Atáirgeadh Gnéasach i mBláthphlandaí

1. AtáirgeadhGnéasachimBláthphlandaí

2. 1.antar Stamín fireann Bláth: Péacánduilleogachatámodhnuithedo atáirgeadhgnéasachis eabláth. 2.filiméad 1.stiogma Cairpéil-baineann 2.stíl 3.ubhagán Siopail- tacaíocht & cosaint Ubhagán Peitil- feithidí a mhealladh Gabhadán

3. Cuidbaineann & Firinn I NGACH bláth: FIRINN:(a) STAIMíNí (orgáin FIRINNE)a chuireannPAILINarfáil. • Déantar an ghaiméitfhirinnsapailine. Dhapháirt a bhíonnsastaimín – 1.antar(inandéantarpailin) & 2. filiméada coimeádann san aeré. Antar ChuidFireann don Bláth Filiméad

4. (d) CAIRPÉIL (naorgáinBHAINEANN) a chuireannuibheachaarfáil. 3 pháirtsachairpéal 1. Stiogmabailíonn an phailin & spreagannpéacadh 2. Stílstiogma suite arseo. 3. Ubhagáninambíonnna h-ubhúlaigh. Is ins an ubhagán a tharlaíonntoirchiú, (fhoirmiúan síol).

7. Déantúsnagnéascealla(1) Foirmiú & ScaoileadhnaPailine(fireann) Suíomh: San Antar. • Déanannnamáthaircheallaspóir (2n) micreaspóir(n)trímhéóis. • Tarlaíonnmiotóisinúicléas an mhicreaspóir a chuireanngráinnínípailinehaplóideachainambíonndhánúicléasarfáil. • Pléascannballaían antairchun an phailin a scaoileadh. máthairchealla Spóir (2n) micreaspóir (n)

8. Beartsoithíoch (árd) déantús an Pailin sac pailine Sraithsnáithíneach *Táipéit- taobhistigh de gach sac. Stórbiado gráinnípailineI rithforbairt. • Laistigh den sac pailinetároinntmáthairceallpailine (2n) • Deighleanngachmáthair chill pailinetrímhéóis & déantar4 gráinnípailine (micreaspóir)haplóideacha. *Teitread- namicreaspóir.Briseann an teitreadina4 gráinnípailine. • Deighleannnúicléas an micreaspóir(miotóis) = 2 núicléashaplóideacha. • Núicléasfeadánach (pollen tube) • Núicléasginiúnach (gaiméit) táipét Pailín Máthaircill Pailine sac pailine antar Filiméid Forbraíonngráinnepailinelaistigh den anatar.

9. Núicléasfeadánach (pollen tube) • Núicléasginiúnach (gaiméit)

10. (2i) Foirmiúan tSuthshaic(baineann)(á): • Méóisimáthairchillmheigeaspóran tsuthshaic (2n)= 4 cilliníonmheigeaspór (n)arfáil. • Teipeannar3 cinn. • Beidh an ceanneileagforbairtinaSuthsac. Suthsac: an ÁIT inaforbraíonn an UBH & déantús an tsíol

11. 2 (ii)Déantús an UBHsaSuthsac: • TarlaíonnmiotóisX3 sanúicleas an meigeaspóira mhaireannsaSuthsac =8núicléashaplóideacha (n) saSuthsac. • Forbraíonn 1 as an 8 inaUBH & bíonn2núicléaspolacha (n) ilárnacille/suthsacfresin. (5 cinneileganfeidhm) • Fanann an Suthsac leis an Ubhsrl.. Mar seo go dtí go dtarlaíonn TOIRCHIÚ.

12. (2ii)- Déantús an GaiméitBaineann GaiméitBaineann

13. Structúir an ubhagán • An ubhagán–ubhúlaighanseo. • Micripíl- oscailt an ubúlach. • Forclúideach-balla an ubhúlach(ceangailtan t-ubhulach le balla an ubhagán). • Déanannsécnóitíninambíonnmáthair chill mhórmheigeaspóir.

15. Céimeanna le plandanua a cruthú • Pailniú • Toirchiú • Fabhrú an tsutha & nasíolta • Scaipeadhtorthaí& nasíolta • Péacadh

16. Ceisteanna! (a) Tabhairról le haghaidhgachceannde nacodannaplandaseo: seipil, antar, stiogma. (9) (b) (i) Déan cur síosarfhorbairtnangráinnípailine ó mháthaircheallamicreaspóir. (ii) Mínighcéardatáigceist leis an téarmatoirchiú.

17. 1. Pailniú:Aistriúpailin ó antar go stiogma Dháchineálpailniú a tharlaíonn– • Crosphailniú: Aistriúpailine ó antarphlandaamháin go stiogmaphlandaeile. • Gaothphailiniú • Feithidphailiniú 2. Féinphailniú: Aistriúpailine ó antarphlandaamháin go stiogma an phlandachéanna.

18. Feithidphailiniú

19. Plandaí Gaothpailnithe

20. FiabhrasLéana(Hayfever) • Imoibriúailléirgeach de ionanálú substaintíneamhdíobhálacha m.sh. gráinnípailine (an coitianta), spóir fungais, fionnaidh, dustasrl. Siomtóm- Srónagrith & nasúileagsreabhadh. Is galarséasúrach é a bhaineann le plandaígaothphailinthe de gnáth (déanannsiad an-chuidpailin) • Earrach – crainn m.sh. dair, fuinseog • Samhraidh – Féar Is féidir é a laghdútrí an ailléirgean a sheachaint Coiriú- drugaí a thógáilchunnasiomtóm a laghdú, srón a glanadh & an at a laghdú.

21. 2. Toirchiú: Chomhtháthúgaiméitfirinn le gaiméitbaineannchunsiogót a dhéanamh.

22. Nuair a sroicheann an pailin an stiogmatosaíonnsé a fás. (Ceimeatrópacht– fásidtreoceimiceáin an ubúlach) • Déanannnúicléasfeadánachan gráinnepailinefeadánpailine a fásannsíostríd an stíl go dtí an suth sac. Faigheannan núicléasfeadánachbásnuair a sroicheannséoscailtnaubhúlach(micripíl). • Deighleann an núicléasginiúnach(miotóis)agdulsíos an fheadánpailine. • Déantar 2 gaiméitífireann. • Gluaiseannsiadtríd an fheadán tar éis an núicléasfeadánach. feadánpailine Suth Sac micripíl

23. Cad a mbíonn I gráinnapailine? A- B- Cad é feidhmna 2 núicléasseo I atáigeadh? 2010 q13: (iii) Tabhaircuntasachomairarphróiseas an toirchitheibplandaíbláthanna. (27)

24. ToirchiúDúbáilte Gaiméit/Núicleas 1- Toirchiú leis an Ubh–Fásfaidhséseoinasuth/plandaóg. Gaiméit/Núicléas 2- Nascann sélena núicléas polacha chun inspeirm tríplóideach (3n) a dhéanamh. Is foinse bia é seo don suth. Déanann na rud go léir an síol.

25. 2012 14 (a) (a) (i) Tabhairbreac-chuntasarrólgachceannarleithdíobhseo a leanasidtáirgeadhplandaíblátha. 1. Peiteal. 2. Antar. 3. Stiogma. (ii) Ainmnighstruchtúramháintrínabhfásann an feadánpailneachionas go sroichfidhsé an suthshac. (iii) Deighleann an núicléasginealachtaobhistigh den fheadánpailneachchundhághaiméitfhireannacha a dhéanamh. 1. Céncineáldeighilte a tharlaíonn? 2. Céard leis a gcomhtháthaíonngachaonghaiméitfhireannacharleithsasuthshac? 3. Ainmnightáirgegachaonchomhtháthaithedíobh. (iv) De réir mar a fhoirmítear an síol tar éis an toirchithe, forbraítearstórbiaigceannamháinde dhástruchtúr. Ainmnighceannamháinarbith de nastruchtúir sin.

26. ÉagsúlachtaíidirA.GnéasachsaBláthphlánda & Daoine • Déantúsgaiméití f & b níoscastasaphlánda (sraithméóis, ansinmitóissrl…) • Orgáinbaineann& firinnsabláthcéanna, inscneagdaoine (bainean NÓ firinn) • Bíonn2 núicléassaPailinFirinn as a déantar an gaiméitfirinn (1 nicléassaspeirmchill) • Toirchiú- tarlaíonntoirchiúdúbaltasaphlanda = 2 táirgedeireadh (duine-siogóit sin eiledéanta)

27. & Cosúlachtaí… • TarlaíonnToirchiúsachuidbaineann (________ saphlanda, ___________ saduine). • Toirchiú= comhtháthúgaimeitfirinn & baineannchunSIOGÓIT a cruthú mar an gcéanna.

28. 3.Foirmiúan tSíol: • Déantarsíol as gachubhúlachtoirchithe. Bíonntrípháirtsasíol: 1. Suthphlanda (a)fréamhán (b) péacán (c) Cotailéadón(síolduille) 2. Foinnsebia(inspeirm) 3. Cótacosanta (Testa)

29. CineálachaSíolta • Síoltaneamhinspeirmeach– síoltainaionsúnnnachotailéadón an inspeirm go léir m.sh. pistalún, lusnagréine. • Síolta inspeirmeach– síolta nuair nach ionsúnn na chotailéadón an inspeirm go léir m.sh. Arbhar(corn) ,

31. Monachotailéadón– táchotailéadónamháin/síolduilleiláthair m.sh. féar, lus an chromchinn. Stóráiltear an biasainspeirm de gnáth. • Déchotailéadón – 2 chotailéadóningachsíol m.sh. pistalún, lusnagréine. Stóráiltear an bhia san chotailéadónidéchotneamh- inspeirmeach. • Déchotinspeirmeachstóráiltearbiasachotailéadón & san inspeirm.

32. 5. Foirmiúan Toradh: Toradh:Ubhagánatátoirchithe, aibí& inambíonnsíolta. • Fad is atánasíoltaagfoirmiú, athraíonnan ubhagáninatoradh. (nafásriailithigh, acsín a rialaíonnseo. • Déanannballa an ubhagánballa an toradh, an peireacarp. Feidhmeannanadtorthaí • Cosaint a tabhairtdonasíolta • Cabhrú le scaipeadhnasíolta.

33. Torthaígansíolta: (a)NÁDÚRTHA: déantartorthaígansíolta. • Oráistí navel – tarlaíonnpailniú ach nítharlaíonntoirchiú. • Banana – tarlaíonntoirchiú ach nífhorbraíonnnasíolta. (b)SAORGA: Cuirtearrialaitheoirífáis (m.sh. áicsin) arroinnttorthaí a spreagannfoirmiú an toradhgantoirchiú m.sh. trátaíaguscaorafiniúnaáirithegansíolta

34. 6.ScaipeadhSíolta: Buntáistí: • Iomaíochta sheachaintidirnasíolta & planda • Seansmaireachtála a mhéadú • Áiteannanua a fháiligcomhairifás • Líonnaphlandaí a mhéadú. Scaipteariadsa: Gaoth; i/arainmhithe; san Uiscenótríféinscaptha.

35. Modhannascaipthe: • Gaoth- Síoltabeagaéadroma a chrochtar san aer go heascam.sh. caisearbhán.(dandelion) Bíonnstruchtúirag an síolchunbuntáiste a bhaintas an aer • Ainmhithe- Bíonncrúcaíarshíoltaáirithe a cheanglaíonniad do fhionnadhainmhithenó do chleitíéanlaithe Bíonntoradhmilisag an síol a mheallannainmhithechuniad a ithe & eisligtearnasíolta m.sh. sméardubh. • Uisce- Bíonnsíoltaáirithearsnámh lileuiscetoiscchlúdach a bhíonnorthu. Bíonntorthaíáiritheábaltasnámh • Féin-scaipeadhBíonntorthaíáirithe • ábaltapléascadh m.sh an pís

36. 7. Suantacht (dormancy) “am sosa” nuairnachfásannsíoltaagustagannlaghdúargníomhúmeitibileachta. Tar éistréimhsesuantachtapéacannnasíolta. Tarlaíonnséseotrí: • Coscairífás a bheithiláthair • Nílocsaiginnóuisce in anndultríd an síolchóta • Síolchótarótiubh/cruachun an sutha a ligeantríd • Easpafásriailtheoiríchunfás a spreagadh.

37. Buntáistí an suantacht • Toiscgo scaipeannsíoltasafómhair is féidri leis an phlandaéalú ó coinníollachacruaan geimhreadh. • Tugannsé am don suthmí-aibíforbairt • Breis am igcomhairdáileadhnasíolta. • Cabhrú leis an speiceasdularaghaidh mar bíonnamasuantachtadifriúla. Bíonnroinntsíoltasuantach san ithirigcónaí - banc síolta. Fásannnasíoltaseonuair a faigheannplandaíaibíbás. síolagpeacadh

38. 8.Péacadh: Nuair a thosaíonnsíolagfásinaphlanda nua, deirtear go mbíonnséagpéacadh. Péacadh: Ath-thosúfás an suthphlanda inaphlandanuaagbaintúsáideas an taiscebia a bhíonn ann. Gále: H₂O, O₂ & teocht do péacadh. 1-Uisce: Bíonngá le h-uiscechuncíteaplasmanacille a thuaslagadh. 2-Ocsaigin:Chun go dtosódhriospráidaeróbachchunfuinneamh a churarfáil. 3-Teocht:Tá teochtoptamamagteastáilchun go bhfeidhmeodhnah-einsímísasíolag an ráta is tapúla.

39. (a)Ocsaigin • Ionsútheónithir. Ocsaiginagteastáil le haghaidhriospráidaeróbach in ionadcoipeadh. Níosmófuinneamhscaoilteónbia. • Alcóltocsaineach don síol= coscarpéacadh (b) Teocht • Táéifeachtagteochtarrátagníomhaíochtaeinsímí.Tárátaardeinsímí an tábhachtachigcomhairpéacadh. • Táteochtéagsúlaagteastáil ó síoltaéagsúlaigcomhairpéacadh

40. CéimeannaPéacadh: • Coinníollachaoiriúnachaarfáil. • Ionsúitearuisce& ocsaigintrín micripíl. 3. Uisceisteach – einsímíagobair 4. Díleá– táirgíaggluaiseadh go dtí an suth • Déantareinsímí, struchtúrnua (cillbhalla). • Úsáidtearsaillte/glúcós do riospráid • Titeannmais an síol (riospráid) ardaíonnmais an suth. • Téannan fréamhántríd an síolchóta & an péacánsuasthar an dtalamh.

41. Turg: TIONCHAR UISCE, OCSAIGINE & TEOCHTA AR PHÉACADH A FHIOSRÚ. Treallamh: 4 promhadán, síolta cress, olancadáis, ola, cuisneoir. Modh: * socraigh 4 promhadán A-D: A- síolta le uisce, oscailtecuirsacuisneoir B- síoltaganuisce, oscailte C- síolta le uisce, oscailte, fágsatseomra D- uiscefiuchta (fágchunfuarúansin) cuiristeachsíolta, cuirsratholaarbarr leis. Promhadán D

42. Hipigéach - pónaireleathan • Ullmhú – suantachtcríochnaithe, síolinmharthana, Ionsúnnséuisceéiríonnséníosmhóra. • Díleá - biadíleáite & úsáidte • Fréamhánamachtrídsíolchóta (fássíosgeotrópacht). • Péacánamacheipeacoitalagfás. • Péacánagfássuastríd an ithirtugadhcosaint do nasíolta mar táséfillte. • Éiríonncotailéadónníoslú • Fréamhán: fásannpríomhfhréamhtaganntaobhfréamhánastu. • Pécán: duilleoga – fótaisintéis.

43. Eipigéach – lusnagréine • Taganncotailéadónthar an talamh. Titeann an peireacarpchunnatalamh. Éiríonnnacotailéadónglas & fótaisintéiseach. Tagann an péacán ó idirnacotailéadón.

44. 2010 ceist 13. (c) (i) Céard a chiallaíonn suanachtsíolta? (ii) Tabhairbealachamháininabhfuilsuanachtsíoltatairbheach do phlandaí. (iii) Molbealachamháininabhfuileolasar an tsuanachttairbheachd’fheirmeoirí& do gharraíodóirí. (iv) Bíonnuisce, ocsaiginagusteochtoiriúnachagteastáil le haghaidhpéacadhsíolta. I gcásgachceannde natosca sin, déan cur síosar a thionchararphróiseas an phéactha. (v) Cénchuid den suthisíolatáagpéacadh a dtaganngachceann de chodannaseonasíolóige as? 1. An fhréamh 2. An péacán.(24)

45. Turg: PLÁTAÍ STÁIRSE AGAR NÓ BAINNE BEARRTHA A ÚSÁID CHUN GNÍOMHAÍOCHT DHÍLEÁCH LE LINN PÉACTHA A THAISPEÁINT Riamhré: Cuir 4 pónairileathanagmaothú (soak) do 24-48 uair. Modh: 1. glan an bord le dífhabhtán (steiriliú) 2. Fiuch 2 cinn do an pónairí 3. Ag úsáidlainne (blade) gearrna 4 cinnsíostríd a lár (ó barr go bun). 4. Cuirnapónairí in alcól do 10nóim, ansinglan in uisce. 5. Cuirnapinsúirísalasar Bunsen & cuirna 4 leathpónairífiuchta (ceannsíos) I mias petri B. (comhmheastoirí ‘controls’) 6. Ansincuirna 4 cinnbeosíossamias petri A 7. Cuirnapinsúirísalasar & glan an bordarís 8. Fág do 2 lá.

46. Taréis 2 lá: 9. Bain naponairi go léir as mias petri A &B. 10. Cuiriaidínleo & fág do 2 nóiméad. 11. Mábhfuilstáirse I láthairathróg an iaidín ó donn dubh/gorm. Torthaí & conclúd: