VII . BÖLÜM DERS NOTLARI: YENİ ULUSLARARASI TİCARET TEORİLERİ

1. VII. BÖLÜMDERS NOTLARI:YENİ ULUSLARARASI TİCARET TEORİLERİ Öğr. Gör. Elşen BAĞIRZADE Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi Türk Dünyası İşletme Fakültesi Bakü - 2011 Sunumlarda Paul R. Krugman ve Maurice Obstfeld tarafından yazılmış “International Economics: Theory and Policy”ve Halil Seyidoğlu tarafından yazılmış “Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve Uygulama” isimli ders kitabları temel alınmıştır. Ders: Uluslararası İktisat ve Dış Ticaret Politikası

2. İçindekiler • Giriş ................................................................................................ 3 • Varlık teoremi ................................................................................ 4 • Nitelikli işgücüteoremi................................................................... 5 • Teknoloji açığı teoremi .................................................................. 6 • Ürün dönemleri teoremi ................................................................. 7 • Tercihlerde benzerlik teoremi ...................................................... 14 • Ölçek ekonomileri teoremi ........................................................... 15 • Monopollü rekabet teoremi .......................................................... 17 • Taşıma giderleri ve dış ticaret teorisi ........................................... 23 • Çevre standartları ve uluslararası ticaret teorisi ........................... 25 • Porterin uluslararası rekabet üstünlüğü teorisi ............................. 26 • Modern bakış ................................................................................ 34 • Kaynaklar ..................................................................................... 36

3. Giriş • Önceki bölümlerde, çeşitli ekonomistlerin ülkeler arasındaki dış ticaretin neden yapıldığını açıklamaya yönelik fikirlerini gördük. Klasik ekonomist Adam Smith’ten, E. Heckscher ve B. Ohlin’e kadar uzanan zincir içinde yapılan açıklamalara, özellikle faktör oranları teorisinin W. Leontief tarafından test edilmesi sonucu ortaya çıkan çelişkili durumdan sonra, 1960’lı yıllardan sonra yeni görüşler eklenmiştir. • 1. Varlık teoremi • 2. Nitelikli işgücü teoremi • 3. Teknoloji açığı teoremi • 4. Ürün dönemleri teoremi • 5. Tercihlerde benzerlik teoremi • 6. Ölçek ekonomileri teoremi • 7. Monopolcü rekabet teoremi

4. Varlık teoremi • Irving Kravis tarafından ortaya atılan varlık (availability) modeline göre dış ticaretin sebebi, bir malın bir ekonomide bulunmamasıdır. • Ülkeler, kendilerinin üretemedikleri veya çok pahalıya ürettikleri malları dış ticaret yoluyla elde edeceklerdir. • Ekonomiler arasında üretimin çeşitli olmasının sebepleri ise, ülkeler arasında doğal kaynak zenginliğinin farklı olması, teknolojide meydana gelen yenilikler ile geçici olarak tekel yaratan ürün farklılaştırmalarıdır. • Bir ülkenin ithalatı, o ülkede arzın esnek olmadığını ve yetersiz olduğunu gösterir. Buna karşılık ihracat , ülke üretiminin fazla olduğuna işarettir. • Dolayısıyla, ülke ihracat sanayileri, ekonominin diğer sektörlerine göre daha üstün teknoloji kullanır ve bu sektörde teknolojik gelişme daha fazla olur.

5. Nitelikli işgücü teoremi • Belirli türdeki mesleki veya nitelikli işgücü bakımından zengin ülkeler, üretimi büyük ölçüde bu faktörlere bağlı olan mallarda uzmanlaşırlar. Öte yandan niteliksiz emeğe bol olarak sahip bulunan ülkeler ise, yoğun biçimde niteliksiz emeği içeren malların üretiminde üstünlüğe sahiptir.

6. Teknoloji açığı teoremi • M. V. Posner tarafından 1961 yılında ileri sürülmüştür. • Sanayileşmiş ülkeler arasındaki ticaretin büyük bir bölümü yeni mal ve üretim süreçlerine dayalıdır. Bunlar çoğunluğu ileri sanayileşmiş ülkelerde kurulu bulunan yenilikçi firmalar tarafından geliştirilir. Yenilikler, patent ve fikri mülkiyet hakları yasaları ile korunur. Yeniliği ilk kez bulan firma onun monopolcüsü olur. • Bu hipoteze göre, yeni bir mal veya üretim süreci bulan sanayileşmiş ülkeler, bu malların ilk ihracatçıları olurlar. • Ancak zamanla teknoloji taklit yoluyla, ya da zamanla serbest bir mal durumuna gelerek öteki ülkelerin ellerine geçtikten sonra, o ülkeler emeğin ucuzluğu veya doğal kaynak üstünlükleri nedeniyle söz konusu malı ilk icat eden ülkelerden daha ucuza üretirler. • Böylece adı geçen mal, daha az gelişmiş durumdaki bu ülkeler tarafından ihraç olunmaya başlar. Malı ilk icat edenler bu ülkelerle rekabet edemedikleri için onu şimdi dışarıdan ithal ederler.

7. Ürün dönemleri teoremi • R. Vernon tarafından 1966 yılında geliştirilmiştir. • Bu hipotez, teknoloji açığı hipotezinin genelleştirilmiş ve geliştirilmiş şeklidir. Buna göre, teknolojik yenilikler ve yeni malların geliştirilmesi ileri sanayileşmiş ülkelerde oluşur. Bu durum yüksek derecede eğitilmiş işgücünün ve AR GE ye yapılan yüksek yatırımın bir sonucudur.

8. Miktar Aşama II Aşama III Aşama IV Aşama V Aşama I Tüketim Yenilikçi Ülke İhracat İthalat Üretim Üretim Taklitçi Ülke İhracat Tüketim İthalat O Zaman Grafik 5: Ürün Dönemi Aşamaları Ürün dönemleri teoremi • Bu hipoteze göre 1. aşamada yeni malın üretimi ufak çaptadır ve iç piyasaya yöneliktir.

9. Miktar Aşama II Aşama III Aşama IV Aşama V Aşama I Tüketim Yenilikçi Ülke İhracat İthalat Üretim Üretim Taklitçi Ülke İhracat Tüketim İthalat O Zaman Grafik 5: Ürün Dönemi Aşamaları Ürün dönemleri teoremi • 2. aşamada ürün hemen hemen tam olarak olgunlaşmıştır. Satışlar önce iç piyasaya yöneliktir sonra ihracata başlanır.

10. Miktar Aşama II Aşama III Aşama IV Aşama V Aşama I Tüketim Yenilikçi Ülke İhracat İthalat Üretim Üretim Taklitçi Ülke İhracat Tüketim İthalat O Zaman Grafik 5: Ürün Dönemi Aşamaları Ürün dönemleri teoremi • 3. aşamada üretim teknolojisi standartlaşır. Yenilikçi firma içte ve dışta teknoloji lisansı vermeyi karlı bulmaya başlar. Standart üretimin maliyetini düşürmek için üretim öteki ülkelere kaydırılır. Bu aşamada yenilikçi ülke hala bir miktar mal üretir.

11. Miktar Aşama II Aşama III Aşama IV Aşama V Aşama I Tüketim Yenilikçi Ülke İhracat İthalat Üretim Üretim Taklitçi Ülke İhracat Tüketim İthalat O Zaman Grafik 5: Ürün Dönemi Aşamaları Ürün dönemleri teoremi • 4. aşamada malın lisansını alan düşük maliyetli yeni üreticilerin ihracat piyasalarını ele geçirmeleri ile yenilikçi ülkenin ihracat hızı kesilir.

12. Miktar Aşama II Aşama III Aşama IV Aşama V Aşama I Tüketim Yenilikçi Ülke İhracat İthalat Üretim Üretim Taklitçi Ülke İhracat Tüketim İthalat O Zaman Grafik 5: Ürün Dönemi Aşamaları Ürün dönemleri teoremi • Yenilikçi ülkenin iç piyasası yerli üretim yerine ithalatla karşılanmaya başlanınca 5. aşamaya geçilmiş olur. Artık teknoloji dünya ülkelerinde tümüyle yayılmış ve üretimi sınırlandıran lisanslar sona ermiştir. Yerli endüstri iç ve dış piyasaları kaybettikçe yurtiçi üretim hızla düşer.

13. Miktar Aşama II Aşama III Aşama IV Aşama V Aşama I Tüketim Yenilikçi Ülke İhracat İthalat Üretim Üretim Taklitçi Ülke İhracat Tüketim İthalat O Zaman Grafik 5: Ürün Dönemi Aşamaları Ürün dönemleri teoremi • Nihayet yenilikçi ülke kendi iç piyasasında da tamamen devre dışı bırakılınca ürün dönemleri tamamlanmış olur.

14. Tercihlerde benzerlik teoremi • İsveçlıi ekonomist Staffan Linder tarafından öne sürülmüştür. • Staffan Burenstam Linder (1961), “Ticaret vetransformasyon üzerine esse” ( “An essay on trade and transformation”) • Talep ticaretin önemli sebebidir. • İç talep ülke üretiminde mal çeşitliklerini belirliyor. • Bu çeşitlikler benzer taleble çeşitli ülkelerde satıla bilir. • Talep gelir düzeyine bağlıdır. • Benzer ülkeler arasında daha fazla ticaret olmaktadır. • Bu teorem homojen olmayan sanayi ürünleri ticaretini konu alır. Bu malların ticareti üretim maliyetlerinden çok, ülkeler arasındaki zevk ve tercihlerin benzerliğine yani talep koşullarına bağlıdır. Zevk ve tercihleri belirleyen temel etken de göreceli gelir düzeyleridir.

15. Ölçek ekonomileri teoremi • İçsel ölçek ekonomileri: • Firmanın üretimi arttıkça, her çıktı biriminin ortalama maliyeti düşmektedir. • Dışsal ölçek ekonomileri: • Firmanın sektördeki üretim payı arttıkça, her çıktı biriminin ortalama maliyeti de düşmektedir. • Firmaların büyük çoğunluğu fikirleri ve işçileri kendi aralarında mübadele etmektedirler(e.g. Silikon Vadisi).

16. Ölçek ekonomileri teoremi • Ölçek ekonomileri için içsel ve dışsal tasarrufların olması ülkelerin bu tür endüstrilerde uzmanlaşmaları için daha güçlü bir teşvik sağlar. • Ülke, iç piyasada tüketicilerin satın alacakları çok sayıdaki maldan az miktarda üretmek yerine, ölçek ekonomilerine sahip birkaç endüstri üzerinde uzmanlaşmaya gider ve ihtiyacı olan diğer malları dışarıdan ithal eder. • Böylece ölçek ekonomileri maliyetleri düşürerek, üretim ve zevkler yönünden birbirine benzer ülkeler arasında bile karlı dış ticaret yapma imkanı sağlar.

17. Monopollü rekabet teoremi • Günümüzde ticaret homojen değil farklılaştırılmış malların alım satımını kapsar. • Oysa faktör donatımı teorisi malların homojen olduğunu kabul eder. Homojenlik varsayımı tam rekabet varsayımının bir sonucudur. Bu durumda ülkenin aynı malı hem ihraç hem de ithal etmesi mümkün değildir. • Ancak gerçek hayatta özellikle sanayi mallarının büyük çoğunluğu homojen değildir.

18. Monopollü rekabet teoremi • Dünya ticareti geleneksel anlamda endüstriler arası ticaret biçiminde düşünülmesine rağmen, günümüzde asıl endüstri içi ticaret ağırlık taşımaktadır. Endüstri içi ticaret iki yönlü ticaret olarak da bilinir. • Monopollü rekabet teoremi, sanayi malları üzerindeki iki yönlü ticaret olayını ölçek ekonomileri ile açıklar.

19. Monopollü rekabet teoremi • Buna göre sanayi kesiminde firmalar çoğunlukla ölçeğe göre artan verim koşullarına çalışırlar. Bunun doğal sonucu monopollü rekabet piyasalarının ortaya çıkmasıdır. Sanayi kesiminde az çok birbirinden farklılaştırılmış mallar üreten çok sayıda firma bulunması bunun göstergesidir. • Ölçek ekonomilerinden yararlanma düşüncesi her firma veya üretim tesisini çok sayıda farklı tür veya tipte mal üretmek yerine yalnız bir ya da birkaç tür üzerinde üretim yapmaya zorlar.

20. Monopollü rekabet teoremi • Üretim az sayıdaki tür veya stil üzerinde toplanınca uzmanlaşmaya gidilir, daha etkin makineler kullanılır ve ölçek ekonomilerinden yararlanılır. • Böylece ülke söz konusu türün ihracatçısı durumuna gelirken diğer tipleri de dışarıdan ithal eder.

21. Monopollü rekabet teoremi • H-O teoremi uluslar arası ticareti karşılaştırmalı üstünlüklere, ya da faktör donatımındaki farklılıklara dayandırır. • Oysa Monopolcü Rekabet hipotezinde, endüstri içi ticaret mal faklılaştırması ve ölçek ekonomileri ile açıklanmaktadır. • Buna göre, ülkeler arasındaki faktör donatımları ne derece farklı ise, karşılaştırmalı üstünlüklere bağlı endüstriler arası ticaret de o derece büyük olur.

22. Monopollü rekabet teoremi • Bu ise faktör donatımı teorisi ya da karşılaştırmalı üstünlüklerin daha çok sanayileşmiş ülkelerle az gelişmiş ülkeler arasındaki ticareti açıklamakta başarılı olacağı anlamına gelir. • Tersine, monopolcü rekabet hipotezi de aynı faktör donatımına sahip sanayileşmiş ülkelerin kendi aralarında yoğun olarak gerçekleştirdikleri iki yönlü ticareti açıklamada kullanılabilecek bir teoridir.

23. Taşıma giderleri ve dış ticaret teorisi • Taşıma giderlerinin analize katılması durumunda dış ticaretin yapılabilmesi ticaret öncesi iki ülke arasındaki fiyat farkının taşıma masraflarından büyük olmasına bağlıdır. Bu koşula uyan mallara ticari mallar, uymayanlara da ticaret dışı mallar denir.

24. Taşıma giderleri ve dış ticaret teorisi • Taşıma masrafları ticaretin hacmini etkiler • Kuruluş yerlerinin seçiminde etkili olur • Kaynağa yönelimli • Piyasaya yönelimli • Serbest endüstriler. • Sınır ticaretinin nedeni de taşıma masraflarıdır.

25. Çevre standartları ve uluslararası ticaret teorisi • Çevre standartları kirlilik yapan sanayilerin az gelişmiş ya da gelişmekte olan ülkelere kaydırılması ile sonuçlanmıştır.

26. Porterin uluslararası rekabet üstünlüğü teorisi Harvard Business School, 1990

27. Faktör şartları Talep şartları Dış ve ilgili sektörler Firma stratejileri, yapı ve rekabet ULUSLARARASI REKABET ÜSTÜNLÜĞÜ(10 ülkede 100 sektörün araştırılması) Portere göre ülkenin her hangi bir sektörünün uluslararası rekabet üstünlüğü o sektörün innovasyon ve yenilenme potensiyeline bağlıdır. Bu isə aşağıdaki faktörlere dayanır: (buraya hükümet ve şans da eklenmektedir)

28. I. ULUSLARARASI REKABET ÜSTÜNLÜĞÜNÜN BELİRLEYİCİLERİ (Porter, 1990)

29. II. ULUSLARARASI REKABET ÜSTÜNLÜĞÜNÜN BELİRLEYİCİLERİ (Porter, 1990) Şans Hökumət

30. FAKTOR ŞARTLARI Temel faktörler Kazanılmış faktörler Ülke kaynakları (bol emek kaynakları, doğal kaynaklar,iklimvearazi özellikleri) Eğitim ve innovasyona yatırımların sonucu (emek kesimlerinin uzmanlığı, teknolojik altyapı) Temel faktörler ilkin üretimi, fakat kazanılmış faktörler rekabet üstünlüğünü temin etmektedir.

31. TALEP ŞARTLARI Ev-piyasa alıcılarının gelişim düzeyi firmaları mevcut mal ve teknolojilerini geliştirmeğe zorlamaktadır. Bu piyasada tüm grup firmaların rekabet üstünlüğünü artırır.

32. İLGİLİ VE YARDIMCI SEKTÖRLER Firmalar uluslararası rekabet üstünlüklü sektörlerde izolasyonda olmamaktadırlar. Yardımcı sektörler coğrafi alanda ekonomik faaliyetin “küme”lerini oluşturmaktadır. Her sektör kümedeki diğer her bir sektörün rekabet üstünlüğünü güçlendirir.

33. FİRMA STRATEJİSİ, YAPI VE REKABET • Yüksək vasıflı menejerler önemli şarttır. Çünkü firma stratejileri firmanın rekabet üstünlüğünde baçlıca faktörlerdendir. • Yerel sektörün yapısı ve rekabet özelliği onun uluslararası rekabet üstünlüğünün güçlenmesine etki yapmaktadır.

34. Modern bakış • Bu gün milli ekonomi ticaret piyasaları aracılığıyla diğer ülkelerle derin entegrasyon yoluna girmiştir. • Bu gün hiç bir tek, periferik ticaret sektörü yoktur. • Ticaret sektörleri milli ekonominin diğer sektörlerile sıkı entegrasyon içerisindedir. • Pazarlar artık milli değil, küreseldir.

35. Modern bakış Paul Krugman Krugman modern dış ticaret teorisinin liderlerindendir. Aynı zamanda o bu alanın liberal kanadında liderdir.

36. Kaynaklar • P. Krugman and M. Obstfeld, International Economics: Theory and Policy, Seventh Edition Pearson – Addison Weasley. • James Gerber, International Economics, Third Edition, Pearson Education , 2005. • H. Seyidoğlu, Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve Uygulama, XV. Baskı, İstanbul, 2003. • R. Karluk, Uluslararası Ekonomi: Teori ve Politika, IX. Baskı, İstanbul, 2009.