Vrede maken Verkenningen over vredes- en verzoeningsrituelen

1. Dr. Thomas Quartier Vrede makenVerkenningen over vredes- en verzoeningsrituelen

2. Thomas Quartier Vrede maken Inhoud: • 1) Transformerend ritueel:overgangen maken • 2) Muren en deuren: bevrijding van het oude • 3) Wegen: onderweg zijn naar het nieuwe • 4) Nieuwe ruimte: hoopvolle vrijheid • 5) Vrede maken: vrijheid door communicatie

3. Thomas Quartier Vrede maken 1 - Transformerend ritueel: overgangen maken Ritueel kan overgangen markeren en bewerkstelligen; stappen in de overgang – ervaringen van overgang Arnold van Gennep: Les rites de passage (1999) • Scheiding – transformatie – integratie Victor Turner: The Ritual Proces (1969) • Liminaliteit en communitas

4. Thomas Quartier Vrede maken 1 - Transformerend ritueel: overgangen maken In situaties van onvrede kan ritueel vrede teweeg brengen Tom F. Driver: Liberating Rites(1998) • Ritueel is tegen verwachting vaak krachtig en invloedrijk • Als deze kracht goed wordt gebruikt, bevestigt zij niet het oude maar brengt zij transformatie tot stand • Ethische transformaties vergroten de vrede

5. Thomas Quartier Vrede maken 1 - Transformerend ritueel: overgangen maken Transformerend ritueel helpt mensen de sociale structuur te transformeren en betekenis te ontdekken (Quartier 2008) • Structuur: in het ritueel treffen mensen een structuur aan die houvast biedt; tegelijk ontstaat een nieuwe structuur die de sociale orde transformeert • Betekenis: in het ritueel treffen mensen een betekenissysteem aan dat het alledaagse transcendeert; tegelijk worden in het ritueel nieuwe betekenissen ontdekt voor het betekenisloze • Rituelen van vrede en verzoening zijn een transformatie van geslotenheid naar openheid binnen een betekenisveld

6. Thomas Quartier Vrede maken 2 - Muren en deuren: bevrijding van het oude Afbakeningen zijn deel van de sociale orde, in het bijzonder in religieuze context Emile Durkheim: De elementaire vormen van het religieuze leven (1968) • Door zich van anderen te onderscheiden kan cohesie binnen de eigen groep ontstaan • Ritueel is het middel om sociale cohesie te bevorderen • Religie is een belangrijke bron voor cohesie stichtende rituelen

7. Thomas Quartier Vrede maken 2 - Muren en deuren: bevrijding van het oude Ten opzichte van vrede heeft religie een paradoxaal karakter: muren en deuren Jean-Pierre Wils: Sacraal geweld (2004) • De functie van de religie bestaat erin geweld af te weren, en wel het geweld van de transcendentie • Om dit veilig te stellen is het noodzakelijk dat er een afgrenzing plaatsvindt – religieus en maatschappelijk Hans Küng: Projekt Weltethos (1990) • Overwinning van conflicten is alleen maar mogelijk door dialoog tussen religies • Scheiding van de afgrenzing is alleen maar mogelijk via rituele handelingen: muren worden deuren

8. Thomas Quartier Vrede maken 2 - Muren en deuren: bevrijding van het oude • “Muurschilderingen” in Israel en in Kevelaer (Schulte Stade 1997) • Gied ten Berge: “Teksten op een muur kun je gebruiken om er je verontwaardiging en woede mee te uiten, maar ook om jezelf en anderen te oefenen in wijsheid” (2008) • Kan oude structuur letterlijk afgebroken en ‘getransformeerd’ worden? • Kan nieuwe betekenis in seculiere en religieuze zin ‘gevonden’ worden? • Afscheid van het oude? Op weg naar vrede en verzoening?

9. Thomas Quartier Vrede maken 3 – Wegen: onderweg zijn naar het nieuwe Het onderweg zijn is een van de meest wezenlijke rituele momenten: onderweg naar het nieuwe • Tom Driver (1998): “Veel rituelen zijn tegenwoordig leeg omdat liminaliteit onderdrukt wordt. Overheden schuwen over het algemeen liminaliteit omdat deze de controle over de ideeën, gevoelens en handelingen van mensen verlaagt” • Onderweg naar bevrijding uit de onderdrukking: “Lichterketten” in Berlijn

10. Thomas Quartier Vrede maken 3 – Wegen: onderweg zijn naar het nieuwe Pelgrimeren kan een levenshouding worden: het nooit meer terugkeren naar het oude (Grün 2005) • ‘Cruz de Ferro’ op de weg naar Santiago de Compostela • Gied ten Berge: “Dit is geen triviaal ritueel. Het zegt juist: Pelgrim, dit is je laatste kans: Santiago komt eraan. Alles waarvan je je nog niet hebt bevrijd, kun je bij het kruis leggen” (Ten Berge & Fritschy 2006)

11. Thomas Quartier Vrede maken 4 - Nieuwe ruimte: hoopvolle vrijheid Binnen het rituele handelen wordt een nieuwe ruimte bereikt: een ruimte van hoopvolle vrijheid Jonathan Z. Smith: To take place (1992) • Ritueel geeft een plek aan menselijke interactie die anders is dan de gebruikelijke ruimte • Binnen de rituele ruimte kan menselijke interactie een nieuwe richting krijgen

12. Thomas Quartier Vrede maken 4 - Nieuwe ruimte: hoopvolle vrijheid Reeds vroeg spelen heilige plekken een belangrijke rol voor het streven naar vrede binnen een religieus betekenisveld • Wantje Fritschy: “Rond het jaar 1000 manifesteerde zich de godsvredebeweging in massale volksbijeenkomsten en uitte zich naar de geest van die tijd door het samenbrengen en vereren van relieken van heiligen” (Ten Berge & Fritschy 2006) • Het doel van overgangsriten is het ontstaan van een nieuwe ruimte – heilige ruimte • Binnen deze heilige ruimte gelden een nieuwe structuur en een nieuwe betekenis: hoopvolle vrijheid

13. Thomas Quartier Vrede maken 4 - Nieuwe ruimte: hoopvolle vrijheid Heilige plekken bieden ruimte voor ontmoeting en verzoening • Pax Christi forum in Kevelaer (Schulte-Stade 2000) • Gied ten Berge bij het Pax Christi altaar in Lourdes: “Kijk, zo rijk kan die tweede taal ook zijn. De solidariteit tussen zieken en gezonden is hier een spiegel voor een samenleving waarin alleen gezondheid en succes tellen” (Ten Berge & Fritschy 2006)

14. Thomas Quartier Vrede maken 5 - Vrede maken: vrijheid door communicatie Ritueel heeft een ethische implicatie – het manifesteert en vormt het morele zelf (Anderson & Morrill 1998). • Herdenkingsbijeenkomst 11 september in New York • Ronald L. Grimes (2003): ritueel opent de communicatie over het leven na 11 septmber Elemental Gestures for Trying Times: A Ritual Frame for Discussions and Debates of Momentous Issues

15. Thomas Quartier Vrede maken 5 - Vrede maken: vrijheid door communicatie Een communicatieve ruimte in en door het rituele handelen – in een betekeniskader • Boedhisten zeggen dat het lijden en de bevrijding van het lijden op dit moment gebeurt, op deze plaats, deze speciale plaats • Het evangelie zegt dat geen musje ter aarde zal vallen zonder dat de vader het merkt en er medelijden mee heeft • Sociologen zeggen… • Een politicoloog zei ooit… • Martin Luther King zei… • Een grootmoeder zei…

16. Thomas Quartier Vrede maken 5 - Vrede maken: vrijheid door communicatie In een structuur van symbolische elementen • Iemand brengt een handvol stenen: „Dit is aarde – moge zij een basis geven aan onze gesprekken“ • Iemand giet water in een vaas: „Dit is water – moge het ons reinigen en de geesten verfrissen“ • Iemand ontsteekt een kaars: „Dit is licht – moge het beslissingen helder en geïnformeerd laten zijn“ • Iemand speelt op een fluit: „Dit is wind, menselijke adem – moge hij allen doordringen die lijden, allen die ademen en allen die niet meer ademen“

17. Thomas Quartier Vrede maken 5 - Vrede maken: vrijheid door communicatie Structuur en betekenis bieden de mogelijkheid tot vrije communicatie op weg naar vrede • Rituelen die voor verschillende mensen toegankelijk zijn en die een invloed op de sociale orde uitoefenen • Rituelen geïnspireerd vanuit de (christelijke) traditie waarin men staat zonder anderen buiten te sluiten • Rituelen die een perspectief bieden voor ontmoeting en toekomst • 60 Jaren Pax Christi – iets om op voort te bouwen!

18. Thomas Quartier Vrede maken Literatuur: - E. Byron Anderson & Bruce T. Morrill, ed. (1998). Liturgy and the Moral Self. Humanity at the Full Stretch Before God. Collegeville: The Liturgical Press. - Tom F. Driver (1998). Liberating Rites. Understanding the transformative Power of ritual. Boulder: Westview Press. - Emile Durkheim (1968). The elementary forms of the religious life. London: Allen & Unwin. • Ronald L. Grimes (2003). Elemental Gestures for Trying Times. In: Paul Post e.a., Disaster Rituals. Explorations of an emerging ritual repertoire. Leuven: Peeters. • Anselm Grün (2005). Auf dem Wege. Zu einer Theologie des Wanderns. Münsterschwarzach: Vier Türme Verlag. - Hans Küng (1990): Projekt Weltethos. München: Piper. • Thomas Quartier (2007). Ritual Studies: Een antropologische bezinning op de liturgie. In: Tijdschrift voor Liturgie 91 (2), 218-229. • Richard Schulte-Stade (1997). Das Portal der Versöhnung. Kevelaer: Wallfahrt. • Richard Schulte-Stade (2000). Forum Pax Christi. Kevelar: Wallfahrt. - Jonathan Z. Smith (1992). To take place. Toward theory in ritual. Chicago: The University of Chicago Press. - Gied ten Berge (2008). ‘Vredesbeweger’. Ervaringen in de Vredesbeweging 1973-2008. Nijmegen: Valkhof Pers. - Gied ten Berge & Wantje Fritschy (2006). Pelgrimeren naar de morendoder. Onderweg naar Jacobus van Compostela. Nijmegen: Valkhof Pers. - Victor W. Turner (1969). The Ritual Proces. Structure and Anti-Structure. Chicago: Aldine. - Arnold van Gennep (1999). Übergangsriten (Les Rites de passage). Frankfurt a.M.: Campus Verlag. - Jean-Pierre Wils (2004). Sacraal geweld. Assen: Van Gorcum.

19. Thomas Quartier Vrede maken Contact: Dr. Thomas Quartier Radboud University Nijmegen Faculty of Religious Studies Ritual and Liturgical Studies Postbus 9103 NL-6500 HD Nijmegen Tel: +31-24-3616013 Email: T.Quartier@rs.ru.nl