Türkiye’de Afetler ve Toplumsal Cinsiyete Sosyolojik Bir Yaklaşım Bahattin Akşit

1. Türkiye’de Afetler ve Toplumsal Cinsiyete Sosyolojik Bir Yaklaşım Bahattin Akşit Maltepe Üniversitesi Sosyoloji Bölümü Afet ve Toplumsal Cinsiyet Konferansı Kocaeli Üniversitesi 8-11 Ekim 2008

2. Giriş • Afet/Deprem sosyolojisi geliştirebildik mi? • Afet ve toplumsal cinsiyet arasındaki ilişki • Bir sosyolog olarak katıldığım deprem/afet ile ilgili araştırma ve uygulamalar: • 1. Zarar azaltma ve hazırlıklı olma için toplum katılımını gerçekleştirmek için eğitici eğitimleri • 2. Eğitim ve uygulama kılavuzu, eğitici el kitabı geliştirme • 3. Afet/Deprem döngüsünde devlet ve sivil toplumun rolü • 4. Kadınların ve erkeklerin afet/deprem karşısındaki Psiko-sosyal tutumları, algıları beklentileri ve kaygıları

3. Afet/Deprem Sosyolojisinde Kavramlar/Kuramlar • Sosyal sistemler ve işlevleri kuramı • Sosyal sınıflar/tabakalar, çatışma, agonistik yaklaşım • Risk toplumu, küresel karmaşıklık, risk algısı • Sosyal kırılganlık • Güçlü ve Zayıf yanlar, Olanaklar ve Tehditler • Simgesel etkileşimcilik, Sosyal inşacılık • Afetler ve toplum katılımı • Afetlere hazırlıklı olma ve halk eğitimi • Afetlere hazırlıklı olma ve sivil toplum kuruluşları • Afetler ve toplumsal cinsiyet ilişkisi

4. Depreme Hazırlıklı Olmak İçin Öğretme ve Uygulama Kılavuzu (10 bölümlük el kitabı) • 1.Bina güvenliği bilgileri • 2. Deprem/afet sonrası buluşma planı • 3. Ev içi Deprem güvenliği planı • 4. Gerekli malzemeleri depolamak • 5. Deprem sırasında yapılması gerekenler • 6. Deprem sonrasında nasıl davranmalıyız • 7. Arama ve Kurtarma • 8. Yıkıntı altında mahsur kalmak • 9. Duygusal tepkiler • 10. Başkalarına yardım

5. Kişisel Deneyimler: 1995 Dinar Depremi • 1925 Dinar depremi unutulmuş • Belediye başkanı kriz yönetimi komitesinde olduğunu bilmiyor • Ovadaki prestijli betonarme apartmanlar çökmüş, kayalıklardaki gecekondulara bir şey olmamış • Prefabrik konut yerine kira uygulaması- Dinarda ekonomik ve sosyal hayat çöküyor hayalet şehir • Bütün yük kadınlarda: Çocukların, hane üyelerinin beslenmesi, çocukların okulları

6. 1997-1998 Bursa Pilot Projesi 1: Planlanan eylemler • Bursa’da afet yönetiminde toplum katılımı ve halk eğtimi projesi (UNDP ve Afet işleri GM destekli, N. Karancı ile birlikte) • Yerel Gündem 21 çerçevesinde çalışma gruplarının oluşturulması ve taslak bir strateji ve eylem planının hazırlanması • Planın kamu kurumları, sivil toplum örgütleri, üniversiteler, belediye, muhtarlardan oluşan geniş katılımlı bir grup ile tartışıp revize edilmesi • Strateji ve Eylem planının Kent Konseyine sunulması • Halk eğitimi ve katılımı için gerekli eğitim materyalinin geliştirilmesi

7. 1997-1998 Bursa Pilot Projesi 2: Hiyararşi ve Hayal Kırıklığı • Türkiye’deki hiyerarşik yönetim anlayışı, yönetişimin olmayışı • Afetlere karşı hazırlıklı olma konusunda var olan hizmet gruplarının ve afet senaryolarının yeterli olmadığının ortaya çıkması • Devlet kuruluşları, belediyeler ve sivil toplum kuruluşlarının birlikte toplum katılımı ve eğitimi yapmaları için gerekli olan örgütlenme ve network oluşturmanın zorluğu • Sivil toplumsal bir hareketin oluşturulması gerekliliği ve zorluğu

8. 1997-1998 Bursa Pilot Projesi 3: Eğitim materyali hazır • “Depreme Hazırlıklı Olalım” kitapçığını hazırladık • “Depreme Hazırlıklı Olmak İçin Öğretme ve Uygulama Kılavuzu: Eğitici El Kitabı”nı hazırladık (10 bölümlük el kitabı) • Ancak kurumlar ve sektörler arası işbirliği gerektiren “depreme hazırlıklı olma eylem planı” hazırlanamadı • Yeni seçilen belediye ile eski belediye arasında ilişki koptu toplum katılımı ve eğitici eğitimleri başlayamadı

9. 17 Ağustos 1999 Marmara Depremi ve Sonrası 1: Bursa’da eğitici eğitimi • Milli Eğitim Bakanlığı, Halk Eğitim Merkezi öğretmenleri ve Sivil Savunma Uzmanları ile birlikte eğitici eğitimi gerçekleştirdik • kadınların katılımı yüksek oldu • “Depreme Hazırlıklı Olalım” kitapçığından 50 000 bastırıldı ve dağıtıldı • “Depreme Hazırlıklı Olmak İçin Öğretme ve Uygulama Kılavuzu: Eğitici El Kitabı”ndan da 5000 bastırıldı ve dağıtıldı • Bir musibet ve bin nasihatten daha etkili oldu

10. 17 Ağustos 1999 Marmara Depremi Sonrası 2: 5 ilde Eğitici eğitimi • 2000 yılında Afetlere Hazırlıklı Olma ve Afetle Başa Çıkma Projesi: 5 ilde Uygulamalı Araştırma, (UNDP ve Avrupa İnsani Yardım Örgütü destekli; N. Karancı ve B. Ayvaşık ile birlikte) • Her ile 3 eğitici olmak üzere beş ilde 15 eğitici ile her ilde 50 eğiticinin eğitilmesi • Eğitici eğitimine kadınların katılımı çok yüksek oldu • 250 eğiticinin her birisinin ortalama 70-100 kişi eğitmesi, 20 000 civarında kişiye ulaşılması

11. 17 Ağustos 1999 Marmara Depremi Sonrası 3: Afetler ve sivil toplum kuruluşları • 2000-2002 yılları Sivil Toplumun ve Katılımın Güçlendirilmesinde Sivil Toplum Kuruluşlarının Rolü Projesi, (TÜBİTAK-TUBA-YÖK Sosyal ve Beşeri Bilim Araştırmalarını Destekleme Fonu ve ODTÜ-Araştırma Fonu, A. Serdar ve B. Tabakoğlu ile birlikte) • Sivil toplum kuruluşları, sivil toplum ve onun medyadaki ve günlük yaşamdaki söylemleri 1990’ların başından itibaren yoğunlaşmaya başlamış • 1996’daki HABITAT II konferansı ve Susurluk Olayı ile bu yoğunlaşma hızlanmış • 1999 Marmara Depremi sonrasında STK gelişimi doruğa ulaşmıştır. • Depremden hemen sonradan başlayarak alana yaptığım ziyaretlerde beni en çok etkileyen deneyim: STK üyesi kadınların alandaki çalışmaları

12. Sivil toplum konusuna yaklaşımlar • 1. Mardin ve Heper’in merkez-çevre yaklaşımı açısından Türkiye: merkezdeki kuvvetli devletin toplumu çevreleştirmesi • 2. Türkiye’deki normatif “devletçi” yaklaşıma göre: sivil toplum devletin çizdiği sınırlar içinde var olabilir. • 3. Türkiye’de devletin ve özel alanın dışında bir kamusal alanın ve sivil toplumun oluşturulması: yapısal ve söylemsel olarak son 15-20 yıl • 4. Habermasçı yaklaşım: sivil toplum ve kamusal alan modernite ile birlikte burjuva sınıfının oydaşması sonucu • 5. Laclau ve Mouffe’un agonistik- kültürel çoğulcu yaklaşımı: sivil toplum ve kamusal alan çatışma içindeki sınıf ve grupların mücadelesi sonucu

13. Gazetelerde Sivil Toplum söylemleri • İncelediğimiz üç gazete: Radikal, Yeni Şafak ve Sabah • 17/8/1999- 17/8/2000 arasından örnekleme seçilen sayılar incelenmiştir • Bu üç gazetede temel eğilim depremin ikinci gününden itibaren devlete ve kurumlarına karşı yoğun bir eleştirel duruş ortaya konmuştur. • Sivil toplum yeni bir kahraman olarak sunulmaya başlanmıştır.

14. Gazetelerde Devleti Eleştiren Sivil Toplumu Kurucu Söylemler • Arama Kurtarma Derneği olan AKUT sivil toplumun göstereni olarak sunulmuştur. • Sivil Savunma Teşkilatı’na karşı AKUT • “AKUT ne demek” diye soran çocuğa, babasının “Kurtarma demek oğlum” • Kızılay dernek olduğu halde devletmiş gibi ele alınıp eleştirilmesi

15. Sivil Toplumu AKUT üzerinden kurmak doğru değil: Eleştirel değerlendirme • AKUT’u ön plana çıkararak sivil toplum olgusunu AKUT sembolü üzerinden kurmak seçkincilik • Sivil toplumun AKUT’la özdeşleştirilmesinin yanıltıcığı • AKUT’un gönüllülük ve etkinlik özelliği ön planda • Kızılay’ın bir yardımlaşma derneği olarak yeniden yapılandırılması • Sivil Toplum: siyasal açılımları da olan, bağımsız, yatay ilişkiler barındıran, kamusal alanda herkese açık, çoğulculuğu tanıyan, eleştirel olan, aktif ve hiyerarşik olmayan örgütlü toplum

16. Alan Araştırması: Derinlemesine görüşmeler ve Sörvey • Araştırma projesi 10 ilde (İstanbul, Ankara, İzmir, Adana, Mersin, Kocaeli, Yalova, Adapazarı, Düzce ve Bolu) yürütülmüştür. • Toplam 78 STK’da yönetici ve üye 135 kişi ile derinlemesine görüşmeler • Anket uygulaması Ankara, İstanbul, Adana ve İzmit illerinde toplam 39 STK’nın üyesi olan 926 kişi ile gerçekleştirilmiştir.

17. Depremzede Dernekleri (Dep-Der) sivil toplumu dep-derler üzerinden düşünmek • Derinlemesine görüşmelerden bazı alıntılar: • Depremzede Derneklerinin kurulması ve etkin olması “herkesin konuların içine girip konuşabileceğini” gössterdi. • “toplantılarda diyelim bir ‘teyze’ düz ifadelerle konuya sahip çıkıp derdini dile getiriyor”. • Depremden sonra “bir arada olursak haklarımızı daha iyi alırız” görüşü yaygınlaştı

18. Tablo 1. Dep-Der ve Diğer STKların özellikleri

19. Çankırı Araştırması • Çankırı’da afetlere hazırlıklı olma eğitimi ve etkilerinin ölçülme projesi (UNDP, Afetler G.M. ve ODTÜ Afet yönetimi Destekli; N. Karancı ile birlikte) • 90 yerel eğiticinin eğitimi, kadın ve erkek öğretmenler ve diğer devlet memurları • 4000 kişiye yerel eğiticiler tararından afetlere hazırlıklı olma eğitimi ve eğitim sonrası anket uygulaması • İzleme araştırması: 400 eğitim almış, 400 eğitim almamışlara anket uygulaması

29. Karanci, N. Aksit, B., Dirik, G. (2005) “Impact of a Community Disaster Awareness Training Program in Turkey: Does it Influence Hazard Related Cognitions and Preparedness Behaviors” Social Behavior and Personality: An International Journal, Vol. 33 (3), pp. 243-258.

30. Sonuç Yerine • Kavram ve kuramlarıyla bir afet/deprem sosyolojisi oluşmuştur diyebilir miyiz? • Hayır, sadece bir başlangıç; ve belki de psiko-sosyal dinamiklerinden bazılarını anlamaya başladık diyebiliriz. • Toplumsal cinsiyet ve afetlere karşı hazırlıklı olma konusunda en öne çıkan bulgu: Kadınlar daha önde • Sonuç: Hanelerin ve yerel toplulukların örgütlenmesi kadınlardan geçmektedir.

31. Yayınlar (TR) • Akşit, B., Serdar, A., Tabakoğlu, B. (2004) “ İslamci Sivil Toplum Kuruluşları” Aktay, Y. (Ed.) Türkiye’de İslamcılık, İletişim Yayınları, pp. 664-681. • Akşit, B., Tabakoğlu, B. ve Serdar, A. (2003) “Deprem Bağlamında Sivil Toplum Kuruluşları ve Devlet İlişkilerinin Yazılı Medyada Kuruluşu Üzerine Gözlemler”, Kültür ve Modernite, der.Gönül Pultar, Emine İncirlioğlu, Bahattin Akşit. İstanbul: Türkiye Kültür Araştırmaları ve Tetragon Yayınları, s: 157-179. • Akşit, B., Tabakoğlu, B. Ve Serdar; A. (2002a) “Ulus-Devlet, Cemaatçi Kültür Arasında Sıkışan/Gelişen Sivil Toplum”, Cumhuriyet Döneminde Siyasal Düşünce ve Modernleşme,VII. Ulusal Sosyal Bilimler Kongresi, der. A. Alpay Dikmen (der). Ankara: İmaj Yayıncılık, s: 401,427. • Akşit, B., Tabakoğlu, B. ve Serdar, A. (2002b) “Türkiye’de Sivil Toplum Söylemleri”, STK’lar, Yerelleşme ve Yerel Yönetimler, XI. STK Sempozyumu. İstanbul, Tarih Vakfı, s: 133-154. • Akşit, B., Tabakoğlu, B., Serdar, A. ve Adem, Ç. (2001) “Türkiye’de Sınıfsal ve Sınıfları Kesen Toplumsal Hareketler, Devlet ve Toplum”, Yeni Sosyolojik Arayışlar: Dünyada ve Türkiye’de Farklılaşma-Çatışma ve Bütünleşme. Ankara: Sosyoloji Derneği Yayınları, s: 41-59.

32. Yayınlar (ENG) • Karanci, N. Aksit, B. and Dirik, G. (2005) “Impact of a Community Disaster Awareness Training Program in Turkey: Does it Influence Hazard Related Cognitions and Preparedness Behaviors” Social Behavior and Personality: An International Journal, Vol. 33 (3), pp. 243-258. • Karanci, N., Aksit, B. (2000) “Building Disaster-Resistant Communities: Lessons Learned from Past Earthquakes in Turkey and Suggestions for the Future” International Journal of Mass Emergencies and Disasters, Vol. 18, No. 3, (November, 2000): 403-416. • Karanci, N., Alkan, N., Aksit, B., H. Sucuoglu, E. Balta (1999) “Gender Differences in Psychological Distress, Coping, Social Support and related variables following 1995 Dinar (Turkey) Earthquake” North American journal of Psychology, 1999, Vol. 1, No. 2, pp. 189-204. • Karanci, N., Aksit, B. (1999) “Strengthening Community Participation in Disaster Management by Strengthening Governmental and Non-Governmental Organizations and Networks: A Case Study from Dinar and Bursa (Turkey), The Austrailian journal of Emergency Management, Vol. 13, No. 4, 1999, pp, 35-39.

33. Teşekkür Ederim • Sabrınız için teşekkürler • Umarım sizleri düşündürecek bir şeyler bulmuşsunuzdur