Türkiye’nin Toplumsal Yapısı ve Siyasal Dinamikleri

1. Türkiye’nin Toplumsal Yapısıve Siyasal Dinamikleri Yücel DEMİRER Kocaeli Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü 28 Ocak 2013

2. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Modern Siyasal Alanın Oluşumu • Kapitalist bir ulus devletin doğuşu • Cumhuriyet’in devraldığı miras • Süreklilik ve kopuş • Geleneksel olan ile modern arasındaki çelişki ve Türkiye modernleşmesinin kendine özgü karakteri • Devlet aklının otoriter niteliği

3. Toplumsal formasyonun çevresel bir kapitalizme dönüşmesi sürecinde; • Çok etnili-dinli saltanattan, ulus kendine özgü bir laik devlete • Geleneksel ekonomik yapıdan milli burjuvazi aracılığıyla ulusal bir ekonomi yaratılmasına • Devlet birey ilişkisinde teba yerini vatandaşın alması • İlahi düzenin yerine bir vergi-hukuk devleti • Kitleleri harekete geçiren çağrı dinsel birlik üzerinden yapılmış olsa da, sonuçta Sünnilik ve Türklük üzerinden bir varlık algısının oluşturulması ve uygulanması

4. E. P. Thompson: “Aşıklar olmadan aşk olmaz” 1919-1923 döneminde; • 10,3 milyonu köylerde yaşayan 13,6 milyonluk bir nüfus • Türkiye’de burjuva devletinin ve ulusal bir kapitalizmin oluşumunun ilk adımları atıldı • Pre-kapitalist basit meta üretiminin yarıcı, tefeciye dayalı yapısından modern ilişkilere başlangıç • Devlet güçlendirilerek 1920-30 dönemi reformlarının (hukuk, siyaset, eğitim vb.) altyapısı sağlandı

5. 1923-1945 Dönemi • 1923-1929 Açık ekonomi koşullarında yeniden inşa • 1930-1939 Korumacı-devletçi sanayileşme • 1940-1945 Savaş koşullarının egemen olduğu bir gerileme

6. Kuvayi Milliyecilerin burjuvalaşması • İş Bankası üzerinden sermaye taleplerinin kamusal alana yönlendirilmesi • Türk ve Müslüman bir burjuva sınıfının oluşumu • Mesleki temsil ilkesine göre Şubat 1923’te toplanan İzmir İktisat Kongresi’nde ticaret sermayesi hakimiyeti

7. Sanayi ve Maadin Bankası’nın kurulması (1925) • Teşvik-i Sanayi Kanunu (1927)’na rağmen hatırı sayılır bir sanayileşme sürecinin oluşturulamaması ve sanayileşme için farklı bir yönteme gereksinim olduğunun düşünülmesi (Bu dönemde yalnızca dört önemli fabrika kurulabildi)

8. 1923-1929 döneminde işçi sayısı 469 bin, sanayi sektöründe çalışanlar 133 bin İzmir İktisat Kongresinde işçiler bağımsız bir grup halinde temsil edildi 1924-1927 arasında grevler 1924 yılında kurulan sendika sayısı 20 Tarımsal üretimde geleneksel ilişkiler ve eşitsizlik (1927 yılında toprağın yüzde 93’ü, nüfusun yüzde 24’ünün elinde)

9. Toplumsal muhalefetin varlığına rağmen tek partili bir sistem • Sivil-asker bürokrasi ve aydınlar • Açık oy gizli sayım ilkesine dayalı seçimler • Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ve Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın aldığı toplumsal destek ve kapatılması

10. Tek parti döneminde devletin toplumsal tabanı, sivil-asker bürokrasinin hegemonyası altında ticaret burjuvazisi, toprak sahipleri ve eşraf arasındaki ittifaktan oluşmuştur. • İktidar bloğunun farklı kesimleri, kendi aralarındaki hegemonik mücadeleyi asıl olarak tek parti içinde vermişlerdir. • Köylülük ise toprak sahipleri lehine bu ittifaktan dışlanmıştır. • Bu farklı kesimleri bir arada tutan söylem, ekonomik olarak güçlü, bağımsız bir modern devlet kurmaktır. • Ancak bu projenin ekonomik ayağı ile kültürel ve siyasi ayağı arasındaki gerilim bir sonraki dönemde artacak ve yeni bir hegemonik projenin gelişmesine neden olacaktır.

11. 1930-1939 Dönemi • 1929 bunalımı başladığında hammadde ihracatçısı ve sanayi ürünleri ithalatçısı ülkeler, kendi öz dinamikleriyle sanayileşmek durumunda kaldılar. • Koşullar Türkiye’yi devletçiliği, kapitalist gelişmenin bir yöntemi olarak kullanmaya itti. • İthalatı denetleyen koruma önlemleriyle un, şeker, kumaş, demir, enerji ve maden alanında üretim desteklendi. • Sonraki yıllarda güçlenecek bildik firmalar bu dönemde ortaya çıktı.

12. 1930-1945 arasında sanayi büyüme hızı yüzde 10,3 gibi rekor bir düzeydeydi. • 1931’de sendika liderleri, işçi hareketiyle bağlantılı sosyalistler hakkında dava açıldı. • 1933’te grevi yasaklayan bir yasa yapıldı. • 1938’de çıkarılan Cemiyetler Kanunu her türlü sınıf eksenli oluşumu yasakladı.

13. 1940-1945 Dönemi • Varlık Vergisi (1942) ırk ve din ayrımına dayalı bir uygulama olarak tarihe geçti. • 500 bin kişiyi etkileyen Milli Korunma Kanunu (Ocak 1940), İş Kanunu’nun hükümlerini geçersiz kıldığı için çoğu işyerinde işçi sayısı azaltılıp, iş saatleri uzatıldı. Emekçilerin geliri önemli orada geriledi. • İkinci Dünya Savaşı yıllarındaki savaş ekonomisi koşulları tarımdan kaynaklanan sermaye birikimini hızlandırdı. Piyasalara buğday sağlayan büyük çiftçi ve tüccar, enflasyonist ortamın katkısıyla büyük karlar elde etti; dara düşmüş yoksul köylüden toprak satın alarak işletmelerini genişletti. Savaşın önemli yükünü yoksul köylüler çekti. Savaş yıllarında silah altında tutulan bir milyon kişinin büyük bölümü yoksul köylüydü.

14. 1946-1953 Dönemi • Çok partili yaşama geçiş. • Truman Doktrini ve Marshall Planı kapsamında dış kredi alınması. • Mayıs 1947, Mart 1950’de CHP; 1951 ve 1954’teki yabancı sermaye ve petrol kanunlarıyla DP yabancı yatırımları teşvik etti. • 1947 Türkiye IMF üyesi. • 1952 Türkiye NATO üyesi. • Traktör kullanımıyla tarımsal kesimin ulusal üretimi 1953’te yüzde 45’i aştı. Tarımın ortalama büyüme hızı yüzde 13,2 gibi yüksek bir orana çıktı. • Sendikal hareketlenmeye rağmen işçi sınıfını örgütleyen iki partinin; Türkiye Sosyalist Partisi ve Türkiye Emekçi ve Köylü Partisinin kapatılması.

15. DP etrafında örgütlenen yeni iktidar bloğu: Tarımsal ve ticari kapitalistler + köylüler • Bürokrasinin dışlanması • Demokrasi, seçmen iradesinin üstünlüğü, bireysel özgürlük, ekonomik ilerleme söylemi • DP ile ulus algısının devletin hegemonik alanından çıkması • Popülizmin altın yılları • Ekonomi ve din alanında toplumun özerk alanının daha çok vurgulanması ve bu alanlarda daha sınırlı bir devlet arayışı • Ulusal egemenlik algısındaki değişiklik ve oyların çoğunu almanın egemenlik ile eşitlenmesi • DP’nin toplumsal siyaseti: Parti merkezli bir patronaj siyaseti • Türk İş’in kontrol altında tutulması; “vesayet sendikacılığı”

16. 1954-1961 Dönemi • Genişleme konjonktürünün son bulması. • Kredi geri ödemeleri. • Daralmaya paralel olarak ithal ikameciliğe dönülmesi. • Bu alt dönemin özelliklerinden biri yıllık sanayi büyüme hızının tarımın önüne geçmesi oldu. Buna bağlı olarak sanayi burjuvazisi gelişti. • Ancak sanayi burjuvazisi özel teşvik almamaktan DP’nin temsil ettiği sınıf ittifakından uzaklaştı. • Eczacıbaşı, Elginkan, Yaşar, Sabancı, Kale, Enka, Tekfen, Doğuş, Uzan, STFA, Kutlutaş, Gama, Güriş, Koç, Sabancı, Toprak, Çukurova bu dönemde kuruldu ya da ilerlediler.

17. Orhan Kemal ve Gurbet Kuşları romanı. • Mülksüzleşme ve yoğun iç göç. • Gecekondulaşma. • Toplumsal kriz ve dönüşüm.

18. 27 Mayıs Darbesi • Çağlar Keyder: “restorasyon” değil, “dönüşüm.” • Batılı normlara uygun bir biçimlendirme. • Yeni kurumlar: Anayasa Mahkemesi, Danıştay, TRT, Senato, MGK. • DP’nin keskinleştirdiği popülist ve aşırı politikleşmiş iktisat politikalarından farklı olarak daha fazla devlet merkezli düzenleme. • Kalkınmacı popülist bir program. • Sanayi burjuvazisinin çıkarlarına uygun politikalar ve “ithal ikameci sanayileşme”nin sağlamlaştırılması ve görece güçlü iç pazar üzerinden gelişmesi. • 1961’de Ekonomik ve Sosyal Etüdler Konferans Heyeti’nin TÜSİAD’ın öncülü olarak kurulması.

19. 12 Mart Müdahalesi • Mektup kime? • Reformların durma eleştirisi. • Dünyada 1968 mirası. • 15-16 Haziran 1970 direnişi. • Merkez sağ-radikal ordu karşıtlığı yerini radikal sol-muhafazakar ordu alması. • İşçi sınıfının nicel varlığı ve örgütlenme düzeyinde yükselme. • 1963’te 2 milyon 745 olan işçi sayısı 1971’de 44 milyon 55. • 1963’te 295 bin 710 olan sendikalı işçi sayısı 1971’de 2 milyon 362 bin 787. • Demokrasinin ekonomik gelişim için feda edilmesi. • Burjuvazinin hegemonyasının sarsılması, otoriter korporatizme yönelişle birlikte siyasi toplumsal radikalizmin yükselmesi.

20. 1977-1980: Hegemonik Kriz ve 12 Eylül Darbesi • İçiçe krizler: Birikim tarzı krizi, hegemonik kriz, devlet krizi. • Petrol krizi ve ithal ikameci sistemin sonu. • 24 Ocak 1980 kararları. • Parlamentoda tıkanma. • Siyasal şiddet. • William Hale: “Muhafız rejim işbaşında.” • Darbe sonrası restorasyon. • 1982 Anayasası, Siyasi Partiler Kanunu, YÖK.

21. 1983-1991: ANAP Dönemi • Sivil toplumculuk ve “siyasetsiz” siyaset yapmak. • Özgün bir otoriter-liberal-muhafazakarlık. • Thatcher ve Reagan’lı yıllar. • Reform söylemi, yolsuzluklar ve prensler. • Orta direk ve yoksula yardım söylemi: “fak-fuk-fon.” • Yeni sağ “icraat şampiyonluğu.” • İşçi sınıfı açısından dramatik göstergeler: Maaş ve ücretlerin payı yüzde 32,79’dan yüzde 13’e düştü. • Milli Güvenlik Devleti Stratejisi üzerinden askeri vesayetin artması.

22. 1991-2002: Koalisyonlar Dönemi ve Hegemonik Kriz • Birikim stratejisinde tıkanma. • Temsil ve meşruiyet krizi. • Tansu Çiller’e karşı Mesut Yılmaz: Sağ çizgi liderini arıyor. • Yolsuzluğun zirve noktası ve kara para rejimi. • 28 Şubat 1997 • Kemal Derviş faktörü ve uluslar-ötesi finans çevreleri.

23. 2002-2010: Adalet ve Kalkınma Partisi Dönemi • 3 Kasım 2002, yüzde 46’lık oy başarısı: Mili Görüş iktidarda mı? • AB süreci ve küresel sermaye ile bütünleşme. • Ne tür bir parti? • Belediye ihaleleri. • TOKİ inşaatları. • Enerji lisansları. • Özelleştirmeler. • Bunlara ilişkin yeni kurumlar.

24. MÜSİAD • ASKON • TÜSKON TEKEL Direnişi (2010) ve Siyasal Bilinç

25. Kürt Meselesi • Din ve Devlet İlişkileri

26. KAYNAK KİTAP: 1920’den Günümüze Türkiye’de Toplumsal Yapı ve Değişim. 2012. Faruk Alpkaya ve Bülent Duru. Ankara: Phoenix Yayınevi. MAKALELER: Yukarda yer alan kitaptan özellikle şu makalelerden yararlanılmıştır: • “Cumhuriyet Döneminde Siyasal Gelişmeler: Tarihsel-Sosyolojik Bir Değerlendirme” Alev Özkazanç. • “Türkiye’de Toplumsal Sınıflar: 1923-2010” Gökhan Atılgan.