YETENEK SEÇİMİ İLKELERİ ve SPORTİF BRANŞLARA YÖNLENDİRME

1. YETENEK SEÇİMİ İLKELERİveSPORTİF BRANŞLARAYÖNLENDİRME Prof. Dr. Yaşar SEVİM

2. GİRİŞ Her spor branşında, üst düzeyde, yüksek sportif güce ve başarıya ulaşmak için, yetenekli sporcuların zamanında ve doğru biçimde seçilerek uzun süreli ve sistematik bir çalışmaya girmeleri zorunludur. Her spor dalında, antrenmanlara başlama yaşı, ilk başarılar, optimal ve en yüksek başarı yaşları birçok araştırmayla ortaya konmuştur. Bu nedenlerden, sporda yeteneklerin erken ve doğru seçimi, sürekli ve yüksek sportif verimlilik için büyük önem taşır.

3. Yetenek Kavramı “Yetenekli”, belli bir yöne yöneltilmiş, normal değer ölçülerinin üzerinde, ancak henüz tam olgunlaşmamış ve gelişmeye uygun yatkınlığı ifade etmektedir. “Sporsal yetenek” kavramı ise, kalıtımsal yada sonradan kazanılmış davranış koşulları nedeniyle sporsal verimler için özel ya da üst düzeyde yatkınlığa sahip olduğu düşünülen bireyleri kapsar.

4. Çocuk ve gençlerin bir spor dalına yatkınlıkları ve yetenekleri, genel ve özel anlamda, o spor dalının antrenman uygulamaları içinde belirlenebilir. Bu nedenle, her spor dalı için çok sayıda düzenli antrenman grubu organize edilmelidir.

5. Yetenek Arama ve Seçme Yetenek Arama; genel bir eğitime yada spor dalına özgü çocuk ve gençlik antrenmanına başlamaya hazır olan yeterince fazla sayıda çocuk yada gencin bulunması sürecidir. Yetenek Seçme; yüksek verim sporuna yönelik antrenmanın daha ileri aşamasına geçmeleri uygun görülenlerin bulunmasıdır. Bu süreç uzun sürelidir. Antrenman hedefleri, içerikleri göz önüne alınarak ve çeşitli zamanlarda,testlerle, tekrarlanarak alınması gereken karardır.

6. Yetenek Seçiminin Hedefi 1. Yetenek belirlemesininamacı, seçilen spor dalına en yatkın olan sporcuları belirlemektir. 2. Bilinçli, amaca yönelik düzenli antrenmanlar, spor yatkınlığını ve yeteneğini saptamak için temel organizasyonlardır.

7. Yetenek Seçimi İçin Ön Şartlar Sporcu seçiminde ve gelişiminde, aşağıdaki ön şartların, her spor dalına özgü biçimde belirlenmesi ve belirlenen bulguların ışığında gerekli çalışmaların yapılması gerekmektedir. Bunlar: • Antropometrik Ön Şartlar : Sporcunun; boyu, kilosu, vücut yapısı,vücudunun ağırlık merkezi vb. özellikleri • Kondisyonel Ön Şartlar : Sporcunun; genel ve özel dayanıklılığı,statik ve dinamik kuvveti, sürat, reaksiyon yeteneği, beceri ve hareketlilik gibi özellikleri.

8. Tekno-motorik özellikler : Sporcunun; denge yeteneği, yer mesafe ve tempo hissi, topa yatkınlığı, ritmik ve akıcılık gibi özellikleri. • Öğrenim yeteneği : Sporcunun algılama, gözlem ve analiz etme özellikleri • Performans için ön şartlar :Sporcunun, yüklenmelere dayanabilme özelliği, antrenman isteği, başarıya ulaşma arzusu gibi özellikleri • Zihinsel (Kognitif) Yetenekler : Dikkat, motorik akılcılık (oyun anlayışı), yaratıcılık, inisiyatif kullanabilme yeteneği, taktik yetenek gibi özellikler. • Sosyal Faktörler : Liderlik, sorumluluk taşıma, takım anlayışı gibi özellikler • Psikolojik Ön Şartlar : Sağlam psikolojik yapı, müsabakaya hazır olma, strese dayanabilme, zoru başarma isteği gibi özellikler.

9. Yetenek Türleri 1) Statik yetenek kavramı Bu görüş, sportif başarının, büyük ölçüde kalıtımlabelirlendiğini, gelişmesinin ise salgı bezleri aktivitesine bağlı olduğunu savunur.

10. 2) Öğrenim Teorisiyle İlgili Yetenek İnsan hareketleri, duyu organları, sinir sistemi ve kaslar arasındaki fizyolojik ilişkilerin güçlenmesiyle amaca yönelik bir koordinasyon olarak ortaya çıkar. Bu teoriye göre sportif yetenek; belli bir sırada verilen uyaranlar sonucu oluşan şartlı reflekslere bağlı olarak gelişir. Matematik kesinlikle uygulamanın ağır bastığı bir refleks eğitimidir. Bu anlayışı savunan teoriciler bireysel farklılıklar (fiziki ve psikolojik) ile çevre faktörlerini dikkate almamaktadırlar. Eğitici kalitesinin önemi büyüktür.

11. 3) Dinamik Yetenek Bu anlayışı benimseyen uzmanlar kalıtımsal özelliklere gereken önemi vermektedir. Ama bu özelliklerin ancak çevre koşulları sayesinde bütünüyle gelişebileceğini savunurlar.

12. YETENEK SEÇİM TÜRLERİ1) Doğal Seçim Sporcunun yerel etkilerin (okul, ailelerin istekleri çevrenin etkisi v.b), yaklaşımların sonucu olarak bir spora yönelme durumudur. Sporcuda doğal seçim yoluyla gelen verim gelişimi, bireyin rasgele bir biçimde yetenekli olduğu spor dalında yer alıp almadığına dayanır. Bu nedenle bireyin verim gelişiminin, çoğunlukla ideal spor seçiminin yanlış olmasından dolayı, çok yavaş olduğu görülür.

13. 2) Bilimsel Seçim Spor bilim adamlarının yardımıyla yapılan bilimsel testlerle, yetenekli kişilerin kendilerine en uygun spor dalına yöneltilmesini sağlar. Bilimsel seçim yönteminde, antrenör özel bir spor alanında doğuştan yeteneğe sahip olduklarını kanıtlamış olan, gelecek sunan gençleri değerlendirmektedir.

14. Yetenek Seçiminde Bazı Ölçütler • Yetenek seçimi ve yönlendirmesi, yüksek performansa yönelik spor anlayışı için söz konusudur. Rekreatif spor anlayışında bu metoda yönelmeye gerek yoktur. • Bu seçim çalışmalarında sporcuların özel biyolojik profilleri kadar psikolojik özellikleri de önemlidir. • Yetenek seçiminde değişik önkoşullar aranmakta, eğitiminde verimi belirleyen değişik faktörlere başvurulmaktadır. • Temel ölçütlerden bazıları şunlardır;

15. SPORTİF OYUNLARDA YETENEK SEÇİMİ VE TEMEL İLKELERİ Sportif oyunlarda, yetenek seçimi için, daha önce genel ilkelerinışığında oluşturulacak olan geniş kapsamlı bir planlama ve organizasyon gerekmektedir. Sportif oyunlarda, yetenek seçiminin temel ilkelerini belirleyebilmemiz için, aşağıdaki sorulara cevap bulmak gerekecektir. 1. Yetenek seçimi hangi yaşta başlamalıdır? 2. Yetenek seçimi hangi kriterlere göre yapılmalıdır? 3. Nasıl bir organizasyon modeli oluşturulmalıdır? 4. Yaş grupları için nasıl bir çalışma programı uygulanmalıdır? 5. Okulu, kulüp, bölge ve federasyon iş birliği nasıl olmalıdır? 6. Yetenekli çocuklar kendi verimliliklerini hangi kriterlere göre kontrol etmelidirler? 7. Yetenekli sporcuların antrenman motivasyonu nasıl sağlanmalıdır?

16. 8. Yetenekli sporculardan her gelişim seviyesinde hangi seçim kriterleri aranmalıdır? Yukarıdaki soruların cevapları, bize yetenek seçimi konusunda sürekli bir gelişimi mümkün kılacaktır. Sportif oyunlarda, yapılacak planlama iki temel noktayı kapsamalıdır. 1. Uzun Süreli Amaçlar : Bu bölümde, uzun süreli bir planlama içerisinde, okul, kulüp ve ülke sathında yapılacak genel yetenek seçimi ve gelişiminin nasıl olması gerektiği konusunda çerçeve program ve organizasyonları hazırlanır. 2. Kısa Süreli Amaçlar : Yetenek seçimi kriterleri üç yetenek gelişimi için bir model oluşturulur. Sportif oyunlardan yetenekli sporcu seçimini, üç temel kriterden hareket ederek belirleriz: a) Kondisyonel ve teknik alan (motorik spor testleri) b) Teknik-taktik alan (antrenman ve müsabaka gözlemleri), c) Sosyo psikolojik alan (genel ve branşa yönelik anket formları)

17. Yetenek Belirlemenin Aşamaları Sporcu seçimi ve bu sporcuların belli dallara yönlendirilebilmesi için; her spor dalında antrenmanlara başlama yaşının saptanması ve uygun yaştaki çocuk ve gençlerin spor alanına aktarılması gerekmektedir. Çeşitli kaynaklara göre yetenek belirleme evreleri arasında çok büyük farklılıkların olmadığı görülmüştür. Bompa yetenek belirleme evrelerini üç aşamada incelediğini ifade etmiştir.

18. Birinci Evre Birinci evreyi "ön seçim'' olarak kabul edebiliriz. Ön seçimde ekonomik bir uygulama yöntemi kullanarak, mümkün oldukça çok sayıda çocuk ve genç bu süreçten bir çok kez geçirilmelidir. 3-10 yaş arasında gerçekleşir(Spora başlama çağı). Çoğunlukla bir sağlık görevlisinin adayın sağlığı ve genel fiziksel gelişimini gözden geçirmesi ile başlar ve bu evre adayın her hangi bir vücut yetersizliğinin ya da hastalığının olup olmadığının ortaya çıkarılması için tasarlanmıştır(Spora uygun olmayanların belirlenmesi ve eleminasyonu).

19. Yapılan spor dalının, başlama yaşına uygun çocuklar ve gençler için antrenman yapabilme şartları hazırlanır. İlk yetenek seçiminin temel kaynağı ise, okul öncesi, Okuldaki Beden Eğitimi dersleri ve okul dışı spor faaliyetleridir. Bu nedenle öncelikle, okul çocukları için düzenli ve çok sayıda antrenman imkanları yaratılmalıdır. Bu gençlerin seçiminde, başlangıçta belli bir spor dalına yönelik özel performans aranmaz, genel spor yeteneği değerlendirilir.

20. Spor Dallarına Göre Spora Başlama ve Branşlaşma Yaşları

21. Bu aşamada üç ana kavram üzerinde yoğunlaşılır: 1) Adayın sporla ilgili uğraşlarında sınırlayıcı bir rol oynayabilecek yetersizliklerin saptanması 2) Fiziksel gelişim düzeyinin belirlenmesi (örn. boy ve kilo oranı) 3) Genetik olarak baskın durumların ortaya çıkarılması (örn. boy)

22. İLK EVREDE SPORTİF EĞİTİM DAHA ÇOK MOTORSAL BECERİLERİN (Denge,koordinasyon vb.) GELİŞTİRİLMESİNE YÖNELİK OLMALI, GENEL ANLAMDA SPOR EĞİTİMİ (Sportif davranış biçimi,fair-play, beslenme vb.) VERİLMELİDİR.

23. BİRİNCİ EVREDE UYGULANACAK ALAN TESTLERİ *Dikey sıçrama testi: Sıçrama kuvveti ve deneğin patlayıcı gücünün tespit edilmesine yönelik testtir. Elde edilen sonuç kullanılarak,aşağıdaki formül ile anaerobik gücü de hesaplayabiliriz; P=(√ 4.9 (Vücut Ağırlığı)) √dikey sıçrama mesafesi

24. *30 m. Sürat testi;Sürat yeteneğinin belirlenmesine yönelik testtir.

25. *Durarak uzun atlama testi;Sıçrama yeteneğini belirler.

26. *Sağlık topu ile oturarak atma testi;Özellikle üst ekstremite kuvvetini belirler.

27. *Ayakta Sağlık topu ile atma testi; Atma kuvvetini tespit eder.

28. *Dayanıklılık Testi • Grubun yaşına göre 6 veya 12 dakika yürü ve koş testi (cooper testi) • Mekik koşusu testi(Shuttle-run test)

29. 7-14 Yaş Arası ERKEK Çocuklarda Bazı Motorik Test Performans Normları

30. 7-14 Yaş Arası KIZ Çocuklarda Bazı Motorik Test Performans Normları

31. İkinci Evre Ergenlik döneminde yada daha sonra uygulanır. Cimnastik, Artistik Patinaj ve Yüzme vb. spor dalları için: 9-10 yaş Diğer Spor Dalları : Kız: 10-15 / Erkek: 10-17 Seçimin en önemli evresini oluşturur. Bu evre daha önce düzenli antrenmanı gerçekleştirmiş olan gençlere uygulanır.

32. Bu bölümde çalışmalar, okul faaliyetlerinin yanı sıra, düzenli gelişim antrenmanlarıyla yürütülür. Belli oranda performansa yönelik antrenmana katılan sporcunun: • Seçmiş olduğu spor dalında, üst düzey performansı için gerekli verimlilik parametrelere sahip olup olmadığı saptanır. • Performansını ne kadar hızlı ve etkili yükseltebilme yeteneği ve gücü belirlenir. Yetenekli sporcu, daha az yeteneklilere göre, performansını daha çabuk ve belirgin biçimde yükseltir. • Yüksek sportif verimlilik için, gerekli alt yapıya sahip olup olmadığı saptanır.

33. Bu dönemde sporcuların Duyuşsal durumu (Sezgi, Yaratıcılık,Hayal Edebilme,Direnebilme,Risk alabilme,Kendini disipline edebilme,İrade, Etkin olabilme vb.),Bilişsel durumu (Oyun zekası)ve branşa yönelik yetenek durumu tekrar gözden geçirilmelidir. Sağlık yoklamaları çok ayrıntılı olmalı ve verim artışına engel olabilecek (romatizma, sarılık, böbrek rahatsızlığı gibi) durumları ortaya çıkarmayı hedeflemelidir.

34. Genel fiziksel gelişimin incelenmesi yanı sıra eğitici özel antrenmanın,Sporcununbüyümesi vegelişmesi üzerindeki etkilerini de göz önünde bulundurmalıdır. (Branşa özgü kas gruplarının belirginleşmesi gibi) Branşın özelliğine göre, omuz genişliği, ayak uzunluğu,vb. anatomik etkiler önemli yetenek belirleyici öğeler olarak kabul edilmelidir.

35. Bu dönemde teknik beceri eğitiminin amaca yönelik olup olmadığı, teknik ile bağlantılı alan testleri ile kontrol edilmelidir. Olumsuzluklara karşı özel antrenmanlarla tedbir alınmalıdır.

36. Son Evre Eğiticinin inceleyeceği unsurlar şunlardır; • Sporcunun sağlığı • Sporcunun antrenmana ve müsabakalara karşı gösterdiği psikolojik uyum • Stresle başa çıkabilme yeteneği • En önemlisi daha ileri verim gelişmeleri için sahip olduğu potansiyel incelenmelidir.

37. Üst düzey antrenmanları için seçimler yapılır.En önemli seçim kriterleri ise, yetenekli sporcunun müsabakalarda ortaya koyduğu performanstır. Motorik güç özellikleri, vücut tipi, teknik, taktik ve psikolojik, sosyal davranışlar, performansı etkileyen faktörlerdir. Açıklamaya çalışılan her üç aşama, uzun süreli bir antrenman süreci içerisinde, birbirinin ön şartı olacak şekilde düzenlenmeli ve gerekli tedbirler alınmalıdır. Özetle; sporda yetenek seçimi ve bu yeteneklerin gelişimi, her spor dalı için süreli ve iyi programlanmış bir organizasyonu, bilimsel bulgulara dayalı bir çalışmayı gerektirmektedir.

38. Sporda seçim ve eğitim süreci modeli (Hofmann/Schneider 1985)

40. Yeteneklerin Eğitiminde Sorumluluğu Olan Unsurlar Spor eğitiminde sorumluluğu olan unsurlar şunlardır ; • Antrenörler, • Öğretmenler, • Hakemler, • Ebeveynler, • Yöneticiler, • Seyirciler • Basın-yayın organları İstenilen gelişimin sağlanabilmesi her unsurun benzer eğitim anlayışı içerisinde olmalarını gerektirir.

41. Yetenek Eğitiminde Alt Yapı Antrenörlerinin Geliştirmeleri Gerekli Özellikler • Sürekli orta seviyeye hitap etmekten vazgeçin-ortalamanın zincirlerini kırın,onları üst seviyeye çekmeye çalışın • Eğiticilik bilginizi kullanmadan önce atletin karakterini ve davranışlarını şekillendirin • Atletleriniz için yüksek amaçlar oluşturun-imkansızı elde edin Programınızda sürekli mükemmeliyeti arayın. • Atletinizin verebileceği zor kararları beklemediği şekilde ve doğru olarak vermeyi başarmasında ona yardımcı olun • Yarışma deneyimleri atletin kendi seviyesinde,seviyesinin üstünde ve seviyesinin altında olanları da içermelidir.Atlet bir üst seviyeye geçmeyi başardığında onu özellikle övün. • En kötü şartlarda yarışma konusunda deneyler yapın.Şartlara uyum gösterebilen atletler yetiştirin. • Beceri geliştirmeyi beceri edinmenin (öğrenmenin ) önüne yerleştirmeyin

42. SPORCUNUN (MORAL-MOTİVASYONUNU) ARTTIRAN UYGULAMALAR; • Arkadaşlık veya usta-çırak ilişkisine dayalı bir sistem kurun • Olayı olay içinde (olayları diğer olaylarla birlikte) planlayın • Akşam yemekleri veya konulu geceler • Eğitime eğlence ve espri ekleyin • Farklı sosyal aktiviteler planlayın • Eğitime küçük grup seansları (dönemleri) yada bir ortakla çalışma alıştırmaları ekleyin • Egzotik ve farklı çalışma sahaları bulun /yaratıcı olun • Eğitimde iyileşme (rahatlama ) evreleri planlayın (golf, sörf, video, sauna gibi) • Eğitimden sonra grup (takım) halinde koşarak, yürüyerek, bisikletle kafeye yada pastaneye gidin • Kız-erkek karma oyunlar ekleyin • Çalışma esnasında yada öncesinde bazı şeyleri konuşma fırsatı (konuşmaya izin) verin • Takımın kuralları ve sevdikleri şeyleri oluşturmalarına izin verin • Takımın çalışmaya katkıda bulunmasına izin verin • Takım içerisinde sorumlulukları paylaştırın • Aile-atlet yada arkadaş-atlet oyunları organize edin • Aday atlet (yeni başlayan) gecesi yapın ve eğitime bir arkadaşlarıyla gelmelerine izin verin • Herkesin gücünü kullanın -ne kadar farklı olurlarsa olsunlar. • Benzersizliğin (eşsiz olmanın ) altını çizin • İyi yaptığınız yada yapamadığınız 10 şeyi takıma anlatın

43. Yetenekli Sporcunun Özellikleri • Antrenmanda daha başarılıdır. • Aynı kapsam ve büyüklükteki antrenman uyaranlarında büyük başarı elde eder . • Antrenmanda verilen yeni uyaranlara daha çabuk uyum sağlar. • Daha çabuk öğrenir (Örneğin; hareketin akışını,teknik bilgileri). • Daha önce edindiği deneyimleri yaratıcı bir şekilde başarısını arttırmak için kullanır. • Kendine verilen zor görevleri bile başarıyla yerine getirir ve sorunları yaratıcı ve orijinal bir biçimde çözer. • Performansının gittikçe yükselmesi onun tipik özelliğidir. • Yetenekli bir sporcu, kendini tam anlamıyla spora adar, çalışkan ve hırslıdır, sistematik şekilde çalışır. • Gerginlikte (Stres altında) bile gerçekçi, doğru değerlendirme yapabilir. • Riski göze alabilir. • Başarısızlıklar karşısında gücünü kaybetmez, bunu bir motivasyon gerekçesi yapabilir .

44. SONUÇ VE ÖNERİLER • Kişinin spora yatkınlığı ve yeteneği konusundaki görüşler, sabit ve değişmez değildir. • Sportif antrenmanlar, bir sporcunun seçtiği spor dalında çok başarılı olacağını garanti etmez. • Yetenekli sporcunun belirlenmesi, spor dalına özgü birçok kombine yeteneğin, motivin ve ilginin iyi tahmin edilebilmesine bağlıdır. • Çok sayıda yetenekli sporcunun bulunması, çok sayıda antrenman gruplarının oluşturulmasına bağlıdır. • Yetenekli sporcunun istenilen gelişimi yapabilmesi için, normal yaşı, biyolojik yaşı, antrenman yaşı ve antrenman kapsamı gibi faktörler dikkate alınarak, güç durumu ve gelişim şansı iyi değerlendirilmelidir. • Sporcunun, spor dalına yeteneği, uzun süreli antrenman süreci içerisinde değerlendirilmeli ve her antrenman devresi birbiriyle bilinçli örülmelidir.

45. Yetenekli sporcuların gelişiminde, antrenmanlar müsabakalarla bağlanmalıdır. Müsabakalar, yeteneklerin olgunlaştığı son istasyondur. • Yetenekli sporcuların seçimi ve gelişimi için genel ve her spor dalına özgü test bataryaları geliştirilmelidir (motorik, psikolojik,tıp ve sosyal alanda). • Erken ve geç gelişen sporcu tiplerini iyi ayırmak gerekir. Biyolojik olarak, geç gelişen bazı yetenekli sporcuların normal ve erken gelişen sporculardan daha yüksek performansa eriştikleri gözlenmiştir. • Yüksek sportif verimliliğe erişmek için, erken yaşta spora başlamak gerektiği bilinen bir gerçektir. Ancak, çok erken branşlaşma ve özel spor dalına yönelme, beraberinde problemler de getirmektedir.

46. Üst düzeyde, sportif başarıya ulaşmak için , erken değil, zamanında branşlaşmaya gidilmelidir. Özellikle bu prensip gelişim antrenmanları içim büyük önem taşır. • Her spor dalı için, spora başlama yaşı belirlenmelidir. • Her spor dalı için, yetenekli sporcuları seçme ve geliştirme modeli olmalıdır. • Yetenekli sporcu seçimi organizasyonunda, aile-okul-kulüp işbirliği temel ön şartlardan birisidir.