Á fullri ferð bls. 20

1. Á fullri ferð bls. 20 • Langt fer síðan maðurinn fór að mæla allt milli himins og jarðar. Við mælum tímann, lengd o.fl.. • Í fyrstu skáru menn skorur í tré og fylgdust þannig með fjölda. • Inkar í Perú töldu með því að binda hnúta á spotta. • Rómverskir tölustafir eru samblanda af bókstöfum og skorum. • Mælieiningar hafa og notkun þeirra hefur breyst í aldanna rás.

2. Lengdarmælingar • Hvort hlutur er stór eða lítill fer eftir því við hvað þú miðar. • Á Ísl. notum við mælieiningar byggðar á metrakerfinu. • Í USA og UK nota margir mílur þegar þeir mæla lengd. • Mikilvægast er að allir viti hvaða mælieiningu er notuð hverju sinni. • Í upphafi tóku menn mið af líkama sínum við mælingar.

3. Lengdarmælingar áður fyrr • Þá voru notuð: • Fet, lengdin frá hæl að tá, • Þumlungur, lengdin frá fingurgómi þumlungs að enda fyrstu kjúku. • Alin, lengdin frá olnboga að fingurgómi löngutangar. • Faðmur, lengdin á milli fingurgóma löngutangar hægri handar og vinstri handar. • Dagleið, sú vegalengd sem hægt var að far á hesti á einum degi.

4. Metrakerfið • Grunneinig metrakerfisins er metrinn. • Hann var ákvarðaður 1799 í Frakklandi. • Ákveðið var að deila í vega-lengdina frá miðbaugi til Norður-pólsins með tíu og kalla útkomuna einn metra. • Metri er grunnmælieining fyrir lengd. • Til þæginda voru búnar til aðrar einingar sem eru annað hvort stærri en metri eða minni.

5. Metrakerfið • Forskeitin kíló-, hekta-, deka-, tákna einingar sem eru stærri en metri. • Forskeitin desi-, senti-, milli- tákna einingar sem eru minni en metri.

6. Tímamælingar • Súmerar notuðu grunntöluna 60 fyrir 5000 árum. • Nú notum við grunntöluna 60 við tímamælingar. • Talan 60 er lægsta talan sem er deilanleg með 2, 3, 4, 5, 6, 10, 12, 15, 20 og 30. • Í einni mínútu eru 60 sekúndur, í einni klukkustund eru 60 nínútur, í einum sólarhring eru 24 klukkustundir.

7. Hraðamælingar • Við hraðamælingar mælum við tvennt: • vegalengd • tíma • Hraðinn segir til um hvað hlutur fer langavegalengd á tilteknumtíma. • km/klst þýðir hvað við förum marga km á einni klukkustund. • Mesti hraði sem náðst hefu rí Formula 1 er 242 km/klst. • Vindur er mældur í metrum á sekúndu • 10 m/s, vindurinn fer 10 metra á einni sekúndu.

8. Hljóð og tónar • Gajus Plinius komst að þeirri niðurstöðu fyrir rúmum 1900 árum að ljós færi hraðar en hljóð. • Hljóðhraði í lofti er 346 m/s • Ljóshraði í lofti er 300,000 km/s • Hljóð myndast því efni hreyfist og kallar fram titring agnanna í efninu. • Titringurinn kemur bylgju-hreyfingu á efnisagnirnar í loftinu. (sbr. vatnsbylgjur í vatni)

9. Hljóð og tónarBergmál • Bergmál eru hljóðbylgjur sem lent hafa á hindrun og kastast til baka. (sbr. bolti á vegg). • Bergmál heyrist illa ef hluturinn sem endurkastar hljóðinu er nálægt. • Bergmá heyrist best ef hljóð-bylgjurnar kastast á steinvegg. • Steinveggurinn þarf að vera það langt frá að hljóðið og bergmálið renna ekki saman.

10. Bylgjur, tónhæð og hljóðstyrkur • Hægt er að lýsa hljóði með bylgjum – sjá teikningu. • Heilbylgja er ferillinn frá öldutoppi að öldutoppi. • Sveifluvídd er frá jafnvægisstöðu upp í öldutopp eða niður í öldudal.

11. Tíðni og tónhæð • Tíðni bylgju er sá fjöldi sem kemur á ákveðnum tíma. • Tónhæð fer eftir því hve tíðar bylgjurnar eru. Há tíðni (háir tónar) = bylgjulengd stutt Lág tíðni (dimmir tónar) = bylgjulengd löng

12. Hljóðstyrkur • Ef mikilorka er notuð til að mynda hljóð verður það sterkt. • Hljóðstyrkur er ekki það sama og tónhæð. • Við getum heyrt dimman tón hátt og skrækt hljóð hátt.

13. Desíbel • Eyrun geta greint dauft hljóð og sterkt hljóð. • Hljóðstyrkur er mældur í einingu sem heitir desíbel (dB) • 120 dB hávaði veldur sársauka í eyrum. • Öskur er um 70 dB en hvísl um 20 dB • Við greinum úr hvaðaátt hljóðið kemur vegna þess að við höfum tvöeyru. • Eyrað sem snýr að hljóðgjafanum nemur hljóðið örlítið sterkar og fyrr en hitt eyrað.

14. Hljóðburður og hljóðfæri • Hljóð berst í lofti, láði og legi. • Hljóðbylgjur fara u.þ.b. 4 sinnum hraðar í vatni (legi) en í lofti. • Hljóðhraði er mestur í föstum efnum (láði). • Hljómburður í sal/herbergi er háður lögun þess og hlutum sem eru þar inni. • Harðir og sléttir fletir endurkasta hljóðbylgjum vel. • Mjúkir og ósléttir fletir gleypa hljóðbylgjur.

15. Hljóðburður og hljóðfæri • Öll hljóðfæri koma loftinu á sveifluhreyfingu og mynda hljóðbylgju. • Oft þegar verið er að flytja hljóð langar leiðir er hljóðbylgjunum breytt í rafboð. • Þegar rafboðin koma í hátalara er þeim aftur breytt í hljóðbylgjur. • Rafbylgjur í magnara koma þynnu eða keilu í hátalara á sveifluhreyfingu og frá því berast hljóðbylgjur. • Stærstu keilurnar mynda dýpstu tónarnir. Stærstu pípurnar í pípuorgeli mynda dýpstu tónanna.