NADPOBUDLIWOŚĆ PSYCHORUCHOWA

1. NADPOBUDLIWOŚĆ PSYCHORUCHOWA Opracowała: Monika Haligowska

2. NADPOBUDLIWOŚĆ to termin potocznie określający ADHD czyli zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi. ADHD to określenie diagnostyczne, stosowane wobec dzieci i dorosłych, mających poważne trudności poznawcze i zaburzenia zachowania w ważnych aspektach życia codziennego, takich jak stosunki rodzinne i osobiste, w szkole lub w pracy.

3. WHO definiuje • zespół nadpobudliwości ruchowej, jako • grupę zaburzeń charakteryzujących się: • wczesnym początkiem (zazwyczaj w pierwszych 5 • latach życia), • brakiem wytrwałości w realizacji zadań • wymagających zaangażowania poznawczego, • tendencją do przechodzenia od jednej aktywności • do drugiej bez ukończenia żadnej z nich, • słabo kontrolowaną, nadmierną aktywnością.

4. PRZYCZYNY ADHD uszkodzenie mózgu na skutek działania patologicznych czynników, a raczej zaburzenia dojrzewania struktur układu nerwowego, spowodowane zmianami w obrębie materiału genetycznego, którego ekspresja powoduje zmiany na poziomie biochemicznym i strukturalnym, a w konsekwencji zaburzenia specyficznych procesów poznawczych i kontroli zachowania; U osób z ADHD istnieje zaburzona równowaga pomiędzy noradrenaliną i dopaminą. Prawdopodobnie czynnikiem sprawczym ADHD jest odziedziczona dyspozycja.

5. PRZYCZYNY ADHD ADHD nie jest konsekwencją błędów wychowawczych, czy też zaniedbań środowiskowych, co wykluczają badania nad biologicznym mechanizmem powstawania tego zaburzenia. Brak jasnych norm, zasad, jakie powinny obowiązywać w domu, napięta atmosfera domowa, przemoc lub impulsywność dorosłych, mogą nasilać objawy ADHD. ADHD najczęściej jest wynikiem interakcji pomiędzy wrodzonymi predyspozycjami organizmu, własną aktywnością dziecka, środowiskiem i wychowaniem.

6. ROZPOZNANIE ADHD • W DSM – IV • symptomy ADHD podzielono na • zaburzenia koncentracji uwagi i nadpobudliwość ruchową. • W zależności od występowania jednego lub obu symptomów definiuje się trzy podtypy ADHD: • typ z przewagą nadpobudliwości, • typ z przewagą zaburzeń koncentracji uwagi, • typ mieszany.

7. typ z przewagą nadpobudliwości: • - rozpoznaje się go u dzieci, które są nadmiernie aktywne, • ale nie mają zaburzeń koncentracji uwagi; • dzieci takie mają niespożytą energię, cały czas są • w ruchu, jednak odpowiednio motywowane są w stanie • odrobić całą pracę domową, nie mają problemów • z przyswajaniem sobie wiadomości; • w przypadku hiperaktywności istnieją jednak zagrożenia, • że dziecko może przejawiać tendencje antyspołeczne, mieć • trudności w relacjach z nauczycielami i rówieśnikami • z klasy; • często popadają w konflikty z otoczeniem, co jest skutkiem • nieumiejętności panowania nad swoim impulsywnym • zachowaniem;

8. typ z przewagą zaburzeń koncentracji uwagi: • głównym problemem takiego dziecka jest silny brak • koncentracji uwagi i nieumiejętność kontrolowania myśli; • zachowanie jego często powoduje, że jest uważane • za leniwe i mniej zdolne; • często nie pamięta o codziennych obowiązkach, zamyśla • się, nie potrafi skupić się na wykonywanym zadaniu, • na rozmowie; • dziecko takie nie jest uważane za nadpobudliwe, ponieważ • nie sprawia większych kłopotów wychowawczych, • nie przeszkadza w czasie lekcji i jest posłuszne; może • wydawać się nawet oderwane od rzeczywistości i sprawiać • wrażenie sennego, przez co często jest niedostrzegane • przez rówieśników;

9. typ mieszany: u dziecka występują zarówno nasilone • objawy niepokoju ruchowego, nadpobudliwości • psychoruchowej, zaburzona jest też kontrola impulsów • i koncentracja uwagi; • dziecko nie jest w stanie wykonywać skomplikowanych • zadań, • nie potrafi zorganizować sobie pracy, • ma problemy w kontaktach z rówieśnikami, bo nie potrafi • dostatecznie się skupić, aby rozpoznać i właściwie ocenić • sygnały płynące od partnera;

10. W klasyfikacji chorób (ICD-10) „nadpobudliwość psychoruchowa” znajduje się pod nazwą: „Zespół hiperkinetyczny” lub „Zaburzenia hiperkinetyczne”. • zaburzenia uwagi, • nadruchliwość, • impulsywność; • nie później niż w wieku 7 lat, • objawy pojawiają się w więcej niż w jednej sytuacji, • powoduje istotne klinicznie cierpienie lub upośledzenie • funkcjonowania, • - nie spełnia kryteriów innych zaburzeń;

11. zaburzenia uwagi: • nie zwracanie bliższej uwagi na szczegóły lub beztroskie błędy • w pracy szkolnej, pracy lub w innych czynnościach; • niepowodzenia w utrzymaniu uwagi na zadaniach • lub czynnościach; • wydaje się nie słyszeć, co zostało powiedziane; • niepowodzenia w postępowaniu według instrukcji • albo w kończeniu pracy szkolnej, pomocy w domu • lub obowiązków w miejscu pracy; • upośledzona umiejętność organizowania zadań i aktywności; • unikanie lub silna niechęć do zadań wymagających wytrwałego • wysiłku umysłowego; • gubienie rzeczy niezbędnych do niektórych zadań lub czynności; • - łatwa odwracalność uwagi przez zewnętrzne bodźce; • zapominanie w toku codziennej aktywności;

12. nadmierna aktywność: • - niespokojnie porusza rękoma lub stopami, albo wierci się • na krześle; • opuszcza siedzenie w klasie lub w innych sytuacjach, • w których oczekiwane jest utrzymanie pozycji siedzącej; • nadmierne rozbieganie w sytuacjach, w których jest to • niewłaściwe; • przesadna hałaśliwość w zabawie lub trudność zachowania • spokoju w czasie wypoczynku; • utrwalony wzorzec nadmiernej aktywności ruchowej, • praktycznie nie modyfikowany przez społeczny kontekst • i oczekiwania;

13. impulsywność: • - udziela odpowiedzi zanim pytanie jest dokończone; • nie umie czekać w kolejce lub doczekać się swojej • rundy w grach lub innych sytuacjach grupowych; • przerywa lub przeszkadza innym (np. wtrąca się • do rozmów lub gier innych osób); • wypowiada się nadmiernie bez uwzględnienia • ograniczeń społecznych;

14. KRYTERIA DODATKOWE wg DSM IV • - objaw musi utrzymywać się 6 lub więcej miesięcy • w stopniu utrudniającym adaptację (funkcjonowanie) • dziecka bądź w stopniu niewspółmiernym do jego rozwoju; • objawy są stałą cechą występującą od lat; powinny były • ujawnić się przed siódmym rokiem życia; • objawy muszą powodować pogorszenie funkcjonowania; • dziecko z powodu kłopotów z koncentracją, nadruchliwością, • nadmierną impulsywnością – ma kłopoty w szkole, w domu • (negatywnie ocenia się jego zachowanie, gorzej radzi sobie • z nauką, ma pogorszone lub złe kontakty z ważnymi • dorosłymi), trudności w kontaktach z rówieśnikami;

15. KRYTERIA DODATKOWE wg DSM IV • - nasilenie objawów musi być większe niż normalny • obraz danej cechy u dzieci w tym samym wieku; • objawy zespołu nadpobudliwości psychoruchowej • nie są częścią innego zaburzenia; • np. kłopoty ze skupieniem uwagi i impulsywnością • mają też dzieci z upośledzeniem umysłowym, • a problemy z koncentracją mają osoby z depresją itd.

16. CZĘSTOŚĆ WYSTĘPOWANIA w populacji dzieci ok. 5%, w tym 1.5% prezentuje skrajnie nasilone objawy (zaburzenie hiperkinetyczne). Oznacza to że w każdej klasie w Polsce będzie co najmniej jedno albo dwoje dzieci z ADHD. 60% osób nadal ma objawy w wieku dorastania, a 30% w dorosłości.

17. DZIECI Z ADHD • mają problem, aby przez moment usiedzieć; • sprawiają wrażenie roztargnionych, zapominalskich, • nieuważnych, niezdolnych do poprawnego • wykonania polecenia i do zorganizowania swojej • pracy; • nie potrafią skorzystać ze złożonej informacji; • mają trudności z abstrakcyjnym myśleniem, w tym • przyczynowo – skutkowym;

18. OBJAWY ADHD ZMIENIAJĄ SIĘ Z DOJRZEWANIEM DZIECI: nadruchliwość łatwość DOROŚLI: agresja rozpraszania zmienianie niska tolerancja frustracji nieuwaga aktywności, impulsywność łatwe nudzenie się, niecierpliwość, niepokój

19. TRUDNOŚCI SZKOLNE DZIECI Z ADHD • mają słabsze osiągnięcia szkolne (90 %) • osiągają niższe wyniki w testach badających osiągnięcia • szkolne (deficyt 10-15 pkt.) • stwierdza się u nich niższy Iloraz Inteligencji • (deficyt 7-10 pkt.) • trudności szkolne (24-70%): • - dysleksja (15-30%) • - dysortografia (26%) • - matematyka (10-60%) • - brzydkie pismo (częste, nie określono %)

20. DIAGNOZA RÓŻNICOWA • nadczynność tarczycy • zatrucie ołowiem • znaczny przerost trzeciego migdałka • choroby genetyczne i metaboliczne (np. fenyloketonuria, • zespół Williamsa, neurofibromatoza) • płodowy zespół alkoholowy (FAS) • padaczka • następstwa urazów głowy i stany zapalnych OUN • zaburzenia lękowe • zespół maltretowanego dziecka • upośledzenie umysłowe • przewlekłe zaburzenia rozwojowe (np. zespołu Aspergera) • nadużywanie substancji psychoaktywnych • zaburzenia nastroju: zespoły depresyjne / maniakalne , hipomania • zaburzenia psychotyczne

21. DIAGNOZA RÓŻNICOWA • W rozpoznaniu różnicowym wskazane jest uwzględnienie, • czy dziecko nie przyjmuje leków mogących wywołać u niego objawy nadpobudliwości: • np. barbiturany, benzodiazepiny, leki przeciwpadaczkowe, leki antyhistaminowe, teofilina, sympatykomimetyki, izoniazyd, sterydy oraz alkoholu.

22. SCHEMAT DIAGNOZY • ZACHOWAŃ PROBLEMOWYCH U DZIECKA • Zebranie wywiadu na temat problemów, z jakimi • zgłaszają się rodzice dziecka. • Zebranie typowego wywiadu rozwojowego. • Zebranie wywiadu w kierunku przewlekłych chorób • somatycznych. • Zebranie wywiadu na temat funkcjonowania • dziecka w trzech sferach: rodzinnej, szkolnej • i rówieśniczej.

23. Zebranie wywiadu rodzinnego. • Istotne wydaje się stwierdzenie, czy podobne problemy • występują u innych członków rodziny. • Diagnoza rodziny powinna być szczegółowa, • tak aby obejmowała nie tylko ogólne funkcjonowanie • rodziny, ale także występujące w niej problemy i zasoby. • Badanie pediatryczne i neurologiczne. Zawsze powinno się • zanotować wzrost, wagę, ciśnienie, tętno i obwód głowy. • Badanie psychiatryczne dziecka. • Zebranie, za zgodą rodziców, niezależnego wywiadu • na temat funkcjonowania dziecka w szkole zawierającego • konkretnych opisy trudnych lub problemowych zachowań.

24. Dobrym sposobem na zebranie informacji są • kwestionariusze / ustrukturyzowane wywiady. • Badanie psychologiczne.

25. ZASADY PRACY Z DZIECKIEM NADPOBUDLIWYM • Konsekwentne postępowanie wobec dziecka, stawianie mu jasnych granic (co mu wolno, a czego nie). • 2. Wyznaczanie dziecku niezbyt odległych celów działania • i określanie sposobów ich realizacji. • 3. Systematyczne przyzwyczajanie dziecka do konieczności • zakańczania każdego rozpoczętego zadania. • 4. Stała kontrola dziecka i przypominanie mu o obowiązkach • oraz pomoc w ich realizacji.

26. REAGOWANIE NA NIEWŁAŚCIWE ZACHOWANIA • Szybkie – czyli natychmiast po przewinieniu. • Skuteczne - czyli doprowadzone do końca. • Sprawiedliwe - waga kary powinna być adekwatna • do przewinienia. • Słuszne – kara powinna być adekwatna do przewinienia. • „Sympatyczne” – dziecko ma mieć poczucie, że jest lubiane. • Słowne - bezwzględnie należy wystrzegać się kar cielesnych.

27. WSKAZÓWKI DO PRACY Z DZIECKIEM Z ADHD • DLA NAUCZYCIELI • Organizacja pracy nauczyciela: • ustawienie ławki dziecka blisko nauczyciela, • w pewnym oddaleniu od innych dzieci, • z dala od okna i drzwi, • co ułatwia nauczycielowi stałą kontrolę dziecka, • pozwala na częsty kontakt – wydawanie dodatkowych • instrukcji, ogranicza rozpraszanie uwagi dziecka.

28. 2. Poprawianie umiejętności organizacyjnych • dziecka: • ustalenie jasnych reguł pracy w klasie (podczas lekcji • siedzimy na miejscu, pracujemy nad swoim • zadaniem, mówi tylko jedna osoba), • ustanowienie rutynowych czynności porządkujących i przygotowujących do pracy, • sporządzenie jasnego planu zajęć lekcyjnych, • kontrolowanie, czy dziecko wszystko zanotowało, • łącznie z pracą domową, • - kontrolowanie miejsca pracy dziecka.

29. 3. Pobudzanie uwagi dziecka: • przekazywanie nauczanych treści i zadań krótko i zwięźle, • w małych fragmentach, aby wykorzystać krótki czas skupienia • uwagi dziecka, • przestrzeganie przez dziecko limitu czasu przeznaczonego • na zadanie, • - dokonywanie bieżącej kontroli pracy, • dzielenie materiału na części, zadawanie mniejszej ilości zadań • domowych, • - utrzymywanie kontaktu wzrokowego z dzieckiem, • wyróżnianie najważniejszych zagadnień, np. podkreślanie ich • na kolorowo, • urozmaicanie zadań i przygotowywanie ich w sposób interesujący • dla ucznia, korzystanie z ilustracji i materiałów, które dziecko • może dotknąć i manipulować nimi, • - proponowanie aktywności, która wymaga zaangażowania ucznia, • - w razie potrzeby robienie kilkuminutowych przerw.

30. 4. Poprawianie zdolności słuchania: • przygotowanie krótkich instrukcji, złożonych z prostych • zadań, • - w razie potrzeby powtarzanie przez nauczyciela instrukcji, • nakłanianie dziecka do powtarzania poleceń po ich • usłyszeniu, • informowanie o tym, że komunikuje się mu najważniejsze • wiadomości, • korzystanie z pomocy wizualnych. • 5. Stwarzanie dziecku podczas lekcji naturalnej • możliwości odreagowania ruchowego (podlanie • kwiatów, starcie tablicy).

31. 6. Nagradzanie za każde, nawet najmniejsze • osiągnięcie. • 7. Komunikowanie się z rodzicami dziecka w celu • przekazania informacji dotyczących • przygotowania go do zajęć oraz sprawdzianów • wiadomości ustnych i pisemnych.

32. LITERATURA: B. Chrzanowska , J. Święcicka (2006). Oswoić ADHD. Przewodnik dla rodziców i nauczycieli dzieci nadpobudliwych psychoruchowo. Warszawa Difin. Diagnostic and Statistical Manual Disorder (DSM-IV) American Psychiatric Association (1994). Washington DC. E.M. Hallowell, J. Ratey (2004). W świecie ADHD. Nadpobudliwość psychoruchowaz zaburzeniem uwagi u dzieci i dorosłych. Poznań Media Rodzina. A. Kołakowski, T. Wolańczyk, A. Pisula (2006). ADHD – zespół nadpobudliwości psychoruchowej. Gdańsk GWP. A. Marczak (2006). Program pracy z dzieckiem z objawami nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD) w przedszkolu lub szkole. Warszawa Fraszka edukacyjna. S. Mihilewicz (2001). Nadpobudliwość psychoruchowa w: S. Mihilewicz (red.). Dziecko z trudnościami w rozwoju. Kraków Impuls. T. Opolska, E. Potempska (1999). Dziecko nadpobudliwe psychoruchowo. Program korekcji zachowań. Warszawa CMPPP.

33. P. Pawlak (2005). Program profilaktyczno-terapeutyczny dla dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej, Kraków Impuls. S. Pużyński, J. Wiórka (2000). Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. Kraków Vesalius. M. Święcicka (red.) (2003). Problemy psychologiczne dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej. Warszawa Zeszyty Sekcji Psychologii Klinicznej Dziecka Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. T. Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka (1999). Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci. Prawie wszystko, co chcielibyście wiedzieć. Książka dla rodziców, nauczycieli i lekarzy. Lublin BiFolium. T. Wolańczyk ,A. Kołakowski, M. Skotnicka (2003). Zespól nadpobudliwości psychoruchowej u dzieci. w: S. Józwiak. Postępy w diagnostyce i leczeniu chorób układu nerwowego u dzieci Tom 4. Lublin Bifolium. T. Wolańczyk, M. Skotnicka, A. Kołakowski (2004). Nadpobudliwość psychoruchowa dzieci. Edukacja i Dialog nr 6, s. 30-38.