SEKTY i RUCHY RELIGIJNE W POLSCE WSPÓŁCZESNEJ

1. SEKTY i RUCHY RELIGIJNE W POLSCE WSPÓŁCZESNEJ mgr Magdalena Tomczyk

2. Trudności w definicji i ocenie sekt Etymologia pojęcia „sekta” Etymologicznie słowo sekta wywodzi się od łacińskiego sequor – naśladować, towarzyszyć, iść, podążać za kimś. Druga etymologia nawiązuje do słowa secare i oznacza odcinać, oddzielać. Słownik klasycznej łaciny podaje następujące znaczenie słowa secta: kierunek, droga, postępowanie, zasady. W klasycznej grece, jak i w grece Nowego Testamentu łacińskiemu słowu secta odpowiada właściwie jako synonim herezja, który znaczy wybór. W łacinie klasycznej wyraz ten nie miał pejoratywnego znaczenia. Czasem tłumacze łacińskiej Biblii posługiwali się pojęciem sekta, a czasem podawali herezja. Sugerowały po prostu dokonany wybór i oba te terminy nie miały pejoratywnego i emocjonalnego znaczenia.

3. Etymologia pojęcia „sekta” c.d. Po dwóch tysiącach lat słowa „sekta” i „herezja” mają dziś zupełnie inne znaczenie. Obecnie „heretyk” oznacza kogoś, kto fałszuje doktrynę wiary, a tego kto doprowadza do rozłamu określa się „schizmatykiem”. „Sekciarz” ma w języku polskim jednoznacznie pejoratywną konotację i długo, bo do końca lat dziewięćdziesiątych XX wieku oznaczał właściwie fanatyka i odstępcę. Podobnie jak „sekta”, choć już z mniejszym ładunkiem emocjonalnym. W społecznym odbiorze znaczenie słowa „sekciarz”, czyli człowiek rozbijający jedność, przeniosło się na słowo „sekta”. Od ponad osiemnastu lat ujemny ciężar tego pojęcia gwałtownie wzrósł.

4. Problemy z definicją Problem z definicją pojęcia „sekta” zaczął narastać, kiedy ojcowie współczesnej socjologii wprowadzili termin „sekta” na grunt nauk społecznych. Odtąd inaczej mówią o sektach naukowcy, a inaczej przedstawiciele światowych religii i najstarszych Kościołów. Socjologowie religii widzą w sekcie pewien określony typ organizacji religijnych o alternatywnym charakterze. Psychologowie religii uznają, że religie organizują się na dwa sposoby – jako Kościoły i sekty, odnosząc się do chrześcijańskiego kręgu kulturowego, w którym prowadzi się najwięcej badań nad religijnością alternatywną. Opierając się na powyższej konotacji, można wyszczególnić następujące różnice pomiędzy Kościołem a sektą.

5. Różnice pomiędzy pojęciami - „Kościół” a „sekta” • Kościół jest „duży” a „sekta” mała. Religijność małej grupy jest inna niż dużego, parotysięcznego Kościoła. Dla sekty absolutną podstawą egzystencji jest wspólnota, wspierających się oraz znających wzajemnie osób. • O ile w Kościele członkowie znajdują się w przeważającej mierze „z urodzenia”, to do sekty trzeba wstąpić. Nawet dla wychowywanych w grupie dzieci, wymagany jest specjalny ceremoniał, ryt, obrzęd „przyłączenia” do sekty. Jest ona bowiem typową społecznością opartą na umowie, a nawet formalnie zarejestrowaną i funkcjonującą niekiedy jako stowarzyszenie.

6. Różnice pomiędzy pojęciami - „Kościół” a „sekta” c.d. • O ile Kościół ma wykształconą i rozbudowaną hierarchię, to w sekcie jej brak. Często wymienia się jako charakterystyczny dla sekty typ przywództwa charyzmatycznego. Jednak wiele małych, alternatywnych grup religijnych ma przywództwo kolegialne. • Kościoły wiążą stan kapłański ze sprawowaniem sakramentów. Sekty raczej niechętnie zapatrują się na istnienie sakramentów na rzecz ceremoniału, kultu lub stopni wtajemniczenia. • Kościół wzywa swoich wiernych do świętości, ale wie, że człowiek jest z natury grzeszny i słaby. Nie stosuje zbyt ostrych sankcji za naruszenie norm postępowania. Sekty przeciwnie, starają się być niezwykle rygorystyczne. Jawią się jako społeczności „świętych”, „wybrańców” i „czystych” moralnie. Członkom sekt stawia się wysokie, radykalne wymagania etyczne.

7. Różnice pomiędzy pojęciami - „Kościół” a „sekta” c.d. • Kościół, mimo pewnego napięcia ze światem zewnętrznym, ceni wartość niektórych idei niereligijnych. Podejmuje dialog z innymi religiami czy poglądami. Jest ekumeniczny. Za ważne i potrzebne człowiekowi uznaje Kościół sport, naukę i rozrywkę. Sekty uznają świat za siedlisko zła. Skupiają uwagę wiernych niemal wyłącznie na wartościach religijnych, uznając za niewskazane to, co od tych wartości odciąga. • Kościół raczej nie odwołuje się do odmowy służby wojskowej, czy przysięgania na wierność do ojczyzny lub oddawania szacunku symbolom narodowym.Sekty kwestionują sens uczestniczenia w tych zobowiązaniach. • Sekta zwykle uważa swoją prawdę religijną za wyłączną i jedyną. Nie podejmuje dialogu ekumenicznego. Neguje nauczania Kościoła i poglądy oraz osiągnięcia nauki.

8. Powyższe poglądy przedstawiono w wielkim uproszczeniu. Członkowie sekt żyją bliżej wokół swego sacrum. Ich życie religijne determinuje życie codzienne lub zawodowe. Inaczej bowiem formuje się sekta inaczej Kościół. W małych grupach religijnych istnieje znacznie mniejsza anonimowość wyznawców oraz zauważa się znacznie intensywniejszą kontrolę charyzmatycznych przywódców lub ciał kolegialnych nad członkami sekt. Brak w nich elementu wolności woli. Człowiek często zostaje zniewolony, aby pod rygoryzmem moralnym, oddać się służeniu swoim przywódcom. Sekty to przede wszystkim małe grupy, o strukturze w której zauważa się podział na ciało kierujące, nadzorujące, teokratyczne i niewielką grupkę wiernych. W takiej grupie człowiek nie pozostaje anonimowy. Jest zawsze kimś rozpoznawalnym. Większość sekt formuje się na klimacie rzekomej miłości, sympatii i zrozumienia.

9. Co znaczy przymiotnik „mała” grupa religijna? Klasycy socjologii sekt wskazują, że powinno być to grono, które tworzy relacje bezpośrednie, osobowe. Zakłada się, że ludzie witają się przed spotkaniem, żegnają, a religijna treść ich społeczności znajduje przedłużenie w niereligijnym, z zewnętrznego punktu widzenia, kontekście. Wyraźny mechanizm kontroli wspólnoty, polega na wzajemnym zainteresowaniu sobą, a nawet elementami donosu na współbraci do ciała kierowniczego. Zauważa się prawidłowość. Otóż sekty z biegiem czasu poddawane są procesowi instytucjonalizacji i stają się Kościołami. Często sekty (te chrześcijańskie) uznają ten proces za swój triumf, odnosząc się do księgi NT Dziejów Apostolskich, która jest opisem życia pierwszej gminy. Odrzucając kompromis Kościołów ze światem, wzorują się na nowotestamentowym radykalizmie.

10. Sekta jest bardziej postawą religijną niż doktryną wiary, jak zauważają religioznawcy. Jest organizacją teokratyczną, niekiedy o dostrzegalnym autorytaryzmie jej przywódców. Brak w niej demokracji i wolności słowa dla szeregowego wyznawcy. Sekty atakują nauczania Kościoła, sprzeciwiają się jego hierarchii, podejmując jednokierunkową polemikę na łamach swoich czasopism lub pozycji wydawniczych. W historii, od starożytności, zawsze obecny był proces schizmy, odrzucenia łączności z pierwotną religią, poprzez kształtowanie się licznych ruchów kontestatorskich. W wieku XX ukształtowała się forma kultu, wokół którego zawiązały się parareligijne ruchy alternatywne o amorficznej, luźnej i mało zwartej strukturze, funkcjonujące wokół zespołu ideologii New Age. Kultami w tym ujęciu są niekonwencjonalne praktyki medyczne, astrologia, joga, ruch ukrytego potencjału człowieka, ruchy neopogańskie, a nawet akcenty sataniczne.

11. Wokół New Age powstawały i funkcjonowały (oraz funkcjonują nadal) ideologie: feminizmu, Ery Wodnika, Ery Wenus, wegetarianizmu, weganizmu, pacyfizmu, ekologizm, radykalizmu światopoglądowego, ateizmu i deizmu, idee Nowej Lewicy, idee lewicowo – libertariańskie, konsumpcjonizmu, seksizmu, mit UFO i zjawisk paranormalnych. Podejmują one rozbrat z dominującym w danej kulturze wzorcem kulturowym, a swoje cele indywidualne wysuwają na plan pierwszy. Przykładowo zamiast elementu zbawienia, pojawia się rzekomy rozwój psychofizyczny jednostki i rzekome jej wyzwolenie spod „panowania wrogiej doktryny”. Obecnie słowo „sekta” zastępowane jest pojęciem „nowego, wolnego, alternatywnego ruchu religijnego lub grupy religijnej”.

12. Problem zagrożeń i niebezpieczeństw ze strony sekt Nagłaśniane przez światowe i polskie media nadużycia zasady wolności religijnej, jakie miały miejsca w sektach i nowych rurach religijnych, wymusiło na społeczeństwach i prawie międzynarodowym uważniejszą kontrolę i obserwację tych wspólnot. Pojawiły się jednak pytania: jak, nie naruszając zasady wolności religijnej, stać na straży bezpieczeństwa obywateli?, jak być skutecznym w obronie jednostki przed nadużyciem, ale z drugiej strony pogodzić się z dojrzałością, z odmiennym nieraz bolesnym dla rodziców wyborem drogi życiowej dzieci, stojącej w jaskrawym kontraście z europejskimi standardami kulturowymi?

13. W Polsce i na świecie działa szereg stowarzyszeń i ruchów, których celem jest zdecydowane przeciwdziałanie nie tylko sekciarstwu, ale również i samym sektom. W 1995 roku decyzją Senatu UJ na Wydziale Filozoficznym w Instytucie Religioznawstwa powstała Pracownia Dokumentacji Wyznań Religijnych w Polsce współczesnej. Kierował nią do 2007 roku prof. dr hab. Zbigniew Pasek, a obecnie pracownię prowadzi dr Piotr Czarnecki. Pracownia gromadzi oraz zbiera rzetelne informacje na temat funkcjonujących w Polsce Kościołów, związków wyznaniowych, nowych ruchów religijnych. Prowadzi również dane statystyczne, które przesyła do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji. Jej celem jest bieżące opracowanie mapy wyznaniowej współczesnej Polski i religijności Polaków.

14. Praca na wyeliminowaniem nadużyć ze strony sekt, które zdarzają się wśród nowych ruchów religijnych i ruchów kultowych, powinna oprzeć się o grunt dowodów, które będą mogły stanowić przedmiot procesu sądowego. Należy sobie zdać jednak sprawę, jak trudno uchwycić prawu stosowanie nieuczciwych metod przymusu psychicznego (obecnego nie tylko w religii, ale też w reklamie i w polityce np. przekaz podprogowy). Ilość nadużyć ze strony nowych ruchów religijnych maleje, jeśli państwo przejmie kontrolę nad finansami działalności grupy. Jeśli jawny staje się obieg pieniądza w danej grupie, ilość ewentualnych nadużyć także maleje. Źródłem nadużyć ze strony sekt jest niepohamowana ambicja ich przywódców. Nadużycia finansowe, moralne, znęcanie się nad niepokornymi. Lider staje się oszustem, a jego wierni mają rozchwianą psyche, decydując się np. na samookaleczenie.

15. Kryteria rozpoznawania szkodliwych grup religijnych. Nowe wyznaniaw Polsce po 1989 roku W Polsce do 1989 roku było zarejestrowanych około 30 związków wyznaniowych. W listopadzie 1997 roku było ich 136. Obecnie w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji zarejestrowanych jest 15 Kościołów, funkcjonujących na mocy odrębnych ustaw wobec państwa oraz 150 wpisanych do rejestru MSWiA Kościołów i związków wyznaniowych. Tolerancja i wolność religijna, które po 1989 roku stały się jednym z elementów naszej państwowości, niosły także rozmaite zagrożenia. Jednak klasyfikowanie wszystkich związków religijnych jako sekty, może również uczynić wiele szkód. Według Konstytucji i Deklaracji Praw Człowieka nie możemy odmawiać nikomu prawa do własnego życia religijnego. Stanowczo lepiej jest uwrażliwić społeczeństwo na rzeczywiste zagrożenia.

16. Istnieje opracowanych 9 kryteriów rozpoznawania szkodliwości destrukcyjnych grup religijnych. Oto one: • Czy władza przywódcy grupy jest nieograniczona? • Czy w grupie kładzie się nacisk na gromadzenie pieniędzy? • Czy jednostka ma prawo w każdej chwili zrezygnować z członkostwa? • Czy pewne elementy doktryny ruchu są przedstawiane inaczej na początku zaangażowania, niż po pewnym okresie uczestnictwa? • Czy grupa nie utrudnia swoim członkom kontaktów z rodzinami? • Czy istnieje obowiązek zakładania rodzin wewnątrz grupy? • Czy istnieje ograniczenie dopływu informacji ze świata? czy istnieje kontrola życia rodzinnego członków? • Czy da się zauważyć postawa wrogości wobec świata? • Czy grupa jest wrogo nastawiona do kształcenia?

17. W Polsce komunistycznej państwo prześladowało Kościół jak i zarówno związki wyznaniowe. Nie wyrażało zgody na rejestrację licznych grup wyznaniowych. Stosowało represję i inwigilację wobec środowisk kościelnych i religijnych. Nad funkcjonowaniem wspólnot czuwał Urząd do Spraw Wyznań oraz Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Urząd i Służba Bezpieczeństwa Departament IV Nierzymskokatolicki III. Obecnie lawinowo wzrosła liczba formalnie funkcjonujących związków wyznaniowych. Niektóre z nich funkcjonują na mocy stowarzyszeń o charakterze filantropijnym. Większość związków wyznaniowych ma rodowód protestancki, a swoją doktrynę wywodzi z interpretacji Biblii (często błędnej). Istnieją też ruchy o charakterze orientalnym, związane z religiami Dalekiego i Bliskiego Wschodu.

18. Liczne ruchy religijne powstały wskutek „opuszczenia” macierzystych Kościołów protestanckich, tworząc nową, odrębną strukturę. Aby mogły one stać się samodzielnym podmiotem prawa wyznaniowego, muszą mieć od 1998 roku wymaganą liczbę 100 członków wspólnoty. Nowe ruchy religijne to środowisko bardzo wewnętrznie zróżnicowane. Wśród nowych religii wiele minimalizuje religijny wymiar swej doktryny, akcentując działalność np. charytatywną, połączoną ściśle z ekonomiczną aktywnością założyciela. Nowe ruchy religijne, Kościoły i sekty stanowią obecnie nadal przedmiot badawczy nauk społecznych.

19. Przykładowe nazwy nowych ruchów religijnych w Polsce • Ruchy badackie, • Kościół Chrześcijański, • Zbór Ewangelii Łaski, • Misja Łaski, • Misja Pokoleń, • Wspólnota Unitarian Uniwersalistów, • Uczniowie Ducha Świętego, • Towarzystwo Świadomości Kryszny, • Towarzystwo Rozwoju Duchowego (Joga), • Miasto Jezusa Chrystusa Jeruzalem Nowe, • Polski Ruch Neopogański,

20. Kościół Zjednoczenia, • Bractwo dla Poznawania Judaizmu, • Zakon Srebrnej Gwiazdy, • Rodzimy Kościół Polski, • Rodzimy Kościół Słowiański, • Amway, • Ruch Świadomości „Baba Ji”, • Ruch Nowego Życia, • Misja Buddyjska, • Związek Duch i Moc • Kościół Jezusa Chrystusa

21. Kościoły i związki wyznaniowe w Tarnowie • Kościół Rzymskokatolicki, • Kościół Polskokatolicki, • Kościół Metodystyczny, • Kościół Zielonoświątkowy, • Kościół Adwentystów Dnia Siódmego, • Kościół Chrześcijan Baptystów, • Kościół Wolnych Chrześcijan, • Badacze Pisma Świętego, • Świadkowie Jehowy, • Zbór Zielonoświątkowy „Pan jest moim Sztandarem” • a także kilka rodzin należących do krakowskiej parafii ewangelicko – augsburskiej Św. Marcina