Tomasz Mirosław Włodarczyk Neoliberalizm oczami jego krytyków

1. Tomasz Mirosław WłodarczykNeoliberalizm oczami jego krytyków O społecznych uprzedzeniach i mitach w ocenie faktów empirycznych Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

2. Neoliberalizm oczami jego krytyków • „Do postępu w nauce dochodzi tylko wtedy, kiedy dążymy do maksymalizowania znaczenia faktów i minimalizowania znaczenia wartości” Mark Blaug Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

3. Neoliberalizm oczami jego krytyków • Plan wystąpienia • I. Pojęcie i charakterystyka neoliberalizmu • II. Neoliberalizm w krzywym zwierciadle krytyki • III. Neoliberalizm w świetle faktów • IV. Uwagi końcowe Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

4. Pojęcie i charakterystyka neoliberalizmu (1) • Neoliberalizm – ogólna nazwa zespołu idei, koncepcji i poglądów ekonomicznych, społecznych, politycznych i etyczno-moralnych, które tworzą pewien względnie spójny obraz człowieka i społeczeństwa • Neoliberalizm ekonomiczny = eksplikacja neoliberalizmu w ujęciu przedmiotowym i z wykorzystaniem konceptualizacji idei liberalnej jednostki gospodarującej Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

5. Pojęcie i charakterystyka neoliberalizmu (2) • Geneza myśli neoliberalnej: • klasyczny liberalizm ekonomiczny i polityczny w wersji sformułowanej zwłaszcza przez Adama Smitha i Johna Locke’a • idee XV- i XVI-wiecznej scholastycznej filozofii ekonomii (tzw. szkoły salamanckiej) • dorobek austriackiej szkoły ekonomii oraz jej kontynuacji w postaci młodszej szkoły wiedeńskiej • teorie prawa zwyczajowego i ładu spontanicznego Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

6. Pojęcie i charakterystyka neoliberalizmu (3) • Cechy konstytutywne neoliberalizmu: • mechanizm cen rynkowych jako jedyna forma oddziaływania na działalność gospodarczą • aprobata dla sprawiedliwości komutatywnej • państwo minimalne = zadaniem państwa w sferze gospodarczej i społecznej jest zapewnienia ram prawnych dla funkcjonowania wolnej konkurencji • ideał praworządności Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

7. Pojęcie i charakterystyka neoliberalizmu (4) • Idee przewodnie: • prymat wolności indywidualnej nad instytucjami politycznymi • nienaruszalność własności prywatnej i rządy prawa (rule of law) jako gwarancja wolności • doświadczenie jako podstawowe źródło wiedzy • koncepcja wiedzy cząstkowej = człowiek nie jest w stanie posiąść kompletnej i pewnej wiedzy, na podstawie której mógłby przewidywać bieg przyszłych zdarzeń • podstawowe instytucje społeczne i prawne, zasady moralne, język, normy kultury etc. = wynik prób i błędów popełnianych przez ludzi zmierzających do zapewnienia sobie i swoim bliskim dobrobytu Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

8. Neoliberalizm w krzywym zwierciadle krytyki (1) • Zarzuty wobec neoliberalizmu: • dogmatyczne przywiązanie do wiary w mechanizm wolnego rynku i jego dobroczynny wpływ na efektywność gospodarowania • propagowanie zasad egoizmu i bezwzględności w relacjach społecznych • „apologetyka” darwinistycznego kultu przetrwania najlepszych (survival of thefittest) Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

9. Neoliberalizm w krzywym zwierciadle krytyki (2) • Najgłośniejsi adwersarze neoliberalizmu i ich krytyczne opinie: • Jürgen Habermas – „ekonomiczna kolonizacja żyjącego świata” • Richard Sennett – „przymus osiągania zysku z kapitału” • Hans-Martin Lohmann – „bezwzględny ekonomizm” • Anthony Giddens – „fundamentalizm rynkowy” • Pierre Bourdieu – „despotyzm rynku”, „piekielna machina kapitalizmu” • VivianeForrester – „barbarzyński ultraliberalizm” • Noam Chomsky – „kapitalizm bez maski” • Samir Amin – lifting maskujący zmurszałość i zmierzch kapitalistycznej gospodarki rynkowej Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

10. Neoliberalizm w krzywym zwierciadle krytyki (3) • Zarzuty wobec neoliberalizmu (ciąg dalszy): • wrogie wobec społeczeństwa założenie o autonomicznym, racjonalnie funkcjonującym podmiocie gospodarczym • normatywna mizeria instytucji rynku i jego społeczna niewrażliwość • nieograniczona żądza zysku i posiadania • pozbawione jakichkolwiek uczuć anonimowe procesy rynkowe • iluzoryczna wiara w stabilność i harmonię życia społecznego Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

11. Neoliberalizm w krzywym zwierciadle krytyki (4) • fundamentalistyczna doktryna, wypowiadająca wojnę wszystkiemu, co stoi na jej drodze; jej zwolennicy są przedstawiani jako demiurdzy w ludzkiej skórze, którzy działają według z góry ustalonego planu i zawsze wygrywają, ponieważ są w stanie wszystko przewidzieć • synonim kapitalizmu pozbawionego jakichkolwiek mechanizmów społecznej odpowiedzialności za efekty swojego funkcjonowania • swoista deregulacja psychiczna i moralna jednostek i całych grup społecznych • wyeliminowanie w zgodzie z logiką funkcjonowania rynku i kapitału zewnętrznych barier i mechanizmów kontrolnych • forma monetarnego imperializmu Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

12. Neoliberalizm w krzywym zwierciadle krytyki (5) • Podsumowanie: • neoliberalizm = hegemonistyczny paradygmat, który zdominował sposób myślenia o polityce gospodarczej na przełomie XX i XXI wieku • neoliberalizm = światowa religia, która przeniknęła do systemu wartości elit w różnych częściach świata, determinując ich zachowanie w różnych sferach życia, niszcząc tradycję, kulturę i człowieczeństwo • neoliberalizm = szkodliwa koncepcja i marne idee, niezdolne do udzielenia konstruktywnych odpowiedzi na wyzwania XXI wieku Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

13. Neoliberalizm w świetle faktów (1) • „Ideologiczne uprzedzenia i wszelkiego rodzaju przemilczenia nieodłącznie towarzyszą pracy każdego badacza, a jedyną możliwą odpowiedzią na nie jest ich publiczna krytyka, odwołująca się do standardów zawodowych obowiązujących w danej dziedzinie nauki” Mark Blaug Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

14. Neoliberalizm w świetle faktów (2) • Dominujące wizje ekonomicznej wykładni neoliberalizmu: • Podejścia do rynku i jego zadań w życiu społecznym • ewolucjonistyczne - Friedrich von Hayek • utylitarystyczne - Milton Friedman • racjonalistyczne (tak zwana szkoła fryburska) – Walter Eucken Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

15. Neoliberalizm w świetle faktów (3) • Wszystkie trzy podejścia do rynku i jego zadań w życiu społecznym łączą bezwzględną akceptację czy wręcz afirmację rynku jako mechanizmu regulacji gospodarki z potrzebą szerszej niż tylko rola „stróża nocnego”, obecności państwa w życiu społeczno-ekonomicznym • Nie należy tego utożsamiać z potrzebą interwencjonizmu państwowego odwołującego się do zaleceń ortodoksyjnego keynesizmu i zabezpieczeń socjalnych państwa dobrobytu Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

16. Neoliberalizm w świetle faktów (4) • Friedrich von Hayek zwraca uwagę na wzajemne związki (czy wręcz współzależność) państwa i rynku • Skuteczne posługiwanie się konkurencją jako zasadą organizacji społeczeństwa dopuszcza niektóre rodzaje ingerencji państwa w życie gospodarcze • Jednocześnie państwo nigdy nie jest w stanie skutecznie zastąpić rynku – rola państwa w sferze gospodarczej polega przede wszystkim na gwarantowaniu konkurencji, wolności i praw jednostki oraz stabilizowaniu warunków gospodarowania, zwłaszcza poprzez prowadzenie określonej polityki monetarnej i fiskalnej Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

17. Neoliberalizm w świetle faktów (5) Podsumowanie: W zderzeniu z tak pojmowaną ekonomiczną wykładnią neoliberalizmu przedstawione wcześniej krytyczne opinie na jego temat są chybione i noszą znamiona ideologicznej zemsty zwolenników etatyzmu, reprezentujących interesy państwowej biurokracji i dążących do trwałego powrotu do władzy Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

18. Uwagi końcowe (1) • Sukces neoliberalizmu w walce konkurencyjnej z innymi systemami społeczno-gospodarczymi dowodzi, że jest on lepiej przystosowany do zmagań z realnymi problemami • Neoliberalizm opiera się na jedynym w dłuższym okresie efektywnym mechanizmie gospodarowania – mechanizmie cenowo-rynkowym, który jest w stanie w procesie uczenia się przetworzyć rozproszoną wiedzę podmiotów gospodarujących • Neoliberalizm odwołuje się do jedynej dostatecznie wypróbowanej w praktyce teorii ekonomicznej – ekonomii neoklasycznej zakładającej rynkową koordynację działań gospodarczych Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

19. Uwagi końcowe (2) • Krytycy neoliberalizmu z pobudek czysto ideologicznych dopuszczają się intelektualnego nadużycia, odnosząc się wyłącznie do niektórych aspektów neoliberalnej koncepcji ładu społeczno-gospodarczego • Nie można też wykluczyć, że liderzy opinii publicznej (a raczej fabrykanci opinii) nie znają i nie rozumieją faktów ekonomicznych; oceniają stan kapitalistycznej gospodarki rynkowej w pewnym konkretnym momencie, nie zwracając uwagi na jej wewnętrzną dynamikę • Efektywność kapitalistycznej gospodarki rynkowej przejawia się zwłaszcza w procesach globalizacji Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

20. Uwagi końcowe (3) • Ekwiwalentna wymiana rynkowa wszędzie tam, gdzie istnieją instytucjonalno-prawne warunki do jej prowadzenia, przewyższa inne formy koordynacji działań gospodarczych • Wolny rynek i konkurencja jako „postępowanie odkrywcze” rozwiązują w optymalny sposób problemy asymetrii informacyjnej w gospodarce i rozproszenia wiedzy w społeczeństwie opartym na rozwiniętym podziale pracy Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

21. Uwagi końcowe (4) • Odejście od jałowej krytyki neoliberalizmu i przedstawiania go w konwencji „nieznośnego despotyzmu rynku” wymaga przeanalizowania z jednej strony mechanizmów funkcjonowania konkurencyjnych rynków, z drugiej – mechanizmów koordynacji rynkowej i działań regulacyjnych podejmowanych przez państwo • Krytycy neoliberalizmu powinni zrozumieć, że opisywany przez nich kapitalizm rynkowy bez granic w rzeczywistości nigdzie nie występuje; wszędzie procesy gospodarowania podlegają określonym regulacjom i normom, które mogą być bardziej lub mniej precyzyjne i bardziej lub mniej przestrzegane w życiu społecznym Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

22. Uwagi końcowe (5) • Neoliberalizm stawia sobie za cel ukształtowanie gospodarki i społeczeństwa w sposób umożliwiający jednostkom realizowanie swojego dążenia do szczęścia przy minimalnej ingerencji ze strony państwa i maksymalnym indywidualnym samookreśleniu • Główny nurt współczesnego neoliberalizmu nie kwestionuje przy tym potrzeby tworzenia przez państwo ram instytucjonalno-prawnych ustroju społeczno-gospodarczego i istnienia państwowego systemu zabezpieczenia społecznego w celu sprawnego funkcjonowania rynku, czy niwelowania ewentualnych negatywnych następstw rozwiązań rynkowych Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

23. Uwagi końcowe (6) W neoliberalnej koncepcji ładu społeczno-gospodarczego zasadnicze znaczenie przypisuje się nie ograniczaniu zakresu bezpośredniej interwencji państwa w autonomiczną sferę rynku, lecz przede wszystkim tworzeniu i rozwijaniu ramowych warunków gospodarowania (instytucjonalnych i prawnych), gwarantujących sprawne funkcjonowanie mechanizmu rynkowego oraz wolność jednostkową i gospodarczą Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.

24. Uwagi końcowe (7) „Skuteczna obrona wolności musi być niezłomna, dogmatyczna i doktrynalna i nie może czynić ustępstw na rzecz rozważań o jej celowości” Friedrich von Hayek Towarzystwo Ekonomistów Polskich TRANSFORMACJA PO LATACH Warszawa, 19 maja 2009 r.