MÖVZU: ÜÇFAZLI QEYRİ-SİNUSOİDAL CƏRƏYANLAR

1. AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ MÜHƏNDİSLİK FAKÜLTƏSİ ENERGETİKA KADEDRASI MÖVZU:ÜÇFAZLI QEYRİ-SİNUSOİDAL CƏRƏYANLAR FƏNN: ELEKTROTEXNİKANIN NƏZƏRİ ƏSASLARI Mühazirəçi: dos. Məmmədov S.Z. Gəncə~2010

2. Ə D Ə B İ Y Y A T 1. Kazimzadə Z. “Elektrotexnikanın nəzəri əsasları”. Bakı, Maarif, 1966. 2. Волынский Б.А. “Elektrotexnika” .Москва, энергоатомиздат, 1987. 3. Блажкина А.Т. Общая электротехника. Ленинград энергоиздат. Ленинградское отделение, 1988. 4. Нейман Л.Р. Теоретические основы электротехники: в 2-х томах. Ленинград. Энергоиздат, 1988. ÜÇFAZLI QEYRİ-SİNUSOİDAL CƏRƏYANLAR

3. Üçfazlı cərəyan mənbələrinin faz gərginliklərinin sinusoidal və ya qeyri- sinusoidal dəyişmələrindən asılı olaraq onların bir-birindən zaman etibarilə üçdə bir period qədər fərqli olmasını nəzərə almaq lazımdır. Belə şəraitdə, hər sistemdəki faz gərginlikləri qeyri-sinusoidal olursa, onlar üçün aşağıdakı ifadələr: ÜÇFAZLI QEYRİ-SİNUSOİDAL CƏRƏYANLAR

4. alınır. Bu tənlikləri təşkil edən ayrı-ayrı harmonikləri hər üç faz üçün nəzərə aldıqda aşağıdakı nəticələrə gəlmək olur: 1) bütün fazların əsas və ya birinci harmonikləri düz sıralı; 2) üçüncü və ya üçə bölünən dərəcəli harmonikləri sıfır sıralı; 3) beşinci dərəcəli harmonikləri isə əks sıralı üçfazlı sistemlər təşkil edir. Üçfazlı dövrələr həmişə birləşmiş halda işlədiklərindən onların faz və xətt gərginliklərinin tərkibləri arasında müəyyən fərq alınır. Bu cəhəti aydınlaşdır- maq üçün bir neçə birləşmə misalı verilmişdir. ÜÇFAZLI QEYRİ-SİNUSOİDAL CƏRƏYANLAR

5. Üçməftilli ulduz birləşmiş sistemlərdə xətt gərginliklərinin tərkibində üçə bölünən dərəcəli harmoniklər iştirak etmir. Ulduz birləşmədə həmişə xətt gərginliyi iki qonşu faz gərginliyinin fərqi kimi tapılır. Buna görə fazlararası gərginlik üçün: başqa xətt gərginlikləri üçün də eyni qayda ilə: ÜÇFAZLI QEYRİ-SİNUSOİDAL CƏRƏYANLAR

6. tapılır. Alınan ifadələrdə üçə bölünən dərəcəli harmoniklər olmadığı üçün xətt gərginliyinin ədədi qiyməti, tam sinusoidaləyrili gərginliyin müvafiq qiymə-tindən bir qədər kicik olur. Buna görə də qeyri-sinusoidal gərginliklər şəraitində xətt gərginliyinin faz gərginliyinə olan nisbəti -dən kiçik alınır,çünki bu gərginliklərin effektiv qiymətləri: hər iki gərginlik üçün eyni tərkibə malik deyildir. Buna görə də : ÜÇFAZLI QEYRİ-SİNUSOİDAL CƏRƏYANLAR

7. Cərəyanlara gəlincə bunlar, həm işlədicinin fazlarında və həm də xəttlərdə eyni tərkibli alınır: yəni, bunların da tərkibində üçə bölünən dərəcəli harmoniklər olmur, çünki cərəyanlar işlədicinin faz və xətt gərginliklərindən alınır, bunların isə hər ikisinin tərkibində üçə bölünən dərəcəli harmoniklər yoxdur. Buna görə də belə birləşmənin gücü üçə bölünən dərəcəli harmoniklərsiz alınır: ÜÇFAZLI QEYRİ-SİNUSOİDAL CƏRƏYANLAR

8. Söyləninlərə əsasən ulduz birləşmiş mənbə ilə işlədicinin müvafiq faz gərginlikləri arasında fərq olunduğundan bu fərgi sistemin hər iki neytralı arasında bir potensiallar fərqi şəklində alınır. Həmin potensiallar fərqinin effektiv qiyməti: 2. Dördməftilli ulduz birləşmiş sistemlərdə xətt gərginliklərinin üçə bölünən dərəcəli harmoniklər iştirak etmir. Qeyri-sinusoidal faz gərginlikləri tərkibində ancaq tək dərəcəli harmo- niklər olması şəraitində alınan xətt gərginlikləri içərisində üçə bölünən də-rəcəli harmoniklər olmayacaqdır: ÜÇFAZLI QEYRİ-SİNUSOİDAL CƏRƏYANLAR

9. alınmışdır. buna görə də Cərəyan şiddətlərinə gəlincə faz və xətt cərəyanları qiymətcəeyniolub tərkibləri də bütün tək dərəcəli harmonik-lərdənibarətdir. Fazların bərabər yüklənməsinə baxmayaraq sistemin neytrallarını birləşdirən xətdən keçən cərəyan sıfra bərabər olmur və qiymətcə üçə bölünəncərəyanların toplusunun üç mislinə bərabər alınır. Bunun isbatı üçün üç faz cərəyanını toplamaq lazımdır: ÜÇFAZLI QEYRİ-SİNUSOİDAL CƏRƏYANLAR

10. Burada hər istənilən anda bütün fazlarda üçə bölünən dərəcəlılərdən başqa bütün yerdəqalan harmoniklər qarşılıqlı olaraq müvazinətləşir, üçə bölünən dərəcəli harmoniklər isə toplanır və sıfır xəttindən keçən ümumi cərəyanı verir. Beləliklə sıfır cərəyanı olur. Faz gərginlik və cərəyanlarının tərkibində bütün harmoniklər iştirak etdiklərindən, belə birləşmənin gücü də bütün harmoniklərinin güclərin toplusuna bərabər olur: ÜÇFAZLI QEYRİ-SİNUSOİDAL CƏRƏYANLAR

11. 3. Üçbucaq birləşmiş sistemlərdə xətt gərginliklərinin tərkibində üçə bölü- nən dərəcəli harmoniklər iştirak etmir. Bunu isbat etmək üçün üç faz gərgin- liyi cəminin hər bir anda sıfra bərabər olmamasından istifadə edirik: yəni qapalı üçbucaq birləşmənin içərisində qalan və xarici dövrədə təsir etmə- yə bir daxili gərginlik alınır. Bu gərginlik üçbucaq birləşmiş generator və trans- formatorlarda, daxili bir cərəyan yaradır və onları, yüksüz iş rejimlərində belə, müəyyən dərəcə yükləyə bilir.Üçbucaq birləşmədə faz və xətt gərginliklərinin tərkibində üçə bölünən dərəcəli harmoniklər olmayacaqdır, çünki bu harmonik- lər birləşmədən kənara çıxa bilmir: ÜÇFAZLI QEYRİ-SİNUSOİDAL CƏRƏYANLAR

12. Cərəyanlara gəlincə faz və xətt cərəyanlarının harmonikləri arasındakı fərqi göstərmək lazımdır. Hər bir faz cərəyanı bütün tək dərəcəli harmonik- lərdən təşkil olunduğu halda: xətt cərəyanları iki müvafiq faz cərəyanının fərqi olduğundan üçə bölünən dərəcəli harmoniklərdən azad olur. Buna görə də: -dən kiçik alınır. cərəyanların nisbəti ÜÇFAZLI QEYRİ-SİNUSOİDAL CƏRƏYANLAR

13. MƏSƏLƏ: Parametrləri r=2 OM; L=0,001 Hn; C=1000mkf olan dövrəyə tətbiq olunmuş qeyri-sinusoidal gərginlik verilmişdir: Gərginliyin, cərəyan şiddətinin effektiv qiymətlərini, aktiv gücü və güc əmsa- lını təyin etməli. Həlli. Gərginliyin və cərəyanın effektiv qiymətləri ayrı-ayrı harmoniklərin effektiv qiymətləri vasitəsilə təyin edilir. Gərginlik üçün effektiv qiymət: ÜÇFAZLI QEYRİ-SİNUSOİDAL CƏRƏYANLAR

14. olur, cərəyan şiddətinin də effektiv qiyməti eynilə hesablanır. Dövrənin aktiv gücü: tapılır. ÜÇFAZLI QEYRİ-SİNUSOİDAL CƏRƏYANLAR

15. TƏRTİB ETDİ: Elektrotexnika və elektrik təchizatı kafedrasının texniki Lətifova G.O. ÜÇFAZLI QEYRİ-SİNUSOİDAL CƏRƏYANLAR