Zarządzanie środowiskiem, różnorodnością biologiczną i kapitałem przyrodniczym gminy

1. Niniejsza prezentacja powstała w ramach projektu „Lokomotywa zrównoważonego rozwoju – partnerstwo na rzecz ekorozwoju w gminie” dofinansowanego ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Zarządzanie środowiskiem, różnorodnością biologiczną i kapitałem przyrodniczym gminy fot. Anna Hoffmann-Niedek

2. Środowisko w kontekście społeczno-gospodarczym Według Prawa Ochrony Środowiska: Środowisko to ogół elementów przyrodniczych, w tym także przekształconych w wyniku działalności człowieka, a w szczególności powierzchnia ziemi, kopaliny, wody, powietrze, krajobraz, klimat oraz pozostałe elementy różnorodności biologicznej, a także wzajemne oddziaływania pomiędzy tymi elementami. Niski poziom świadomości powiązań między gospodarką, społeczeństwem i środowiskiem jest jedną z głównych barier zrównoważonego rozwoju. Przedsiębiorcy nie zdający sobie sprawy z wpływu ich działalności na środowisko powodują koszty, które ponoszą inne grupy społeczne - są to tzw. koszty zewnętrzne. Analogiczne koszty powodują również konsumenci, którzy nie analizują wpływu swoich decyzji na otoczenie. W większości przypadków, nasza świadomość zależy jednak od obecności tej tematyki w środkach masowego przekazu. fot. Anna Hoffmann-Niedek

3. Zarządzanie ochroną, kształtowaniem i korzystaniem ze środowiska fot. Anna Hoffmann-Niedek

4. Zarządzanie ochroną, kształtowaniem i korzystaniem ze środowiska (1) Zarządzanie środowiskiem oznacza zarządzanie użytkowaniem, ochroną i kształtowaniem środowiska, czyli zarządzanie ochroną środowiska w szerokim tego słowa znaczeniu – w sposób bezpośredni i pośredni – w procesach produkcyjnych oraz w czasie pozaprodukcyjnej aktywności społeczeństwa i pojedynczych osób. Prawo Ochrony Środowiska (POŚ) definiuje ochronę środowiskajako podjęcie lub zaniechanie działań, umożliwiające zachowanie lub przywracanie równowagi przyrodniczej. Ochrona ta polega w szczególności na: • racjonalnym kształtowaniu środowiska i gospodarowaniu zasobami środowiska zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju, b) przeciwdziałaniu zanieczyszczeniom, c) przywracaniu elementów przyrodniczych do stanu właściwego. fot. Anna Hoffmann-Niedek fot. Anna Hoffmann-Niedek

5. Zarządzanie ochroną, kształtowaniem i korzystaniem ze środowiska (2) • Powszechne korzystanie ze środowiska – przysługuje z mocy ustawy każdemu i obejmuje korzystanie ze środowiska, bez użycia instalacji, w celu zaspokojenia potrzeb osobistych oraz gospodarstwa domowego, w tym wypoczynku oraz uprawiania sportu, w zakresie wprowadzania do środowiska substancji lub energii, innych niż wymienione rodzajów powszechnego korzystania z wód w rozumieniu ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. - Prawo wodne (Dz. U. z 2005 r. Nr 239, poz. 2019, z późn. zm. 11). • Korzystanie ze środowiska wykraczające poza ramy korzystania powszechnego – może być, w drodze ustawy, obwarowane obowiązkiem uzyskania pozwolenia, ustalającego w szczególności zakres i warunki tego korzystania, wydanego przez właściwy organ ochrony środowiska. • Zwykłe korzystanie ze środowiska – korzystanie wykraczające poza ramy korzystania powszechnego, co do którego ustawa nie wprowadza obowiązku uzyskania pozwolenia, oraz zwykłe korzystanie z wody w rozumieniu przepisów ustawy Prawo wodne. fot. Anna Hoffmann-Niedek

6. Zarządzanie ochroną, kształtowaniem i korzystaniem ze środowiska (3) Kształtowanie środowiska– świadome i planowe zmiany w środowisku przyrodniczym, zmierzające do gospodarczego wykorzystania ekosystemów (dla celów np. rolniczych, turystycznych itd.) lub przywracanie ekologicznej funkcji ekosystemów i krajobrazów (renaturyzacja, renaturalizacja). Jest to celowe i świadome oddziaływanie na środowisko przyrodnicze w celu nadania mu cech korzystnych z punktu widzenia człowieka oraz w celu zwiększenia pojemności środowiska. Kształtowanie środowiska obejmuje następujące rodzaje procesów: • zalesianie i zadrzewianie, • karczowanie i odkrzaczanie, • nawadnianie, • rekultywacja rolnicza i rekreacyjna, • scalanie gruntów, • dobór gatunków roślin i zwierząt w krajobrazach użytkowanych antropogenicznie (reintrodukcje, introdukcje itd.), • zakładanie pasów wiatrochronnych, • melioracje wodno-klimatyczne, • kształtowanie krajobrazu, • fitomelioracje. fot. Anna Hoffmann-Niedek

7. KAPITAŁ PRZYRODNICZY fot. Anna Hoffmann-Niedek

8. Kapitał przyrodniczy (1) Kapitał (w konwencjonalnym ujęciu) – to jeden z czynników produkcji (obok ziemi i pracy) – składają się nań budynki, maszyny i urządzenia, w ujęciu pieniężnym - aktywa finansowe. Kapitał ludzki– zasób wiedzy, umiejętności, zdrowia i energii witalnej zawarty w każdym człowieku i w społeczeństwie jako całości, określający zdolności do pracy, adaptacji do zmian w otoczeniu oraz możliwości kreacji nowych rozwiązań (def. wg. Wikipedii). Kapitał społeczny– jego zasoby tworzy struktura demograficzna danej społeczności (wiek, wykształcenie, zdrowotność), jak również normy kulturowe, tradycja, obyczaje i cała sieć zależności międzyludzkich i funkcjonalnych. Kapitał przyrodniczy– zasoby przyrodnicze, które są odpowiednio (w sposób zrównoważony i odpowiedzialny) wykorzystywane na cele rozwojowe. Im kapitał przyrodniczy jest lepszej jakości, na co duży wpływ ma różnorodność biologiczna i krajobrazowa, tym stwarza większe możliwości rozwojowe. Można uznać, iż sposobem pomnażania kapitału przyrodniczego są wielorakie formy jego ochrony, w tym system Natura 2000, bazujący na systemie sieci – korytarzy ekologicznych, mających szczególne znaczenia dla zachowania dziedzictwa przyrodniczego Europy dla przyszłych pokoleń. fot. Anna Hoffmann-Niedek fot. Anna Hoffmann-Niedek

9. Kapitał przyrodniczy (2) Zasoby przyrodnicze Zasoby przyrodnicze gminy Kapitał rozwojowy Nieodnawialne Odnawialne wielorakie formy ochrony i zwiększania jakości kapitału przyrodniczego (np. Program Natura 2000) Pomnażanie kapitału przyrodniczego fot. Anna Hoffmann-Niedek

10. Kapitał przyrodniczy (3) TRWAŁY I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ LOKALNY Kapitał techniczno-pieniężny Kapitał ludzki i społeczny Kapitał przyrodniczy fot. Anna Hoffmann-Niedek

11. Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 fot. Anna Hoffmann-Niedek

12. Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 (1) • System ochrony zagrożonych składników różnorodności biologicznej kontynentu europejskiego, wdrażanym od 1992 r. w sposób spójny pod względem metodycznym i organizacyjnym na terytorium wszystkich państw członkowskich Unii Europejskiej. • Celem utworzenia sieci Natura 2000 jest zachowanie zarówno zagrożonych wyginięciem siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt w skali Europy, ale też typowych, wciąż jeszcze powszechnie występujących siedlisk przyrodniczych. • Dla każdego kraju określa się listę referencyjną siedlisk przyrodniczych i gatunków, dla których należy utworzyć obszary Natura 2000 w podziale na regiony biogeograficzne • Podstawy prawne:- dyrektywa Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 roku w sprawie ochrony dzikich ptaków;- dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory. fot. Anna Hoffmann-Niedek fot. Anna Hoffmann-Niedek

13. Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 (2) OSO http://office.microsoft.com/pl-pl/images SOO Sieć Natura 2000 tworzą dwa typy obszarów: • obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO), • specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO). Dyrektywa Siedliskowa nie określa sposobów ochrony poszczególnych siedlisk i gatunków, ale nakazuje zachowanie tzw. właściwego stanu ich ochrony, co oznacza, że: • naturalny jego zasięg nie zmniejsza się; • zachowuje ono specyficzną strukturę i swoje funkcje ekologiczne; • stan zachowania typowych dla niego gatunków jest właściwy. W odniesieniu do gatunków właściwy stan ochrony oznacza natomiast, że: • zachowana zostaje liczebność populacji, gwarantująca jej utrzymanie się w biocenozie przez dłuższy czas; • naturalny zasięg gatunku nie zmniejsza się; • pozostaje zachowana wystarczająco duża powierzchnia siedliska gatunku. fot. Anna Hoffmann-Niedek fot. Anna Hoffmann-Niedek fot. Anna Hoffmann-Niedek

14. Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 (3) Najważniejszymi instrumentami realizacji celów sieci Natura 2000 są: • Oceny oddziaływania na środowisko • Plany ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków, dla których utworzono obszar Natura 2000. • Działania ochronne winny uwzględniać wymogi gospodarcze, społeczne i kulturowe oraz cechy regionalne i lokalne danego obszaru Natura 2000. Na obszarach Natura 2000 jest możliwe prowadzenie działalności gospodarczej, która powinna mieć charakter ekorozwojowy, np.: • prowadzenie gospodarstw ekologicznych i agroekoturystycznych, • wytwarzanie produktów lokalnych (sygnowanych np. • informacją,iż pochodzą z terenów ekologicznie czystych, co ma znaczenie marketingowe), rozwój turystyki przyrodniczej. fot. Anna Hoffmann-Niedek fot. Anna Hoffmann-Niedek

15. Inwentaryzacja przyrodnicza, monitoring i ewaluacja różnorodności biologicznej fot. Anna Hoffmann-Niedek

16. Inwentaryzacja przyrodnicza, monitoring i ewaluacja różnorodności biologicznej Różnorodność biologicznato zgodnie z Konwencją o różnorodności biologicznej z 1992 r. zróżnicowanie wszystkich żywych organizmów występujących na Ziemi w ekosystemach lądowych, morskich i słodkowodnych oraz w zespołach ekologicznych, których są częścią. Różnorodność biologiczna dotyczy różnorodności form życia w obrębie: • gatunku (różnorodność genetyczna), • pomiędzy gatunkami (różnorodność gatunkowa) • różnorodności ekosystemów (różnorodność ekosystemów i zróżnicowanie krajobrazów) Różnorodności biologicznej nie można utożsamiać jedynie z liczbą gatunków, tylko ze znacznie głębszą koncepcją naturalności procesów, obejmującą • bogactwo gatunków i bezpieczeństwo ich przetrwania; • instytucjonalne zapewnienie ochrony obszarowej; • naturalność procesów (brak czynnej ingerencji człowieka). Niestety nie oznacza to, że potrafimy już obliczać wartość różnorodności biologicznej, podobnie jak trudno jest wymiernie oszacować wartość kapitału przyrodniczego. fot. Anna Hoffmann-Niedek

17. Inwentaryzacja przyrodnicza Inwentaryzacja przyrodnicza to spis (ewidencja) podstawowych elementów przyrody, stanowiący podstawę dla budowania wiedzy o bioróżnorodności badanego obszaru (gminy, województwa, Polski). Inwentaryzacja przyrodnicza dotyczy przyrody ożywionej (flora, fauna) jak i wybranych elementów przyrody nieożywionej (skały, naturalne odkrywki, stare kamieniołomy, punkty widokowe, koryta rzeczne, wodospady itp.). Najważniejszym etapem prac inwentaryzacyjnych jest elementarne rozpoznanie całych ekosystemów w terenie, pozwalające ustalić aktualny stan przyrody badanego obszaru. Dopiero takie rozpoznanie terenowe w połączeniu z wcześniejszymi danymi na temat badanego obszaru (historyczne, publikowane, niepublikowane, istniejące wcześniej opracowania itp.) powinno być podstawą waloryzacji przyrodniczej, czyli przyporządkowania poszczególnym fragmentom badanego obszaru różnych kategorii (rang, walorów) w zależności od wartości przyrodniczej (tereny o najwyższych walorach; tereny silnie przekształcone). fot. Anna Hoffmann-Niedek

18. Monitoring przyrody Monitoringu przyrody– to regularne obserwacje i pomiary wybranych elementów przyrody żywej, prowadzone dla uzyskania informacji o zmianach tych elementów w czasie. Zadaniem monitoringu przyrody jest określenie wpływu zmian środowiskowych na organizmy w celu zapobiegania negatywnym skutkom tych zmian w przyrodzie, a więc uzyskania danych dla zorganizowania skutecznej ochrony gatunków i układów ekologicznych. Za monitoring przyrodniczy różnorodności biologicznej i krajobrazowej w ramach państwowego monitoringu środowiska odpowiada Główny Inspektor Ochrony Środowiska. fot. Anna Hoffmann-Niedek

19. Monitoring przyrody – podstawy prawne Podstawy prawne monitoringu środowiska przyrodniczego tworzą: Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004r. o ochronie przyrody(Dz. U. z 2009 r. Nr 151, poz. 1220) umieszcza monitoring przyrody w ramach monitoringu środowiska. Zgodnie z ustawą, monitoring przyrody ma polegać na obserwacji i ocenie stanu oraz zachodzących zmian w składnikach różnorodności biologicznej i krajobrazowej na wybranych obszarach, a także na ocenie skuteczności stosowanych metod ochrony przyrody, w tym na obserwacji siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt. Dyrektywa Siedliskowawymaga monitorowania stanu zachowania siedlisk przyrodniczych i gatunków i dotyczy: - siedlisk przyrodniczych: 79 rodzajów siedlisk przyrodniczych, - gatunków roślin: 49 gatunków / rodzajów / podrodzajów roślin, • gatunków zwierząt (z wyłączeniem ptaków): 141 gatunków zwierząt. Konwencja o różnorodności biologicznej- zgodnie z nią, monitoring przyrodniczy powinien objąć wszystkie poziomy bioróżnorodności: różnorodność ekosystemową, gatunkową i genetyczną. fot. Anna Hoffmann-Niedek fot. Anna Hoffmann-Niedek

20. Monitorowanie, wskaźniki i pomiar stanu i jakości środowiska oraz przyrody fot. Anna Hoffmann-Niedek

21. Monitorowanie jakości środowiska (1) Państwowymonitoring środowiska(PMŚ) według art. 25 ust. 2 POŚ, jest systemem: pomiarów, ocen i prognoz stanu środowiska gromadzenia, przetwarzania i rozpowszechniania informacji o środowisku. Celem PMŚ jest wspomaganie działań na rzecz ochrony środowiska poprzez systematyczne informowanie organów administracji i społeczeństwa o: • jakości elementów przyrodniczych, dotrzymywaniu standardów jakości środowiska określonych przepisami oraz obszarach występowania przekroczeń tych standardów; • występujących zmianach jakości elementów przyrodniczych i przyczynach tych zmian, w tym powiązaniach przyczynowo-skutkowych występujących pomiędzy emisjami i stanem elementów przyrodniczych. fot. Anna Hoffmann-Niedek

22. Monitorowanie jakości środowiska (2) Informacje wytworzone w ramach PMŚ powinny być wykorzystywane przez jednostki administracji rządowej i samorządowej dla potrzeb operacyjnego zarządzania środowiskiem za pomocą instrumentów prawnych, takich jak: • postępowanie w sprawie ocen oddziaływania na środowisko, • pozwolenia na wprowadzanie do środowiska substancji lub energii, • programy i plany ochrony środowiska jako całości i jego poszczególnych elementów, • plany zagospodarowania przestrzennego. Informacje wytworzone w ramach PMŚ wykorzystywane są także do celów monitorowania skuteczności działań i strategicznego planowania w zakresie ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju na wszystkich poziomach zarządzania. fot. Anna Hoffmann-Niedek

23. Monitorowanie jakości środowiska (3) W przypadku samorządów lokalnych monitoring środowiska stanowi istotny element, który powinien być uwzględniany przy: • kształtowaniu polityki lokalnej • tworzeniu systemu prawa miejscowego. Polityka Ekologiczna Państwa wskazuje na konieczność uwzględnienia w planach zagospodarowania przestrzennego wyników monitoringu środowiska, w szczególności w zakresie: • jakości powietrza • jakości wód • hałasu fot. Anna Hoffmann-Niedek

24. Monitorowanie jakości środowiska (4) Informacje diagnostyczne, w tym dane monitoringowe, powinny być zintegrowane w odpowiedniej części gminnego programu ochrony środowiska (GPOŚ). Zbudowany na podstawie właściwej diagnozy stanu GPOŚ jest wtedy mocnym punktem wyjścia do opracowywania innych dokumentów gminnych. Monitoring środowiska obejmuje, uzyskiwane na podstawie badań monitoringowych, informacje w zakresie: • jakości powietrza; • jakości wód śródlądowych powierzchniowych i podziemnych oraz morskich wód wewnętrznych i wód morza terytorialnego; • jakości gleby i ziemi; • hałasu; • promieniowania jonizującego i pól elektromagnetycznych; • stanu zasobów środowiska, w tym lasów; • rodzajów i ilości substancji lub energii wprowadzanych do powietrza, wód, gleby i ziemi; • wytwarzania i gospodarowania odpadami. fot. Anna Hoffmann-Niedek

25. Monitorowanie jakości środowiska (5) Stale aktualizowana informacja o stanie środowiska w Polsce znajduje się na stronie Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska – http://www.gios.gov.pl/stansrodowiska/gios/index/pl Na stronach Inspekcji Ochrony Środowiska znajdują się informacje zbiorcze o jakości środowiska – raporty okresowe: • dla całego kraju na stronach Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska (GIOŚ ) - http://www.gios.gov.pl/ • dla poszczególnych województw - na stronach Wojewódzkich Inspektoratów Ochrony Środowiska (WIOŚ) - http://www.gios.gov.pl/artykuly/418/Lista-Wojewodzkich-Inspektoratow-Ochrony-Srodowiska fot. Anna Hoffmann-Niedek

26. Wskaźniki zrównoważonego rozwoju na poziomie lokalnym fot. Anna Hoffmann-Niedek

27. Wskaźniki zrównoważonego rozwoju na poziomie lokalnym (1) Wskaźniki zrównoważonego rozwojusą narzędziem informacyjno- diagnostycznym ułatwiającym ocenę i zarządzanie sferą społeczną, gospodarczą i środowiskową na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym, jak również UE. Przykład konstruowania wskaźników zrównoważonego rozwoju na poziomie lokalnym został opracowany w ramach Systemu Analiz Samorządowych (SAS) – oprogramowaniu służącym przedstawicielom miast, gmin i powiatów jako baza wiedzy o uwarunkowaniach i wynikach realizacji swych zadań, które uzupełnia statystykę publiczną poprzez: • zbieranie i opracowywanie nowych danych, • możliwość samodzielnej analizy danych przez każde miasto (gminę, powiat), • prezentację corocznych raportów podsumowujących stan i tendencję zmian w każdej z badanych dziedzin / problemów http://www.sas24.org/. fot. Anna Hoffmann-Niedek fot. Anna Hoffmann-Niedek

28. Wskaźniki zrównoważonego rozwoju na poziomie lokalnym (2) Przykładowe wskaźniki zrównoważonego rozwoju lokalnego zastosowane w systemie SAS obejmują: 1. Wskaźniki ładu społecznego, np.: ogólne saldo migracji na 1000 ludności wydatki na oświatę w przeliczeniu na 1 mieszkańca mieszkania oddane do użytku na 1000 mieszkańców 2. Wskaźniki ładu gospodarczego, np.: dochody własne budżetu gminy na 1 mieszkańca liczba podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców długość (w km) kanalizacyjnej czynnej sieci rozdzielczej na 100 km2 powierzchni 3. Wskaźniki ładu środowiskowo-przestrzennego, np.: • powierzchnia zieleńców, zieleni ulicznej i osiedlowej na 1 mieszkańca (w ha/osobę) • nakłady inwestycyjne na ochronę różnorodności biologicznej i krajobrazu ogółem na 1000 mieszkańców • odpady wytworzone w ciągu roku w 1000 t/mieszkańca Źródło: http://www.sas24.org/informacje/wskazniki_zrownowazonego_rozwoju_jakosc_zycia.pdf fot. Anna Hoffmann-Niedek

29. Przykłady zrównoważonego korzystania ze środowiska na potrzeby ekorozwoju Wiele przykładów ciekawych projektów można znaleźć w publikacji „System finansowania ochrony środowiska w Polsce - dobre praktyki w ekorozwoju” (NFOŚiGW, WFOŚiGW) http://www.nfosigw.gov.pl/download/gfx/nfosigw/pl/nfoopisy/542/25/2/dobre_praktyki_w_ekorozwoju.pdf Projekty ściekowe oraz inne projekty współfinansowane z środków UE można znaleźć na stronie http://www.mapadotacji.gov.pl/. Przykłady projektów realizowanych w formule PPP można znaleźć również na stronie http://bazappp.gov.pl/project_base/. Przykłady projektów z zakresu zarządzania środowiskiem i zachowania różnorodności biologicznej (http://www.nfosigw.gov.pl/srodki-zagraniczne/instrument-finansowy-life/life-w-polsce/). fot. Anna Hoffmann-Niedek

30. Niniejsza prezentacja powstała w ramach projektu „Lokomotywa zrównoważonego rozwoju – partnerstwo na rzecz ekorozwoju w gminie” dofinansowanego ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Zapraszamy do zadawania pytań autorowi wykładu! Link do wykładu oraz okienko dialogowe znajduje się tutaj: http://ekorozwoj.ews21.pl/index.php?page=szkolenie_wyklad&id=1&idLecture=10 fot. Anna Hoffmann-Niedek