσης».

21. Δραστηριότητες Οι ανήλικοι κυρίως παρακολουθούν τηλεόραση (25%) ή γυμνάζονται (25%). Φαίνεται να αγνοούν οργανωμένες δραστηριότητες στο κατάστημα. Σχεδόν καμιά δραστηριότητα δεν περιμένουν να είναι χρήσιμη για τη μετέπειτα ζωή τους …

22. … έτσι περνά όμως ο χρόνος κράτησης • Κάνω κορνίζες με ξυλάκια και τις δίνω δώρο σε συγγενείς μου για να βάζουν τις φωτογραφίες τους. Αυτό με βοηθάει, έχω καλές ιδέες στο μυαλό μου όταν δουλεύω. Έχω χρόνο να σκεφτώ πράγματα ωραία. Σκέφτομαι διαφορετικά όταν κάνω τις κορνίζες. Ξεχνιέμαι, «Λευτέρης».

23. Τι θα θέλατε να είναι διαφορετικό στη διάρκεια κράτησής σας ώστε να βοηθηθείτε πιο πολύ για την περίοδο μετά την αποφυλάκιση; Η συνολική τους εκτίμηση για το χώρο κράτησης ήταν αρνητική. Τίποτα δεν μπορεί να κάνει η φυλακή, νομίζω. Βοηθάνε όσα γίνονται, όχι τόσο πολύ, ίσως. Παρά το τίποτα πάλι…, «Νικήτας».

24. Οι περισσότεροι επιθυμούσαν να υπήρχαν στο κατάστημα περισσότερες ευκαιρίες απόκτησης επαγγελματικών γνώσεων και εμπειρίας, ανοικτή έκτιση της ποινής και καλύτερες συνθήκες κράτησης.

25. Να είναι ανοικτές οι φυλακές, σαν το ίδρυμα του Βόλου ή τις αγροτικές, να νιώθεις πιο ανθρώπινα, να νομίζεις ότι είσαι ελεύθερος, «Βασίλης». Θα ήθελα και να μας έδιναν τσάπες και εργαλεία, όπως γίνεται στην αγροτική φυλακή, να δουλεύαμε στα χωράφια και όχι στους τοίχους και τα σίδερα. Αφού γύρω - γύρω όλο χωράφια είναι, «Γρηγόρης». Θες να ξεχνιέσαι. Να μην είναι έτσι κλειστά, έναν τοίχο βλέπεις τώρα και το Θεό … Να ήταν ένα κομμάτι της φυλακής σαν το ίδρυμα, για τους μικρούς, «Μανώλης».

26. Πώς θα θέλατε να είναι η ζωή σας μετά την αποφυλάκιση; Μετά την αποφυλάκιση οι ερωτώμενοι επιθυμούσαν κυρίως «καλή δουλειά», οικογένεια, «κανονική ζωή». Θα ήθελα, αν γινόταν, μια καλύτερη δουλειά με καλύτερα χρήματα. Για να φτιάξω ένα σπίτι, μια ωραία ζωή. Δεν θέλω ούτε πολλά ούτε λίγα. Να είμαι ένας κανονικός άνθρωπος, «Θοδωρής».

27. Πώς πιστεύετε ότι θα είναι η ζωή σας μετά την αποφυλάκιση; Οι απαντήσεις των ανηλίκων είναι σχετικά αισιόδοξες, με εξαίρεση την εκτίμησή τους για το επαγγελματικό τους μέλλον: Κανείς δεν περιμένει ότι θα εργαστεί σε καλύτερες συνθήκες ή με περισσότερες οικονομικές απολαβές. Τους προβληματίζουν κυρίως: η πιθανότητα στιγματισμού τους λόγω της κράτησης, η συνειδητοποίηση των αλλαγών στους ίδιους και στο περιβάλλον τους καθώς και οι στρατιωτικές τους υποχρεώσεις.

28. Συνοψίζοντας… Πολλοί ανήλικοι κατά το χρόνο κράτησης ασχολούνται με παθητικές δραστηριότητες, χωρίς πνευματικά ενδιαφέροντα και χωρίς διάθεση να υποστηριχθούν για να αλλάξουν σε σχέση με βασικά τους προβλήματα όπως η χρήση ουσιών. Τα προγράμματα εκπαίδευσης- κατάρτισης δεν ανταποκρίνονται πάντοτε στα ενδιαφέροντα και στις προσδοκίες τους για μελλοντική απασχόληση (σε τεχνικά κυρίως επαγγέλματα), η δε κατάρτιση δεν παρέχεται σε σταθερή βάση ούτε συνδέεται με σχετικές εργασίες στο σωφρονιστικό κατάστημα. Έτσι, είναι δύσκολο να βρουν την «καλή δουλειά»που οι περισσότεροι επιθυμούν μετά την αποφυλάκιση.

29. Ενώ δηλαδή στις φυλακές καταλήγει το πιο ευάλωτο τμήμα του πληθυσμού, δεν υπάρχει κάποια ουσιαστική προετοιμασία των κρατουμένων για την ένταξή τους στην κοινωνία με καλύτερους όρους. Αντίθετα επιστρέφουν πολλαπλά ευάλωτοι (πχ λόγω απώλειας επαφής με τον κόσμο της εργασίας ή λόγω στιγματισμού).

30. επέκταση των προγραμμάτων γενικής πρόληψης εξω-ιδρυματικά αναμορφωτικά μέτρα σταδιακή ελαχιστοποίηση των κλειστών δομών των Ε.Κ.Κ.Ν. ακόμη κι αν οι ανήλικοι αμφισβητούν την αποτελεσματικότητα των προγραμμάτων «επανένταξης», θα προτείναμε να συνεχίσουν να προσφέρονται (σε μεγαλύτερη, μάλιστα, συχνότητα και ποικιλία) όσο υπάρχουν ακόμη καταστήματα κράτησης ανηλίκων.