1 / 39

Risk Değerlendirmesi

Risk Değerlendirmesi. ÇEV 438 Çevre Yönetimi 2013-2014 Bahar Dönemi. Hicran ALTUĞ 04/06/2014. Risk kavramı Risk değerlendirmesinin elemanları Karsinojen maddeler için risk değerlendirmesi Karsinojen olmayan maddeler için risk değerlendirmesi

harley
Download Presentation

Risk Değerlendirmesi

An Image/Link below is provided (as is) to download presentation Download Policy: Content on the Website is provided to you AS IS for your information and personal use and may not be sold / licensed / shared on other websites without getting consent from its author. Content is provided to you AS IS for your information and personal use only. Download presentation by click this link. While downloading, if for some reason you are not able to download a presentation, the publisher may have deleted the file from their server. During download, if you can't get a presentation, the file might be deleted by the publisher.

E N D

Presentation Transcript

  1. Risk Değerlendirmesi ÇEV 438 ÇevreYönetimi 2013-2014 BaharDönemi • Hicran ALTUĞ • 04/06/2014

  2. Risk kavramı • Risk değerlendirmesininelemanları • Karsinojenmaddeleriçin risk değerlendirmesi • Karsinojenolmayanmaddeleriçin risk değerlendirmesi • Risk değerlendirmesininsınırlılıkları İçerik

  3. Risk : Basitolarakzarara, hastalığaya da ölümeuğrama (istenmeyenbelirlibirsonuç) olasılığıolarakkabuledilir. • Risk : (İstenmeyenbirsonucunolasılığı) x (Etkininbüyüklüğü) • Riskiazaltmanınyolları: • *Etkininbüyüklüğünüazaltmak (maruzkalankişisayısınıazaltmak vb.) • *Olayıngeçrekleşmeolasılığınıazaltmak 1.RİSK KAVRAMI

  4. ÖRNEK: Amerikanhalkınınçeşitlinedenlerebağlıölümriski ***Bu ölümverileri 1988 yılıiçindir. 1988 yılındakiAmerikanüfusu 245 milyonkişidirveülkegenelindetümnedenlerebağlıyıllıktoplamölümsayısı 2 milyondur. • Kaynak: Rubin, 2001 “Introduction to Engineering and the Environment”

  5. Havakirliliğiileilişkilisolunumyoluhastalıkları (astım, bronşit, KOAH, solunumfonksiyonlarındaazalma) • İçmesularındakibiyolojikkirlilikileilişkilisalgınlar (ishal vs.) • Gürültükirliliğiileilişkiliişitmekaybı • İçmesuyundakitoksikmaddeler (arsenik vs.) ileilişkilikanservakaları • Solumayoluiletoksikçevreselbileşenlere (asbest, radon, organikkarsinojenbileşenler vs.) maruzkalımileilişkilikanservakaları • Radyoaktifsızıntıileilişkilisağlık sorunları • Ağır metal (kurşun, civa vb.) maruzkalımıileilişkilizihinselhastalıklar • Havakirliliğiileilişkiliakciğerkanserivakaları • Zehirlenmeyebağlıölüm (CO - kurşunzehirlenmesi vs.) • Çevreselfelaketlere (nükleerkaza, taşkın, patlama, inversiyon vs.) bağlıtopluölümler • Elektromanyetikalanların (bazistasyonu vs.) yakınındayaşamasonucuortayaçıkankanservakaları Çevreselsorunlarileilişkilisağlıkproblemlerineörnekler:

  6. Tehlikeanalizi Maruziyet değerlendirmesi • 2.1. Tehlikeanalizi • 2.2.Doz-yanıtdeğerlendirmesi • 2.3. Maruziyetdeğerlendirmesi • 2.4. Risk karakterizasyonu 2.RİSK DEĞERLENDİRMESİ Doz-yanıt değerlendirmesi Risk karakterizasyonu

  7. Tehlike: Çevreselkirleticinininsansağlığıiçinzararoluşturabilmepotansiyeli • Tehlikeanalizi, birkimyasalmaddeninnedenolduğuolumsuzetkitiplerinin, duyarlıpopulasyongruplarıvehayvanlardagözlenenetkilerininsandagörülmeolasılığı da dahilolmaküzere, kalitatifolarakdeğerlendirilmesidir. • Tehlikenasıltespitedilir? • Laboratuvarçalışmaları • Hayvandeneyleri • Epidemiyolojikçalışmalar vs. 2.1.Tehlike Analizi

  8. Tehlikeanalizisonucundaçevreselkirleticinininsansağlığıiçinherhangibirolumsuzetkisiolabileceğitespitedilmişse, birsonrakiaşamadoz-yanıtdeğerlendirmesidir. • Doz-yanıtdeğerlendirmesi: biretkenemaruzkalmadozuile o etkeneverilenbiyolojikyanıtarasındakiilişkininincelenmesiolaraktanımlanabilir. • Doz-yanıtilişkileri hem karsinojenmaddeler hem de karsinojenolmayanmaddeleriçinincelenebilir. • Doz-yanıtilişkileriileilgilibilgilerinyeterliolmamasıdurumunda, doz-yanıtdeğerlendirmesininyapılabilmesioldukçazordur. 2.2.Doz-Yanıt Değerlendirmesi

  9. Doz: Vücudaalınanmaddeninmiktarı(mg/kg-gün) • *Özelliklekarsinojenmaddeleriçindozmiktarlarıvücutağırlığınagöre normalize edilerekuzunsürelerboyuncamaruzkalınangünlükdozolarakverilir. • *Doz-yanıtilişkisiverilerigenelliklehayvandeneyleriileeldeedilir. Doz – Yanıtilişkisi

  10. Karsinojenbirkimyasalmaddeiçindoz-yanıtilişkisinineldeedilebilmesiamacıyladeneyhayvanlarıilebirlaboratuvarçalışmasıgerçekleştirilmiştir. Toplam 100 faredenoluşanpopulasyonda, kimyasala 1 mg/kg-gün’lükdozdamaruzkalınmasısonucunda, 2 hayvanıntümörgeliştirdiği (%2 kanseroranı) görülmüştür. İnsanlarınincelenenkimyasalamaruzkaldıklarıtipikdoz 1 x 10-5 mg/kg-günolarakbilinmektedir. Doz-yanıtilişkisinindoğrusalolduğuveinsanlarilefarelerdehastalıkinsidansınınaynımiktardaolduğukabuluile, düşükdozdakikanserhızınıtespitetmekiçinkaç fare ileçalışmakgerekir? Örnek İnsanlarınmaruzkaldığıtipikdozfarelereuygulanandozdan 105katdahadüşüktür. Buna göre, doz-yanıtilişkisinindoğrusalolduğukabuluile, düşükdozdafarelerdetümörgeliştirmeoranı da %2’den 105katdahadüşük (yani 2 x 10-5) olacaktır. Yüksekdozda 100 fareden 2’sinde tümörgeliştiğinegöre, düşükdozdaaynısayıdafaredetümörgözlenebilmesiiçin 107 (10 milyon) adet fare iledeneyyapılmasıgerekirki, bu durum uygulanabilirlikaçısındanoldukçazordur. Farelerinbirkısmı da diğernednelerebağlıtümörgeliştirebileceğinden, test edilenkimyasallaramaruzkalmayanfarelerin de (kontrolgrubu) gözlenmesigerekirki, budurumdadeneyhayvanısayısının 107’den fazlaolmasıgerekir.

  11. Karsinojenmaddeleriçindoz-yanıtilişkisi • Karsinojenbirkimyasaliçindoz-yanıtilişkisigenellikleeşikdeğerininolmadığı (sıfırınüzerindekiherhangibirdozun risk teşkiletmesi) doğrusalbirilişkiyivarsayar. Bununlabirlikte, bazıdurumlardadoğrusalolmayanilişikler de kullanılabilmektedir.

  12. Karsinojenolmayanmaddeleriçindoz-yanıtilişkisi • Karsinojenolmayanbirkimyasaliçindoz-yanıtilişkisi. Bu ilişkilertipikolarakolumsuzetkiningörülmeyenbaşlandığıbireşikdozdeğerinesahiptir.

  13. Maruzkalımdeğerlendirmesi, birmaddeyemaruzkalımınbüyüklüğünün, sıklığının, süresininvemaruzkalmayolununbelirlenmesiya da kalitatif/kantitatifolaraktahmindebulunulmasıdır 2.3.Maruz KalımDeğerlendirmesi

  14. Maruz kalım yollarının gösterimi (Kaynak: U.S. EPA EnvironmentalProtectionAgency, 1956) • Kaynak: Ortolano, 1997, “Environmental Regulation and Impact Assessment”, Şekil17.4, sy388

  15. ÖRNEK: Çevresel risk değerlendirmelerindekullanılan standard maruzkalımfaktörleri (USEPA, 1991) ***Bu değerlersadecekarsinojenolmayankimyasallariçindir, karsinojenleriçindeğer 70 yıldır. • Kaynak: Rubin, 2001 “Introduction to Engineering and the Environment”, Tablo 14.2, s598

  16. Chava = 1 μg/m3 Absorplamafaktörüfhava=0,3 Havanın solunması Alım hızı Uhava = 10 m3/gün Kurşununvücuttarafındanabsorplanması Birçocuktarafındansolumaveağızyolu (yiyecek, suvetoz) ilevücudaalınanveabsorplanangünlükkurşunmiktarınıhesaplayınız. Her birmaruzkalımyoluiçingünlükalım, absorplamaoranıvekurşunderişimiaşağıdakişekildeverilmektedir. Csu = 10 μg/litre Absorplama faktörü fsu=0,5 Suyun ağız yolu ile alım hızı (içme) Usu = 1,4 litre/gün Örnek Cgıda = 0,1 μg/gram Absorplama faktörü fgıda=0,5 Gıdaların ağız yolu ile alım hızı (yeme) Ugıda = 1 kg/gün Chtoz = 500 μg/gram Absorplama faktörü ftoz=0,3 Tozların ağız yolu ile alım hızı Utoz = 0,1 g/gün • Kaynak: Rubin, 2001 “Introduction to Engineering and the Environment”, Örnek 10.4, s416

  17. Her birmaruzkalımyoluiçinvücuttarafındanabsorplanankurşunmiktarı; A = C x U x F C: Derişim U: Alımhızı F: Absorplamaoranı Örnek (devam)

  18. Örnek: Havakirleticilerinemaruzkalım Maruz kalım hesaplamalarında önemli iki parametre maruz kalımı temsil eden ajan maddenin ölçüsü (derişim) ve bu maddeye maruz kalınan süredir. Bununla birlikte, “maruz kalım” terimi kavramsal olarak “derişim” teriminden farklıdır ve bir ortamda yüksek derişimlerin ölçülmesi o ortamda maruz kalımın da fazla olmasını zorunlu kılmaz. Küresel ölçekte bakıldığında, insanların zamanlarının büyük kısmını kapalı ortamlarda geçirmeleri dolayısıyla, hava kirleticilerine maruz kalımın önemli kısmı da kapalı ortamlarda gerçekleşmektedir. Diğer yandan, hava kirleticilerinin sağlık etkilerinin belirlenmesinde “toplam maruz kalım” ın değerlendirilmesi önerilmektedir. Toplam maruz kalım, kirletici maddelerin dış ortam ve farklı iç ortam derişimleri ile bu ortamlarda geçirilen süreleri dikkate almaktadır.

  19. Örnek: Havakirleticilerinemaruzkalım

  20. Risk değerlendirmesinin en son basamağıolan risk karakterizasyonunda, incelenenkimyasallariçinmaruzkalımdeğerlendirmesivedoz-yanıtilişkileribirliktekullanılarakincelenensağıkriskleri (kanserya da diğerhastalıklar) hesaplanır. • Bu basamakta, maddeninbelirlibirpopulasyondapotansiyelya da bilinenolmusuzetkilerininortayaçıkmaolasılığıveşiddetinin, katılanbilinmezlikfaktörlerinide dikkatealarak, kalitatifve/veyakantitatifolarakkestirilmeyeçalışılır. 2.4.Risk Karakterizasyonu

  21. Çevreselkirleticilerininsansağlığıileilgilioluşturduğurisklerindeğerlendirilmesiveazaltılmasıiçin; risklerikikategoridesınıflandırılır;*Kanser*Diğerhastalıklarveriskler

  22. 3.1. Kronikgünlükalım • 3.2. Potency faktörü • 3.3. Yaşamboyukanserriski • 3.4. Kabul edilebilir risk 3.KARSİNOJEN MADDELER İÇİN RİSK DEĞERLENDİRMESİ

  23. Kronikgünlükalımkavramıkarsinojenmaddeleriçinkullanılmaktadırvebirkişinin, vücutağırlığınagöre normalize edilmiş, tümyaşamsüresiboyuncaaldığıgünlükdozubelirtmektedir. CDI hesaplamalarındayetişkinleriçintipikağırlıkolarak 70 kg değerikullanılmaktadır. • CDI: Chronic Daily Intake (mg/kg-gün) • Kronikgünlükalım (mg/kg-gün) = Ortalamagünlükdoz • (mg/gün) • Vücutağırlığı (kg) 3.1.Kronik GünlükAlım

  24. Kentselbirbölgedehavadakiortalamaformaldehitderişimi 4,6 μg/m3’dür. Solunantümmateryalinvücuttaradındanalındığıkabuledilirse, tipikbiryetişkintarafındanalınangünlükortalamadoz (mg/kg-gün) ne kadardır? Örnek Tipikbiryetişkinin 70 kg ağırlığındaolduğuvegünde 20 m3havasoluduğukabuledilebilir. Buna göre, tipikbiryetişkininbirgündesoluduğutoplamformaldehitmiktarı; (4,6 μg/m3) x (20 m3/gün) = 92 μg/gün’dür. Vücudunbirimağırlığıbaşınaalınanortalamakimyasaldozise; (92 μg/gün) x (1 mg/1.000 μg) x ( 1/70 kg) = 1,3 x 10-3 mg/kg-gün’dür.

  25. Karsinojenbirmaddeyemaruzkalımsonucuortayaçıkacaktümörgelişmeriskininhesaplanmasıiçinkronikgünlükalımdeğerinin “potency faktör” isimlikatsayılarileçarpılmasıgerekir. • Potency faktörüdeğerleri her birkimyasaliçinüretilendoz-yanıtilişkilerinedayanılarakbelirlenenkatsayılardır. Bu değerkarsinojenkimyasalın 1 mg/kg-gün’lükkronikgünlükalımınakarşılıkkanserriskindekiartışıifadeeder. Karsinojenmaddeleriçindoz-yanıtilişkisinindoğrusalolduğukabulunegöre, potency faktörüdoz-yanıtdoğrusununeğiminiverir. • PF: Potency Faktörü • (mg/kg-gün)-1 3.2.Potency Faktörü

  26. Seçilenbazıkarsinojenkimyasallariçin potency faktörüdeğerleri (mg/kg-gün)-1

  27. Doğrusaldoz-yanıtilişkilerinedayanarakhesaplananyaşamboyukanserriskiDoğrusaldoz-yanıtilişkilerinedayanarakhesaplananyaşamboyukanserriski YaşamboyuKanserRiski = KronikGünlükAlım x Potency Faktörü 3.3.Yaşamboyu KanserRiski

  28. Birendüstriyeltesisatmosfereformaldehitsalmaktavecivardakiyerleşimbölgesindeölçülen en yüksekderişimseviyeleri 4,6 μg/m3olarakbelirtilmektedir. Bu bölgedeyaşayanbiryetişkiniçinyaşamboyukanserriskinihesaplayınız? Örnek Öncekiörnekten; Tipikbiryetişkinin 70 kg ağırlığındaolduğuvegünde 20 m3havasoluduğukabulederek, birgündesoluduğutoplamformaldehitmiktarı; (4,6 μg/m3) x (20 m3/gün) = 92 μg/günolarakhesaplanır. Buna göre, kronikgünlükalım; (92 μg/gün) x (1 mg/1.000 μg) x ( 1/70 kg) = 1,3 x 10-3 mg/kg-gün’dür. Tablodanformaldehitinsolumaiçin potency faktörü 4,5 x 10-2 (mg/kg-gün)-1 olarakbulunur. Yaşamboyukanserriski= CDI x PF = (1,3 x 10-3) x (4,5 x 10-2) = 5,8 x 10-5

  29. Karsinojenbirmaddeiçinhangi risk seviyesikabuledilebilirdir? • EPA 10-6 (milyondabir) ya da dahaküçükyaşamboyuriskinkabuledilebilirolabileceğini, diğeryandan10-3 (bindebir) ya da dahabüyükyaşamboyuriskinciddi/ önemlibirseviyeolarakalınmasıgerektiğinbildirmiştir. 3.4.Kabul edilebilir risk

  30. Atmosfereformaldehitsalanendüstriyeltesisörneğinde, tesisinyakınındakiyerleşimbölgesininnüfusu30.000 kişiise, hesaplanankanserriskinedayalıyaşamboyuveyıllıkkanservakasısayısınıbulunuz. BulduğunuzdeğerleriABD’ndekikanseredayalıölümoranlarıilekarşılaştırınız. Örnek Öncekiörnektesözkonusuendüstriyeltesistenkaynkalananformaldehitderişimlerinedayalıkanserriski 5,8 x 10-5olarakhesaplanmıştı. Yaşamboyutoplumriski= (5,8x10-5kanser/yaşamboyu)x(30.000 kişi) = 1,7 yaşamboyukanservakası 70 yıllıkömürvarsayımınagöre, yıllıkkanservakasısayısı = 1,7/70 = 0,024 kanser/yıl ABD’ndekiyıllıkkanserebağlıölümoranı = (480.000 kanserebağlıölüm/yıl)/ 245 milyonkişi = 196 kanserebağlıölüm/100.000 kişi Örnektekiyerleşimbölgesindekikanserebağlıölümoranı =(196 kanserebağlıölüm/100.000 kişi)x(30.000 kişi) =59 kanserebağlıölüm/yıl Genelverilerdenyolaçıkarakörnektekiyerleşimbölgesindeyıldakanserebağlı 59 ölümgerçekleştiğihesaplanmıştır. Endüstriyeltesisinemisyonlarındankaynaklananyıllık 0,024 kanservakasıbuoranilekarşılaştırıldığında, göreceliolarakküçüktür.

  31. Yıllarönceeskibirfabrikanınbenzenatıklarınınboşaltıldığıbilinenbirarazigünümüzdeçocukparkıolarakkullanılmaktadır. Çocukparkındanalınantopraknumunlerindekibenzenderişimi 0,9 mg/kg (0,9 ppmw) olarakölçülmüştür. Bölgedebenzenileilgilidiğerbirmaruzkalımyolubulunmamaktadır. Bu park alanıçocuklarınoynamasıiçingüvenlimidir? Hesaplamalardabirçocuğunparktagünde 4 saat, yılda 350 günve 10 yılboyuncaoynadığınıkabulediniz. Örnek: Kontaminebölgeler Birçocuğunağırlığının 15 kilo olduğuvegünde 200 mg toprakyediğikabuledilirse, kronikgünlükalımşuşekildehesaplanabilir; CDI: Topraktakiderişim x Günlüktoprakalımı x Toplammaruzkalımsüresi VücutağırlığıToplamyaşamsüresi Tabloyaögrebenzeninağızilealımiçin potency faktörü 5,5 x 10-2 (mg/kg-gün)-1’dir. Yaşamboyukanserriski= CDI x PF = (2,7 x 10-7) x (5,5 x 10-2) = 1,5 x 10-8 Risk 10-6’dan dahaküçükolduğuiçinkabuledilebilirseviyededir. Bu seviyeyalnızca 10 yıldeğilyaşamboyuncamaruzkalınsa bile 10-6’dan dahadüşükolacaktır.

  32. 4.KARSİNOJEN OLMAYAN MADDELER İÇİN RİSK DEĞERLENDİRMESİ • 4.1. Referansdoz • 4.2. Tehlikekatsayısı (hazard quotient)

  33. Referansdoz (RfD) genelliklekarsinojenolmayankimyasallariçinkullanılanbirterimdir. Özellikleçocuklargibihassasgruplar da dahilolmaküzere, insanpopulasyonlarındayaşamboyuherhangibirolumsuzetkioluşturmadanalınabilecekgünlükoral alımdüzeyidir. • Olumsuzetkigözlenmeyenseviye (NOAEL) (No Observed Adverse Effect Level). Birmaddeyemaruzkalınmasıylaolumsuzbiretkiningörülmediği en yüksekdozdur. • RfD (mg/kg-gün) = NOAEL / (UF x MF) • Burada; • UF: Belirsizlikfaktörü • MF: Modifying faktörü 4.1.Referans doz

  34. Asetonamaruzkalımileilgilihayvandeneylerindeolumsuzbiretkiningörülmediğiseviye (NOAEL) olarak 100 mg/kg-gündeğeribelirlenmiştir. Bu verileryarı-kroniketkileritemsiletmektedir. Modifying faktörü (MF) 1 olarakverilmiştir. Referansdozuhesaplayınız. Örnek Belirsizlikfaktörününhesaplanmasıiçin 3 adetbelirsizlikkaynağıbelirlenmiştir; 1.Hayvan deneylerinedayanılarakinsanmaruzkalımıiçinhesaplamayapılması (interspecies effects) 2.Deney hayvanlarıarasındakifarklığadayalıbelirsizlik (intraspecies effects) 3.Yarı akutetkigözlemiilekroniketkilerintahminedilmeyeçalışılması Üçadetbelirsizlikkaynağıdikkatealındığından, belirsizlikfaktörü UF = 10 x 10 x 10 = 1.000 olarakhesaplanmıştır. Referansdoz(RfD); RfD = NOAEL = 100 mg/kg-gün = 0,1 mg/kg-gün UF x MF (1.000) x (1) olarakhesaplanır.

  35. Seçilenbazıkimyasallariçinreferansdozdeğerleri (mg/kg-gün)

  36. Tehlikekatsayısı (hazard quotient) tahminimaruzkalmadozununreferansdozaoranlanmasıileeldeedilenbirdeğerdir. • Tehlikekatsayısı (HQ) = Maruzkalımperiyoduboyunca • günlükortalamadoz (mg/kg-gün) • Referansdoz (RfD) (mg/kg-gün) • Farklıkimyasallarınaynıandabulunduğudurumdateklikeindeksi her birkimyasalya da maruzkalımyoluiçinbelirlenentehlikeindekslerinintoplanmasıileeldeedilir. • Tehlikeindeksi (HI) = Σ (HQ)i 4.2.Tehlike katsayısı N i=0 Kabul edilebilir risk • Karsinojenolmayankimyasallariçinkabuledilebilir risk değeri • HQ ≤ 1,0 olarakalınmaktadır.

  37. 5. RİSK DEĞERLENDİRMESİNİN SINIRLILIKLARI • 5.1.Belirsizlik kaynakları • 5.2. Belirsizlikdeğerlendirmesi • Risk değerlendirmesindekullanılan 4 aşamadamutlakabirbelirsizliksözkonusudur.

  38. Tehlikenin analizi; tehlikeli maddelerin tanımlanması, ölçülmesi ve sayısallaştırılması esnasında yapılabilecek hatalar, karsinojen maddelerin tespit yönteminden kaynaklanan belirsizlikler • Doz-yanıt değerlendirmesi; referans doz ve karsinojenlik faktörüne ilişkin belirsizlikler (çoğu kirleticinin, belirli maruz kalma şekilleri için karsinojenbilgisi mevcut değildir. Bu bilgiler mevcut olsa bile bu bilgilerin oluşturulmasında kullanılan ekstrapolasyon yöntemi (test hayvanlarından insana geçiş) önemli derecede belirsizlik içermektedir) • Maruz kalım değerlendirmesi; maruz kalmanın süresi ve sıklığına dair öngörülere, arazi kullanımının tahminine ve kullanılan kimyasal madde taşınma modellerde yapılabilecek hatalar • Risk karakterizasyonu; nadir durumlar, sinerjistik özellikler, çevresel şartlar, deney hayvanına özgü özellikler ve deneye ait çevresel özelliklerin farklılaşmasına ilişkin bilgiler içermezler. 5.1. Belirsizlikkaynakları

  39. Risk değerlendirmesi sürecindeki belirsizliğin tahmininde Monte Carlo simülasyon teknikleri kullanılabilir. Bu tür tekniklerin kullanılması, özellikle tehlikeli atık sahasının risk belirlenmesi çalışması gibi çok sayıda değişken içeren çalışmalarda büyük önem taşımaktadır. • Sayısal risk değerlendirmesi halen gelişmekte olan bir yöntemdir. Bu alanda kullanılan verilerin artması ve olgunlaşması ile risk hesaplamalarındaki belirsizlik de azalma gösterecektir. 5.1. Belirsizlikdeğerlendirmesi

More Related