DAVRANIŞ DEĞİŞTİRME (UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİ)

1. BURHANETTİN HANIM KARAMETE İ.Ö.OKULU DAVRANIŞ DEĞİŞTİRME(UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİ)

2. UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİ • Uygulamalı davranış analizi, sosyal önemi olan davranışları değiştirmeyi amaçlayan, davranışçı psikolojinin öne sürdüğü, davranış temel prensiplerine dayalı süreçleri kullanan bilim dalıdır.

3. Uygulamalı davranış analizinde; • Hedef davranış ‘güvenilir’ biçimde tanımlanmalıdır. • Kullanılacak sürece (uygulamaya) bir başka deyişle bağımsız değişkene karar verilmelidir. Uygulama (bağımsız değişken) ile hedef davranış (bağımlı değişken) arasında var olan işlevsel ilişki ortaya konmalıdır.

4. Uygulamalı Davranış Analizinin İlkeleri • Uygulamalı olması • Davranışsal olması • Analitik olması • Teknolojik olması • Kavramsal sistematiğinin olması • Etkili olması • Genellenebilir olması

5. Uygulamalı Davranış Analizinde Basamaklar • Hedef Davranışı Belirleme ve Tanılama • Hedef Davranışı Ölçme ve Kaydetme • Hedef Davranışı Değiştirmek İçin Uygulama Yöntemini Seçme

6. Hedef DavranışBelirleme ve Tanılama Hedef Davranış Belirlemenin Öğeleri • Birey ve/veya çevresi açısından işlevsel olmalıdır. • Bireye doğal ortamlarda pekiştireç sağlanmalıdır. • Daha karmaşık beceriler için önkoşul niteliği taşımalıdır. • Toplumsal yaşama girmeyi kolaylaştırmalıdır. • Bireyin neyi yapamayacağını değil neyi yapacağını belirtmelidir.

7. Hedef DavranışBelirleme ve Tanılama (devam) Hedef davranış nasıl belirlenir? • Çocuk/birey ile görüşme • Bireyin yaşamındaki önemli kişilerle görüşme • Ölçü aracı uygulama • Doğrudan gözlemler yoluyla

8. Davranış analizi davranışı değiştirmek için öğretici ve pratik bir yöntemdir. Birinci basamak değiştirilmek istenen davranışı dikkatli bir şekilde tanımlamak ve ölçmektir. Davranış dikkatli biçimde ölçülmedikçe ve grafiklendirilmedikçe gelişmeleri görmek olası değildir. Kayıt edilmeyen davranışlar kolayca unutulabilir.

9. Örneğin; öğretmen davranışın bir gün içinde kaç kez oluştuğunu hatırlayabilir. Ancak önceki 6-7 gün boyunca kaç kez oluştuğunu hatırlamakta güçlük çeker. Bir davranışı değiştirmek için yeni bir program uyguladığınızı düşünelim, uygulama öncesi, uygulama sırasında ve uygulama sonrasında davranışın oluşum sıklığını karşılaştırmaya gereksinmemiz olduğunu biliyoruz.

10. Durumu biraz daha karmaşıklaştıralım bazı davranışlar günden güne çeşitlenebilir. Bu yüzden davranış analizi süreçlerini kullanan kişi uygulama sürecinde davranışın uygulama öncesine oranla daha iyi ya da daha kötü durumda olup olmadığını bilmek zorundadır. Bir başka deyişle değiştirilmek istenen davranışla uygulama arasındaki ilişkiyi ortaya koymalıdır.

11. Eğer bunları ortaya koyamıyorsa davranış ve yöntem üzerinde pek çok tartışma olması kaçınılmazdır. Bu tartışmaları en aza indirgemenin yolu davranışın tanımlanması ve ölçülmesidir. Davranışı güvenilir şekilde ölçmek, uygulanabilir ve güvenilir bir tanımı gerektirir.

12. Hedef Davranışı Ölçme ve Kaydetme • ABC Kaydı • Fotoğraf ve Video İle Kayıt • Kontrol Listeleri İle Davranış Kaydı - Kesin kayıt - Olay kaydı • Kontrollü Olay Kaydı • Süre Kaydı • Bekleme Süresi Kaydı • Gözlem

13. UYGUN DAVRANIŞLARIN ARTTIRILMASI PEKİŞTİRME Pekiştirme, izlediği davranışın gerçekleşme olasılığını arttıracak veya davranışın sürmemesine yol açacak şekilde ortama uyaranların eklenmesi sürecidir. İki tür pekiştirme vardır. - Olumlu pekiştirme - Olumsuz pekiştirme

14. OLUMLU PEKİŞTİRME Bir davranışın yapılma olasılığını arttırmak veya sürdürmek amacıyla o davranışı izleyen şekilde ortama uyaran eklenmesidir. Ortama eklenen uyanana pekiştirici uyaran ya da pekiştireç denir. Olumlu pekiştireçler iki başlık altında incelenir: • Öğrenilmemiş pekiştireçler (Birincil pekiştireç) • Öğrenilmiş pekiştireçler (İkincil pekiştireç)

15. OLUMLU PEKİŞTİRME (devam) • Öğrenilmemiş Pekiştireçler Doğal yaşamın sürdürülmesi için gerekli olan ve birey için biyolojik önem taşıyan uyaranlardır. En önemli tipleri, yiyecekler, içecekler, uyku, barınma ve cinselliktir. Yiyecek içecek türü pekiştireçler, özellikle küçük çocuklarda ve işlevde bulunma düzeyi düşük bireylerde yeni davranışın kazandırılmasında etkili olabilir fakat eğitim ve işlevde bulunma düzeyi arttıkça etkililikleri azalır.

16. OLUMLU PEKİŞTİRME (devam) Öğrenilmemiş Pekiştireçlerin özellikleri • Etkilikleri kullanıldıkları durumlarla ilintilidir. • Uygun şekilde sunulmadığında bireyde doygunluk veya yoksunluk yaratabilir. • Pekiştireç olma özelliğini kaybetmezler. • Doygunluğu önleme ve öğretim sırasında hızlı tüketimi sağlamak gibi nedenlerle az miktarlarda sunulmalıdır. • Yiyecek, içecek pekiştireçleri özel diyeti olan çocuklarla kullanılacaksa titizlikle seçilmelidir.

17. OLUMLU PEKİŞTİRME (devam) • Öğrenilmemiş Pekiştireçler Yararları; • Öğretimi gerektirmemeleri en önemli yarardır fakat öğrenilmiş pekiştireçlerle kullanılmalıdır. Sınırlılıkları; • Aşırı doygunluk sağlayabileceğinden uzun süre etkili olmayabilirler. • Toplumsal yaşamda ya da doğal ortamlarda her zaman bu pekiştireçleri elde etmek mümkün olmayabilir.

18. OLUMLU PEKİŞTİRME (devam) • Öğrenilmiş Pekiştireçler Bunlara koşullu pekiştireç de denir. Birincil pekiştireçlerle birlikte kullanıldıklarında bir süre sonra tek başlarına pekiştireç olma özelliği kazanırlar. Örneğin; “Çok iyi yaptın”, “aferin” gibi sözcükler başlangıçta çocuk için bir şey ifade etmeyebilir. Fakat bunlar çikolata, bisküvi gibi öğrenilmemiş pekiştireçlerle sunulduklarında bir süre sonra birincil pekiştireçler olmaksızın da davranışı pekiştirirler. (Klasik Koşullanma)

19. OLUMLU PEKİŞTİRME (devam) • Öğrenilmiş Pekiştireçler Yararları; • Uygulayıcı için ulaşılması kolaydır. • Kolayca çeşitlendirilebilir. Doğal ve sosyal ortamlarda da sağlanabilir. Sınırlılıkları; - Birincil pekiştireçlerle eşleyerek sunulması ve birincil pekiştireçlerin zamanla silikleştirilmesi gerekliliği bir sınırlılık gibi görünse de öğrenilmiş pekiştireçlerin yararı çok daha fazladır.

20. OLUMLU PEKİŞTİRME (devam) • Öğrenilmiş Pekiştireç Türleri • Sosyal Pekiştireçler - Sözsüz ifadeler - Bedensel iletişim - Sosyal ortamlara yakınlık - Ayrıcalık tanıma - Övgü sözcükleri ya da sözcük grupları • Etkinlik Pekiştireçleri • Nesne Pekiştireçleri • Sembol Pekiştireçleri

21. OLUMSUZ PEKİŞTİRME Bir davranışı izleyen durumda ortamdaki itici uyaranın çekilmesiyle, o davranışın yapılma olasılığının artırılmasıdır. Örneğin; açık pencereden gelen gürültünün işe dikkat davranışını engellemesi durumunda pencerenin kapatılması ile bu davranışın artması olumsuz pekiştirmedir.

22. OLUMSUZ PEKİŞTİRME (devam) Ortamda bir itici uyaranın varlığını gerektirdiği için eğitim ortamlarında sıkça yer verilmesi uygun değildir. Çünkü olumsuz pekiştirme itici uyaran üzerine yoğunlaşır. Dolayısıyla kaçma ve kaçınma davranışlarını arttırır. - Kaçma: itici uyaranın sona erdirilmesi - Kaçınma: itici uyaranın ortaya çıkmasının engellenmesi Örneğin; öğrenci ödevini yapmadığı için okula gelmeyebilir.

23. ETKİLİ PEKİŞTİREÇ BELİRLEME • Öğrencinizin yemekten, yapmaktan, oynamaktan hoşlandığı şeylerin listesini yapın. • Listeyi ona sunun ve onun da fikrini alın. • Öğrencinizle ilgili diğer kişilerle görüşün. (anne-baba) • Öğrencinizi gözleyin, deneyin. Değişik ortamlarda pekiştireç olabileceğini tahmin ettiğiniz uyaranları onlara sunun ve hangilerinin etkili olduğunu kayıt edin.

24. PEKİŞTİRME KURALLARI • Pekiştirme uygun davranışa bağımlı olmalıdır. • Uygun davranışın hemen ardından verilmelidir. • Pekiştirme programının başlangıcında ve edinim aşamasında davranış her oluştuğunda pekiştirilmelidir. • Etkili pekiştireçler kullanılmalı ve çeşitlendirilmelidir. • Pekiştireçler etkili bir pekiştirme tarifesiyle sunulmalıdır.

25. PEKİŞTİRME KURALLARI (devam) • Pekiştireç uygulayıcı için kolay ulaşılabilir ve kolay kullanılabilir olmalıdır. • Pekiştireç öğrencinin özelliklerine uygun olmalıdır. (yaş, cinsiyet, gelişim düzeyi) • Pekiştireç doygunluk sağlamamalıdır. • “Böyle davrandığın için seni seviyorum.”, gibi sevgi ifadeleri pekiştireç olarak kullanılmamalıdır.

26. PEKİŞTİRME TARİFELERİ Pekiştirme kurallarından birisi de etkili pekiştirme tarifelerinin kullanılmasıdır. Pekiştirme tarifleri şöyle gruplanır: • Sürekli Pekiştirme • Aralıklı Pekiştirme a. Oranlı Pekiştirme - Sabit Oranlı Pekiştirme (SOP) - Değişken Oranlı Pekiştirme (DOP) b. Süreli Pekiştirme - Sabit Süreli Pekiştirme (SSP) - Değişken Süreli Pekiştirme (DSP)

27. PEKİŞTİRME TARİFELERİ (devam) • Sürekli Pekiştirme Davranışın her oluşmasında pekiştirilmesidir. Öğrenmenin edinim aşamasında yani başında kullanılır. • Aralıklı Pekiştirme a. Oranlı Pekiştirme Davranışın pekiştirilmesi için amaç doğrultusunda sabit ya da değişken sayıda bir aran belirlenerek pekiştirecin sunulmasıdır. Davranışın sıklığını arttırmak için kullanılır.

28. PEKİŞTİRME TARİFELERİ (devam) • Sabit Oranlı Pekiştirme Sabit bir oran belirlenir. Davranış belirlenen oranda gerçekleştiğinde pekiştireç sunulur. Örneğin; SOP2 ile pekiştirilen bir davranışta; 2., 4., 6. davranışlar pekiştirilir.

29. PEKİŞTİRME TARİFELERİ (devam) • Değişken Oranlı Pekiştirme Davranışı pekiştirmek üzere bir oran belirlenir ve bu oran değişken olarak uygulanır. Örneğin; çocuğun ‘lütfen’ deme davranışı DOP3 ile pekiştiriliyorsa, ilk üç davranıştan herhangi biri, ikinci üç davranıştan herhangi biri gelişi güzel pekiştirilir. Uygulamak zordur ama pekiştirecin ne zaman geleceği açıkça belli olmadığı için davranışın kalıcılığını sağlamada etkilidir.

30. PEKİŞTİRME TARİFELERİ (devam) b. Süreli Pekiştirme Süreli davranışlarda, davranışın süresi arttırılmak istendiğinde belli bir zaman aralığı içinde davranışın gerçekleşmesi pekiştirilir. - Sabit Süreli Pekiştirme Sabit bir zaman aralığı içinde davranışın gerçekleşmesi pekiştirilir. İki şekilde uygulanabilir.

31. PEKİŞTİRME TARİFELERİ (devam) Örneğin; Ali yerinde oturma davranışı için SSP5 ile pekiştiriliyor olsun. Ali 9.00 da derse gelir ve yerine oturur. 9.05 de pekiştireç kazanır.davranış devam ederse 9.10 ve 9.15’te de pekiştireç kazanabilir. Bir başka uygulama biçimi de, Ali 9.00-9.05 arasında yerinde oturduğu için 9.05’te pekiştireç kazanır, fakat 9.07 de yerinden kalkar ve 9.09 da yerine oturur. 5 dk.’lık pekiştirme süresi 9.09’dan başlar yani hiç yerinden kalkmazsa 9.14’de pekiştireç kazanabilir.

32. PEKİŞTİRME TARİFELERİ (devam) - Değişken Süreli Pekiştirme Davranışın pekiştirilme süreleri değişkendir. Davranışın belirlenen zaman aralığı içinde gelişi güzel pekiştirilmesini içerir. Örneğin; DSP15 uygulanıyorsa 15 dk’nın ortasında, başında, sonunda pekiştireç sunulur. Örneğin; 9. dk. da, 17. dk. da 35. dk. da vb.

33. UYGUN OLMAYAN DAVRANIŞLARIN AZALTILMASI Hepimiz öğrencilik yıllarımızı düşündüğümüzde, sınıf içinde ortaya çıkan bazı uygun olmayan davranışlarımızın sonuçlarını sanırım anımsamakta güçlük çekmeyiz. Derse geç kaldığımız için sınıfa alınmadığımız, arkadaşımızla konuştuğumuz için tahtanın önünde tek ayak üstünde belediğimiz, ödevlerimizi eksik yaptığımız ya da yapmadığımız için azarlandığımız olmuştur. İlginçtir ki bunları çoğu zaman unutmayız ve hoş olmayan olaylar olarak belleğimizde yer etmiştir.

34. Uygun olmayan davranışları azaltmak için bu türden cezaya dayalı yöntemlere sıkça başvurulmaktadır. Uygun olmayan davranışları azaltmanın tek yolu öğrencileri cezalandırmak değildir. Bu davranışları azaltmak için daha ılımlı ve olumlu yöntemler de kullanılmaktadır. Üstelik ılımlı yöntemler kullanmak için pek çok iyi neden vardır.

35. Davranışların Özellikleri Davranışların azaltılması gerektiğinde karar vermek için sıklık, süre, yoğunluk ve bekleme süresi olmak üzere dört farklı davranış özelliğine dikkat etmek gerekir. Bir başka deyişle, davranışların sıklığını, süresini, yoğunluğunu ya da bekleme süresini azaltmak gerekebilir.

36. Davranışların Özellikleri (devam) • Sıklık: Belli bir zaman içerisinde davranışın kaç kez oluştuğu ile ilgilidir. • Süre: Bazı davranışlar sayılamayabilir. Bu tür davranışların, başlamasından sonra ne kadar süre ile devam ettiği önemlidir. • Yoğunluk: Davranışın oluştuğu şiddet ya da güçle ilgilidir. • Bekleme süresi: Davranışın yapılması için yönerge verilmesinden sonra davranış başlayıncaya kadar geçen süredir.

37. Uygun Olmayan Davranışları Azaltmaya Olumlu Yaklaşım Davranışları azaltma yöntemleri; organizmada bıraktığı etki ya da kontrol gücüne göre ılımlıdan en az ılımlıya doğru sıralanabilmektedir. Uygun olmayan davranış ılımlı bir yöntemle azaltılabilecek ya da ortadan kaldırılabilecekse azaltma için öncelikle o yöntem seçilmelidir. Örneğin; bir davranış ayrımlı pekiştirme ile azaltılabiliyorsa, mola ya da aşırı düzeltmeye yer vermek doğru olmayacaktır.

38. Uygun Olmayan Davranışları Azaltmaya Olumlu Yaklaşım Davranış azaltma tekniği Uygun olmayan davranışın ortaya çıkmasını önleme Ayrımlı pekiştirme Sönme Tepkinin bedeli Mola Aşırı düzeltme Bedensel ceza Ilımlılık sıralaması En ılımlı En az ılımlı

39. Uygun Olmayan Davranışları Önleme Ön uyaranları değiştirmek yoluyla uygun olmayan davranışın oluşmasını önlemek ya da uygun davranışı ayrımlı pekiştirmek uygun olmayan davranışı azaltmak için çabalamaktan çok daha etkilidir.Uygun olmayan davranışla ilgili çevresel koşulları belirlemek ve bu koşulları değiştirmek davranışları azaltır. Bir diğer önemli durum davranışların sonuçlarıdır. Davranışın hemen ardından gelen olumlu ya da olumsuz tepkiler davranışın yapılma eğilimini ya da sıklığını arttırıyorsa, muhtemelen bunlar ceza etkisi gösteriyordur.

40. Uygun Olmayan Davranışları Önleme (devam) Davranış Zincirini (Kırma) Durdurma: • Yakınlık kontrolü • Şakayla karışık kontrol • Beklenen davranışa ilişkin öğretimsel kontrol ve yönergeler sağlamak • Problem çözme fırsatı yaratma • Uyaran değişikliği

41. Uygun Olmayan Davranışları Önleme (devam) Sınıfta Ortaya Çıkabilecek Uygun Olmayan Davranışları Önleme: • Öğrenciler beklentileri konusunda bilgilendirme • Olumlu öğrenme iklimi oluşturma • İlginç (anlamlı) öğrenme deneyimleri sağlama • Tehditten kaçınma • Tarafsız davranma • Kendine güven sergileme ve öğrencilerde oluşturma

42. Uygun Olmayan Davranışları Önleme (devam) • Öğrencilere olumlu atıfta bulunma • Sınıftaki fiziksel düzenlemelere dikkat etme ve zaman ayırma • Olumlu modeller kullanma • Serbest zamanları sınırlandırma Akran Etkileşimi: Öğrencilere arkadaşları ile duyguları ve çelişkileri paylaşmak için fırsatlar yaratır.

43. AYRIMLI PEKİŞTİRME Uygun olmayan davranışları için uygun davranışın artması ya da sürdürülmesi iki temel pekiştirme ilkesine dayanır. • Davranış uygun ayırt edici uyaranı izlediğinde pekiştirilir. • Diğer davranışlar görmezden gelinirken bir hedef davranış pekiştirilir. Ayrımlı pekiştirme sürecinin anahtarı pekiştirme’dir.

44. AYRIMLI PEKİŞTİRME (devam) Diğer Davranışları Ayrımlı Pekiştirme Belirlenen bir zaman dilimi ya da gözlem süresi/aralığı içinde uygun olmayan davranışın hiç oluşmaması durumunda aralık sonunda bu durumun pekiştirilmesidir. • Bütüncül zaman aralığına dayalı diğer davranışın ayrımlı pekiştirilmesidir. • Anlık- diğer davranışın pekiştirilmesi • Yeniden başlatılan aralıkta diğer davranışların ayrımlı pekiştirilmesi • Artan aralıklarla diğer davranışların ayrımlı pekiştirilmesi

45. AYRIMLI PEKİŞTİRME (devam) Alternatif Davranışları Ayrımlı Pekiştirme Azaltılması hedeflenen uygun olmayan davranışın daha uygun biçiminin pekiştirilmesidir. Örneğin; öğrencinin ‘ver’ yerine, ‘verir misin?’ ya da ‘lütfen verir misin?’ için pekiştirilmesidir. Bu durumda davranışın sosyal olarak daha kabul edilebilir durumundan söz edilir. Alternatif davranışların ayrımlı pekiştirilmesinin avantajları vardır.

46. AYRIMLI PEKİŞTİRME (devam) • Pekiştirilecek uygun davranışlar belirgin olduğundan, uygulayıcı uygun davranışın oluşması üzerine odaklanır. • Uygulayıcı çocuğun repertuarında olan ya da olmayan uygun davranışları gözden geçirmeye yönelir. • Sadece pekiştirilen uygun davranışlar artmakla kalmaz, uygun olmayan davranışlar da azalır.

47. AYRIMLI PEKİŞTİRME (devam) Karşıt Davranışları Ayrımlı Pekiştirme Fiziksel olarak uygun olmayan davranışla aynı anda yapılamayacak davranışların pekiştirilmesidir. Her zaman uygun olmayan davranışın bir karşıtı olmayabilir. Bu durumda alternatif ya da diğer davranışların ayrımlı pekiştirilmesi kullanılmalıdır. Başkasına ve kendine zarar verme davranışlarında etkili bir yöntemdir.

48. AYRIMLI PEKİŞTİRME (devam)

49. AYRIMLI PEKİŞTİRME (devam) Seyrek Yapılan Davranışları Ayrımlı Pekiştirme Bazı davranışlar normalde yapılması gerektiğinden daha fazla yapıldıklarında uygun olmayan davranış olarak tanımlanabilirler. seyrek yapılan davranışları ayrımlı pekiştirilmesi, başlama düzeyi verileri ile karşılaştırıldığında, hedef davranışın oranında ki küçük azalmaların pekiştirilmesidir.

50. AYRIMLI PEKİŞTİRME (devam) Yüksek Oranda Yapılan Davranışları Ayrımlı Pekiştirme Çocuğun repertuarında bulunan ancak yeterli sıklıkta ortaya çıkmayan davranışların pekiştirilmesidir. Örneğin; öğrenci bir şey isterken “lütfen” ya da bir şey aldıktan sonra “teşekkür ederim” diyordur. Ancak lütfen demeksizin ya da izin istemeksizin bir şey isteme davranışını daha sık gösteriyordur. Bu teknikle “lütfen” diyerek istekte bulunması arttırılırken, izinsiz isteme davranışının azaltılması amaçlanır.