Kapittel 24. Kald krig

1. Kapittel 24. Kald krig NYNORSK Elevane skal kunne – undersøkjeein eller fleire internasjonale konfliktar etter 1945, og vurdere konfliktane, sett frå ulike perspektiv Påbygging

2. Den kalde krigen i Europa Kvavar den kalde krigen? – Ein konflikt mellom to supermakter, USA og Sovjetunionen. – Ein ideologisk konflikt mellom to verdsoppfatningar. – Ein konfrontasjon om ordningen av Europa Påbygging

3. Særtrekk ved den kalde krigen – Den kalde krigen skil seg ut frå andre periodar med eit spent forhold mellom stormaktene, ved at det aldri kom til væpna sammenstøytar mellom desse maktene. – Internasjonal politikk blei dominert av berre to makter. – Den raske utviklinga av øydeleggingsvåpen av eit helt nytt omfang. Påbygging

4. Aust-Europa blir kommunistisk Etter andre verdskrigen innførte Moskva det sovjetiske systemet i dei austeuropeiske statane. Dei blei kalla folkerepublikkar: – 1945 - Jugoslavia (Tito) – 1946 - Bulgaria og Romania – 1947 - Ungarn og Polen – 1948 - Tsjekkoslovakia Påbygging

5. Sovjetunionens mål med Aust-Europa-politikken – Politisk og ideologisk einsretting. – Byggje opp ein sovjetisk tryggleikssone. – Økonomisk gevinst. Påbygging

6. USAs mål: Oppdemming (containment) mot kommunismen – I 1947 la ein amerikansk diplomat og sovjetekspert, George Kennan, fram tanken om ei langsiktig oppdemming (containment) mot den sovjetiske kommunismen. Oppdemming, både med militære og økonomiske middel, kom til å bli ei rettesnor for amerikansk politikk i åra etter andre verdskrigen. – Truman-doktrinen 12.3.1947. Løfte om amerikansk støtte til «dei frie folka som kjempar mot forsøk frå væpna minoritetar eller framande interesser på å vinne herredømme». – Marshallhjelpa juni 1947. Det blei sagt at hjelpa ikkje retta seg mot noko land eller nokon ideologi, men «berre mot svolt, fattigdom, desperasjon og kaos». – Marshallplanens strategi: Redde Vest-Europa frå kommunismen. Påbygging

7. Eit todelt Europa – Berlin-blokaden juni 1948 – mai 1949. Årsak: Vestmaktene innførte den nye D-mark i Vest-Berlin. Konsekvens: Delinga av Tyskland blei framskynda. – Forbundsrepublikken Tyskland blei oppretta 23. mai 1949. Bonn blei hovudstad. – Den tyske demokratiske republikk (DDR) blei proklamert 7. oktober 1949. – 4. september 1949 blei Atlanterhavspakten (NATO) underteikna. – I 1955 danna Sovjetunionen og auststataneWarszawapakta som eit kommunistisk motstykke til NATO. Påbygging

8. Gylne tider i Vesten – I dei første 30 etterkrigsåra utvikla landa i Vesten seg til overflodssamfunn med masseproduksjon og masseforbruk. – Til grunn for utviklinga av forbrukersamfunnet låg ein økonomisk vekst utan historisk sidestykke. Årsakene til den kraftige veksten: – Marshallhjelpa. – Handelen liberalisert. – Opnare klima i økonomien gjorde det lettare å investere i andre land, lettare å overføre pengar mellom land og lettare å reise mellom land. Påbygging

9. – Rikeleg tilgang på billeg energi i form av olje. – Vest-Europa tok i bruk teknologi som amerikanarane hadde utvikla i 1930-åra og under andre verdskrigen. – Det politiske livet var prega av stabilitet. – Statsmakta spelte ei sentral rolle i økonomien. – Reformer innan undervisning og utdanning. – Store marknadsområde som EFTA og EU blei etablerte. Påbygging

10. Koreakrigen – Eittidlegarehalvhjarta USA-engasjement i området blei erstatta av massivt militært nærvær. – Koreakrigen blei modellen for «den avgrensa krigen». – Det blei sagt at det kollektive tryggleiksprinsippet (FN) var blitt forsvart. – Den kalde krigen utvikla seg til ein global konflikt. – USA bygde opp ein mur av basar og alliansar rundt det sovjetiske imperiet. – Massiv militær opprusting. Påbygging

11. Våpenkappløpet – 1949: Sovjetunionen detonerte sin første atombombe. – 1952: USA svarte med å detonere ei hydrogenbombe. – 1954: President Eisenhower (USA) lanserte strategien «massiv gjengjelding». – 1957: Sovjetunionen sende romfartøyet Sputnik 1 i bane rundt jorda. – 1961: RussarenJurij Gagarin blei det første mennesket som kretsa rundt jorda i eit romfartøy. – 1969: Amerikanaren Neil Armstrong blei det første mennesket som satte foten på månens overflate. Påbygging

12. Cubakrisa Kviforsette Khrusjtsjov i gang krisa? – Offisiell motivering: Omsorg for Cubas tryggleik. – Knappe inn på USAs forsprang. – Kunne få gevinstar i Europa − fjerne amerikanske rakettar i Tyrkia. Påbygging

13. Kvifor sette Khrusjtsjov i gang krisa? – Sikre Sovjetunionen eit fotfeste i Latin-Amerika for videre framstøt. – Skade USAs prestisje. – Khrusjtsjov hadde behov for utanrikspolitiskesigrar for å halde stillinga i partiet. – Sovjetisk behov for å bli sett på som likeverdig med USA. Påbygging

14. Resultat av krisa – Krisa viste at den kalde krigen vedgjekk heile verda, fordi ein konflikt mellom USA og Sovjetunionen kunne føre til ein katastrofe for menneskeætta. – Den kalde krigen hadde også komme til Latin-Amerika. Han var blitt verdsomspennande. – Supermaktene inngjekk avtalar om ikkje-spreiing av atomvåpen til nye land og om rustingskontroll. Påbygging

15. Slutten på den kalde krigen Ulike forklaringar – Ronald Reagans aggressive politikk mot Sovjetunionen («triumfalismen»).  – Avskrekkings- og oppdemmingspolitikken som var blitt ført av USAs presidentar frå Truman til Reagan. – Deigrunnleggjandeforandringane som skjedde i Sovjetunionen under Mikhail Gorbatsjov. Påbygging

16. Sovjetunionens fall Årsaker til Sovjetunionens fall: – Økonomisk krise. – Enorme utgifter til militære formål. – Moralsk og politisk krise. – Gorbatsjovs reformprogram. Påbygging