Samkeppnisstaða Íslands

1. Samkeppnisstaða Íslands Íslensk haglýsing Ásgeir Jónsson

2. Lögmálið um eitt verð • Verðmunur á skiptanlegum vörum ræðst af kostnaði við högnunarviðskipti á milli svæða eða þeim takmörkunum sem lagðar eru á slík viðskipti. • Ef leiðrétt er fyrir... • ...flutnings- og viðskiptakostnaði • ...sköttum, tollum og opinberum gjöldum... • ...ætti ekki að vera verðmunur á milli svæða þegar litið er til langs tíma þegar skipt hefur verið á milli gjaldmiðla. • Fyrr eða síðar kemur að því að hagsýnir menn sjá sér hag í því að kaupa vörur þar sem þær er ódýrar og selja þær þar sem verð er hærra.

3. Lögmálið er brotið • Margir þættir er ráða verðmyndun á vörum eru staðbundnir og ónæmir fyrir högnunarviðskiptum. • Þættir eins og launastig, ríkisumsvif, stærð markaðar, náttúruauðlindir, hagstjórn og löggjöf. • Verð banana á stórmarkaði ekki aðeins af verði ávaxtarins sjálfs í innkaupum heldur koma aðrir þættir einnig við sögu, s.s. leiga, laun og lánsfjármögnun, sem ráða álagningu verslunarfyrirtækisins. • Markaðsaðstæður skipta miklu á hverjum á hverjum stað. • Töluverður munur á verði samskonar vara í IKEA verslunum víða um heiminn sem ekki er hægt að skýra með neinum öðrum hætti en mismunandi samkeppnisaðstæðum, sjá Haskel og Wolf (2001) og Micheal M. Knetter (1989, 1993)

4. Verðlag innan OECD (Bandaríkin = 100) í september 2003, Heimild: OECD

5. Frávik frá algeru jafnvirði verðs innan OECD ef miðað er við Bandaríkin sem grunnpunkt.

6. Ástæður fyrir verðmun á milli landa • Náttúruauðlindir. Aðgangur að náttúruauðlindum getur lækkað framleiðslukostnað. • Stærð markaðar. Stærri markaðir njóta stærðarhagkvæmni. Smæðin getur einnig skapað nauðarval á milli stærðarhagkvæmni og fákeppni annars vegar og stærðaróhagræðis og samkeppni hins vegar. Í báðum tilvikum sitja neytendur uppi með hærra vöruverð. • Launastig. Há laun hækka kostnað við framleiðslu. Há laun þýða einnig að launþegar geta látið meira eftir sér og eru ekki eins líklegir til að setja hátt verð fyrir sig og þeir sem minna bera úr býtum – kaupmáttur er meiri. Hátt launastig hefur því bæði áhrif á framleiðslukostnað og eftirspurn eftir vörum og þjónustu. • Löggjöf. Stjórnvöld geta með lögum og reglum haft áhrif á verðmyndun á markaði. • Hagstjórn. Stjórn efnahagsmála getur ráðið miklu um verðþróun á markaði. Stjórnvöld í einu landi geta t.d. ákveðið að leggja ofurkapp á stöðugt og lágt verðlag, en í öðru geta þau lagt meira upp úr litlu atvinnuleysi. • Ríkisumsvif. Mikil ríkisafskipti geta dregið úr samkeppni á markaði og valdið því að verð verður hærra en ella. Að auki hefur rekstur ríkisfyrirtækja oft þótt óhagkvæmur og þjónusta þeirra of dýr.

7. Verðlag hærra á Íslandi • Lega Íslands og fámenni hefur löngum markað utanríkisviðskipti landsins og valdið mikilli sérhæfingu, einkanlega í útflutningi. • Landsmenn flytja inn mest af neysluvörum sínum, ef landbúnaðarvörur eru undanskildar, en flytja út fisk, ál og ferðamannaþjónustu. • Önnur framleiðsla hérlendis er að mestu leyti í óskiptanlegum vörum (e. non-tradables) sem ekki er hægt að flytja á milli landa, s.s. þjónusta og orkuframleiðsla. • Landfræðileg einangrun landsins gerir það að verkum að dýrt er að flytja vörur til landsins og skortur á samkeppni á mörgum mörkuðum hefur auðveldað fyrirtækjum að halda uppi verði á innflutningsvörum. • Smæð íslenska markaðsins leggst á eina sveif með landfræðilegri einangrun til þess að hækka verðlag hér innanlands, en smæðin gerir það verkum að erfiðara er en ella að koma við vélvæðingu og stærðarhagkvæmni á mörgum sviðum.

8. Smæðin • Smæðin getur skapað nauðarval á milli stærðarhagkvæmni og fákeppni annars vegar en stærðaróhagræðis og samkeppni hins vegar. Í báðum tilvikum sitja neytendur uppi með hærra vöruverð. • Af þessum sökum er eðlilegt að verðlag hérlendis sé hærra en á hinum stærri og þéttari markaðssvæðum á meginlöndunum tveim fyrir austan og vestan. • Á síðustu árum hefur þó orðið hreyfing í átt til aukinnar samkeppni í kjölfar þess að íslenskt efnahagslíf hefur opnast meira fyrir erlendum viðskiptum, bæði hvað varðar vörur og fjármagn, auk þess sem íslensk hagstjórn hefur færst í það horf er þekkist í öðrum þróuðum ríkjum. • Af þeim sökum hefur því kerfisbundinn munur á verðlagi hér og erlendis minnkað og verð á mörgum vörutegundum nálgast það sem tíðkast í mörgum nágrannalöndum okkar.

9. Landsframleiðsla á mann (y-ás) og verðlag einkaneyslu (x-ás) innan OECD.

10. Hlutfallslegt verðlag nokkurra vöruflokka árið 2001 – 15 ríki Evrópusambandsins = 100

11. Danmörk - Ísland

12. Ísland - Noregur

13. Raungengi

14. Hlutfallslegt PPP • Hlutfallslegt jafnvirði gerir einfaldlega ráð fyrir því að sá mismunur sem er til staðar á verðlagi á milli landa ráðist af þeim takmörkunum á högnunarviðskiptum sem eru til staðar og getið var hér að ofan. • Ef munurinn verður meira en nemur högnunarhindrunum hlýtur að skapast þrýstingur á verðlækkun. Þetta er oft útlagt sem raungengi, sem sést hér að neðan.

15. Raungengi launa • Raungengi er með öðrum þræði mælikvarði á samkeppnis-stöðu innlendra framleiðenda, hvort sem þeir selja innanlands eða utan. Raungengi er oft sett fram sem hlutfallsleg laun fremur en verðlag: • Oft eru því kvarðar úr utanríkisviðskiptum notaðir til þess að meta raungengisstöðuna. Hægur vöxtur útflutnings, en hraður vöxtur innflutnings gæti því bent til þess að raungengi sé of hátt og innlend framleiðsla sé of kostnaðarsöm miðað við það sem gerist erlendis.

16. Nafngengi og raungengi • Sveigjanlegt nafngengi ætti fræðilega séð að tryggja að verðjöfnun innan þeirra marka sem hagkvæmni högnunarviðskipta setur. • Fyrir árið 1973, þegar Bretton-Woods fastgengiskerfið hrundi og helstu gjaldmiðlar heimsins fóru á flot, var sveigjanlegt gengi fremur sjaldgæft í hinum vestræna heimi ef undan eru skilin stutt óróatímabil. • Því var spáð af hagfræðingum eins og Milton Friedman (1953) að sveigjanlegt nafngengi myndi leiða til þess raungengið yrði mjög stöðugt við langtímajafnvægi vegna högnunarviðskipta í tengslum við jafnvirði verðs. • Hins vegar kom hið gagnstæða í ljós eftir að gjaldmiðlar heimsins komust á flot eftir 1973 að hreyfingar nafngengisins mögnuðu fremur en lægðu sveiflur í raungengi. • Ástæðan er einfaldlega sú að gjaldeyrismarkaðir eru eðli málsins samkvæmt eignamarkaðir og verðmyndun er oft í litlum tengslum við þjóðhagsstærðir, a.m.k. þegar til skemmri tíma er litið.

17. Raungengi nú er í sögulegu lágmarki! Raungengi Íslands frá 1914 til 2011 á mælikvarða verðlags.

18. Laun á Íslandi eru lág í alþjóðlegum samanburði!

19. Íslenska gjaldeyrisbólan Landsframleiðsla á mann á Íslandi, miðað við nafngengi krónunnar (blá lína) og PPP leiðrétt (svört lína)

20. Hin nýju síldarplön • Á fyrri tíð gagnaðist lágt gengi krónunnar helst landsbyggðinni þar sem útflutningsframleiðslan, einkum sjávarútvegur, var staðsett. • Að sama skapi var vann veik króna gegn höfuðborgarsvæðinu þar sem þjónustugreinarnar hafa verið staðsettar. • Gengisfall krónunnar fól því í sér beina millifærslu frá neytendum á mölinni sem þurftu að borga hærra verð fyrir neysluvörur til landsbyggðarinnar sem fékk hærra verð fyrir sínar framleiðsluvörur. • Vitaskuld mun lágt gengi hvetja áfram mörg byggðarlög úti á landi, einkum þau sem hafa lífsviðurværi sitt af sjávarútvegi. • Hins vegar eru þjónustugeirinn nú einnig orðinn útflutningsvegur, einkum hvað varðar ferðaþjónustu og ýmsa tæknigreinar. • Miðbær Reykjavíkur gegnir nú sama hlutverki og síldarplönin á fyrri tíð; afmarkaður staður þar sem fjöldi fólks vann mikil verðmæti á afmörkuðum tíma. Ferðamenn eru nú komnir í hlutverk síldarinnar.

21. Innflutningur – útflutningur sem hlutfall af landsframleiðslu

22. Viðskiptahalli sem hlutfall af landsframleiðslu

23. Spurningin með krónuna – hve lengur getur útflutningur staðið undir aukinni einkaneyslu? Jöfnuður í vöru – og þjónustuviðskiptum, undirliggjandi viðskiptajöfnuður og þáttajöfnuður og spá Seðlabankans til 2016 23

24. Fjármagnsflutningar

25. Viðskiptahalli sem hlutfall af landsframleiðslu Lánshæfi Íslands hjá Moody’s

26. Ísland hefur breyst úr fjármagnsinnflytjenda, í fjármagnsútflytjanda Fjármagnsjöfnuður Íslands, í milljörðum króna

27. Erlendar skuldir Íslands sem hlutfall af landsframleiðslu án gömlu bankanna!

28. Fjármagnsflæði, skuldabréfahreyfingar og eiginfjárhreyfingar

29. Lausafjárvandamál íslenska þjóðarbúsins Ísland á fyrst og fremst við lausafjárvandamál að etja: Skortur á erlendu lausafé; Lægra lánshæfi gerir endurfjármögnun erfiðari og bankarnir eru ekki lengur farvegur fyrir erlent fjármagn inn í landið. Gnótt af innlendu lausafé: Of mikið var prentað af krónum í aðdraganda hrunsins sem sitja nú fastar á bakvið höftin og bíða eftir að komast út. Vandamálið er bæði vegna innlendra og erlendra aðila! Síðustu 5 ár hefur stefnan verið sú að endurfjármagna landið í gegnum viðskiptajöfnuðinn Það hefur heppnast að standa straum af neikvæðum þáttatekjujöfnuði Það hefur ekki heppnast að mæta neikvæðum fjármagnsjöfnuði Þessi stefna hefur ekki verið án fórna – lágur kaupmáttur og lágt fjárfestingarstig hafa tryggt lágan innflutning. Gjaldeyrisjafnvægi þjóðarinnar er því mjög viðkvæmt og mikil aukning innlendrar eftirspurnar gæti hæglega stefnt því í voða. 29