fullri fer bls. 20

1. 1 � fullri fer� bls. 20 Langt fer s��an ma�urinn f�r a� m�la allt milli himins og jar�ar. Vi� m�lum t�mann, lengd o.fl.. � fyrstu sk�ru menn skorur � tr� og fylgdust �annig me� fj�lda. Inkar � Per� t�ldu me� �v� a� binda hn�ta � spotta. R�mverskir t�lustafir eru samblanda af b�kst�fum og skorum. M�lieiningar hafa og notkun �eirra hefur breyst � aldanna r�s.

2. 2

3. 3 Lengdarm�lingar ��ur fyrr �� voru notu�: Fet, lengdin fr� h�l a� t�, �umlungur, lengdin fr� fingurg�mi �umlungs a� enda fyrstu kj�ku. Alin, lengdin fr� olnboga a� fingurg�mi l�ngutangar. Fa�mur, lengdin � milli fingurg�ma l�ngutangar h�gri handar og vinstri handar. Daglei�, s� vegalengd sem h�gt var a� far � hesti � einum degi.

4. 4 Metrakerfi� Grunneinig metrakerfisins er metrinn. Hann var �kvar�a�ur 1799 � Frakklandi. �kve�i� var a� deila � vega-lengdina fr� mi�baugi til Nor�ur-p�lsins me� t�u og kalla �tkomuna einn metra. Metri er grunnm�lieining fyrir lengd. Til ��ginda voru b�nar til a�rar einingar sem eru anna� hvort st�rri en metri e�a minni.

5. 5 Metrakerfi� Forskeitin k�l�-, hekta-, deka-, t�kna einingar sem eru st�rri en metri. Forskeitin desi-, senti-, milli- t�kna einingar sem eru minni en metri.

6. 6 T�mam�lingar S�merar notu�u grunnt�luna 60 fyrir 5000 �rum. N� notum vi� grunnt�luna 60 vi� t�mam�lingar. Talan 60 er l�gsta talan sem er deilanleg me� 2, 3, 4, 5, 6, 10, 12, 15, 20 og 30. � einni m�n�tu eru 60 sek�ndur, � einni klukkustund eru 60 n�n�tur, � einum s�larhring eru 24 klukkustundir.

7. 7 Hra�am�lingar Vi� hra�am�lingar m�lum vi� tvennt: vegalengd t�ma Hra�inn segir til um hva� hlutur fer langa vegalengd � tilteknum t�ma. km/klst ���ir hva� vi� f�rum marga km � einni klukkustund. Mesti hra�i sem n��st hefu r� Formula 1 er 242 km/klst. Vindur er m�ldur � metrum � sek�ndu 10 m/s, vindurinn fer 10 metra � einni sek�ndu.

8. 8 Hlj�� og t�nar Gajus Plinius komst a� �eirri ni�urst��u fyrir r�mum 1900 �rum a� lj�s f�ri hra�ar en hlj��. Hlj��hra�i � lofti er 346 m/s Lj�shra�i � lofti er 300,000 km/s Hlj�� myndast �v� efni hreyfist og kallar fram titring agnanna � efninu. Titringurinn kemur bylgju-hreyfingu � efnisagnirnar � loftinu. (sbr. vatnsbylgjur � vatni)

9. 9 Hlj�� og t�narBergm�l Bergm�l eru hlj��bylgjur sem lent hafa � hindrun og kastast til baka. (sbr. bolti � vegg). Bergm�l heyrist illa ef hluturinn sem endurkastar hlj��inu er n�l�gt. Bergm� heyrist best ef hlj��-bylgjurnar kastast � steinvegg. Steinveggurinn �arf a� vera �a� langt fr� a� hlj��i� og bergm�li� renna ekki saman.

10. 10 Bylgjur, t�nh�� og hlj��styrkur

11. 11 T��ni og t�nh�� T��ni bylgju er s� fj�ldi sem kemur � �kve�num t�ma. T�nh�� fer eftir �v� hve t��ar bylgjurnar eru.

12. 12 Hlj��styrkur Ef mikil orka er notu� til a� mynda hlj�� ver�ur �a� sterkt. Hlj��styrkur er ekki �a� sama og t�nh��. Vi� getum heyrt dimman t�n h�tt og skr�kt hlj�� h�tt.

13. 13 Des�bel Eyrun geta greint dauft hlj�� og sterkt hlj��. Hlj��styrkur er m�ldur � einingu sem heitir des�bel (dB) 120 dB h�va�i veldur s�rsauka � eyrum. �skur er um 70 dB en hv�sl um 20 dB Vi� greinum �r hva�a �tt hlj��i� kemur vegna �ess a� vi� h�fum tv� eyru. Eyra� sem sn�r a� hlj��gjafanum nemur hlj��i� �rl�ti� sterkar og fyrr en hitt eyra�.

14. 14 Hlj��bur�ur og hlj��f�ri Hlj�� berst � lofti, l��i og legi. Hlj��bylgjur fara u.�.b. 4 sinnum hra�ar � vatni (legi) en � lofti. Hlj��hra�i er mestur � f�stum efnum (l��i). Hlj�mbur�ur � sal/herbergi er h��ur l�gun �ess og hlutum sem eru �ar inni. Har�ir og sl�ttir fletir endurkasta hlj��bylgjum vel. Mj�kir og �sl�ttir fletir gleypa hlj��bylgjur.

15. 15 Hlj��bur�ur og hlj��f�ri �ll hlj��f�ri koma loftinu � sveifluhreyfingu og mynda hlj��bylgju. Oft �egar veri� er a� flytja hlj�� langar lei�ir er hlj��bylgjunum breytt � rafbo�. �egar rafbo�in koma � h�talara er �eim aftur breytt � hlj��bylgjur. Rafbylgjur � magnara koma �ynnu e�a keilu � h�talara � sveifluhreyfingu og fr� �v� berast hlj��bylgjur. St�rstu keilurnar mynda d�pstu t�narnir. St�rstu p�purnar � p�puorgeli mynda d�pstu t�nanna.