EMISJA GŁOSU

1. EMISJA GŁOSU dr inż. Jolanta Zielińska

2. Tematyka zajęć: • Podstawowe pojęcia teoretyczne dotyczące głosu i mowy dźwiękowej, ich kształcenia oraz metod badawczych w ujęciu fonetyczno-akustycznym. • Podstawowe pojęcia teoretyczne dotyczące głosu i mowy dźwiękowej, ich kształcenia oraz metod badawczych w ujęciu logopedycznym. • Budowa i funkcje aparatu głosowego oraz zjawiska fizjologiczne związane z tworzeniem głosu i jego emisją. • Zaburzenia głosu i mowy dźwiękowej w kontekście ich tworzenia, emisji i odbioru. • Opanowanie umiejętności prawidłowego operowania głosem, jego ustawienia oraz doboru technik wymowy. • Metody usprawniania głosu, ćwiczenia fonacyjne, artykulacyjne i dykcyjne, higiena głosu. • Praktyczne zastosowanie i sprawdzian nabytych umiejętności tworzenia, operowania głosem w pracy własnej nauczyciela oraz pracy nad prawidłową wymową uczniów. • Zapoznanie z działaniem aparatury diagnostyczno-korekcyjnej do badania i terapii głosu oraz mowy dźwiękowej- zajęcia laboratoryjne. • Zaliczenie na ocenę na podstawie pisemnego kolokwium teoretycznego oraz sprawdzianu praktycznego nabytych umiejętności fonacyjnych.

3. Literatura: 1. Legieć-Matosiuk A., Chaciński J., Emisja glosu-skrypt dla studentów, wyd. WSP, Słupsk 1994, ogół zagadnień związanych z emisja głosu. 2. Chaciński J., Chacińska K., Podstawy emisji głosu w procesie kształcenia nauczycieli muzyki, wyd WSP, Słupsk 1999, budowa aparatu głosowego, zjawiska fizjologiczne związane z tworzeniem głosu, jego emisją, zaburzeniami i odbiorem. 3. Mitrinowicz-Modrzejewska A., Fizjologia i patologia głosu, słuchu i mowy, PZWL, Warszawa 1963, fizjologiczne podstawy tworzenia głosu i mowy dźwiękowej. 4. Mierzejewska H., Przbysz-Piwkowa M., Zaburzenia głosu-badanie-diagnozowanie-metody usprawniania, wyd. DIG, Warszawa 1998, prawidłowe operowania głosem, jego ustawienie, rozpoznawanie i usuwanie zaburzeń, dobór metod usprawniania, 5. Tarasiewicz B., Mówię i śpiewam świadomie. Podręcznik do nauki emisji głosu, skierowany do studentów wydziałów wokalnych i pedagogicznych 6. Pruszewicz A., Foniatria kliniczna, PZWL, Warszawa 1992, wiadomości o głosie z zakresu fonetyki, 7. Styczek I., Logopedia, PWN, Warszawa 1980, wiadomości o glosie z zakresu logopedii, 8. Tadeusiewicz R., Sygnał mowy, KiŁ, Warszawa 1988, wiadomości o glosie z zakresu akustyki, 9. Minczakiewicz E. M., Mowa rozwój-zaburzenia, terapia, wyd. AP, Kraków 1997, kształtowanie się mowy, zaburzenia, ćwiczenia praktyczne. 10. Skrzynecka G., Uczymy się poprawnie mówić, WSiP, Warszawa 1999, poradnik logopedyczny z ćwiczeniami. 11. Rokitańska M., Laskowska H., Zdrowy głos, ABA, Bydgoszcz 2003, wiadomości o higienie głosu. Pozycje od 1-5 literatura podstawowa, 6-11 uzupełniająca.

4. Pojęcie mowy: • Mowa to sposób dźwiękowego porozumiewania się ludzi. • Jest procesem w którym można wyróżnić: • dwa rodzaje czynności: nadawanie mowy oraz odbiór mowy, • tekst, czyli wytwór mówienia i rozumienia mowy. • Mowa w sensie społecznym jest aktem w procesie słownego porozumiewania się co najmniej dwóch osób nadawcy i odbiorcy, jest przekazem informacji • Mowa w sensie indywidualnym jest budowaniem i odbiorem wypowiedzi (tekstu) na podstawie języka. 1

5. Warunki rozmowy, czyli porozumienia się językowego: • znajomość wspólnego języka, • umiejętność mówienia, • potrzeba podjęcia czynności mówienia i zainteresowanie • tematem, • prawidłowo funkcjonujący centralny i obwodowy system • nerwowy, • prawidłowo funkcjonujące narządy mowy, • prawidłowo funkcjonujący słuch. 2

6. Pojęcie języka: Zespół środków, znaków służących ludziom w celu porozumiewania się, czyli kod, wytwór społeczny, o charakterze ogólnonarodowym. Zjawisko społeczne, rozwijające się historycznie. Zbiór wyrazów i reguł gramatycznych stworzonych przez człowieka, system dwuklasowy. 3

7. Mowa i jej składniki: 4

8. Proces wytwarzania mowy obejmuje: • powstanie myśli w mózgu, • przetworzenie myśli na sygnały sterujące mechanicznymi • ruchami atrykulatorów, • substancjalizacja (foniczna) myśli, w formie tekstu słownego • (fonicznego), wypowiedź mówiona, zbudowana z dwóch • płaszczyzn: segmentalnej (głoski, z nich budowane sylaby i • wyrazy) oraz suprasegmentalnej (melodia , akcent, rytm). 5

9. Cerebracjato myślenie dla mowy. Organizacja w obszarach myślowych mózgu informacji za pomocą języka, posiadanej wiedzy i doświadczeń jednostki. • Rodzaje cerebracji: • komunikatywna, w celu przekazania drugiej osobie, • akomunikatywna, bez przekazywania, czyli dla siebie, • operacyjna, w celu praktycznego wykorzystania, konkretnej • czynności. 6

10. Emisja głosu to proces wytwarzania dźwięku przez celową, świadomą i skoordynowaną pracę aparatu głosotwórczego. • Wydobywanie głosu, jako skoordynowany zespół czynności oddychania, fonacji i artykulacji oraz powstającego przy tym rezonansu • Zjawiska składowe emisji, czyli czynności człowieka: • oddychanie dynamiczne dla mowy, • fonacja, • rezonans, • artykulacja. 7

11. Oddychanie dynamiczne to przepływ powietrza do i od organizmu, tworzenie podstawy do ukształtowania fali dźwiękowej dzięki nadaniu strumieniowi powietrza praca mięśni oddechowych jednolitej masy, ciśnienia i czasu przepływu. Fonacja to wprawienie wiązadeł głosowych w regularne drgania, wytworzenie podstawowej fali dźwiękowej o określonej wysokości. Rezonans to proces wzmacniania i uszlachetniania fali dźwiękowej w rezonatorach. Artykulacja to kształtowanie głosek mowy dźwiękowej. 8

12. Praca nad emisją głosu to proces „ustawienia głosu” , czyli świadome podporządkowanie się określonym regułom technicznym, prowadzące do uzyskania: • odpowiedniej dźwięczności i nośności emitowanego • dźwięku, • odpowiedniej stabilności i jednolitości wydobywanego • dźwięku uwarunkowanymi podparciem oddechowym, • wzbogacenia głosek dźwięcznych w wysokie formanty, • prawidłowej dykcji, ekspresji słowa oraz sugestywności • głosu. 9

13. Cel działania: • poprawne ustawienie funkcji głosowych, • skoordynowanie działania poszczególnych części aparatu • głosowego: oddechu, fonacji i rezonansu. • Warunki pracy: • indywidualne predyspozycje głosowe: skala, barwa, wydolność, • systematyczne ćwiczenia głosu i obserwacja zmian • akustycznych, • świadomość i przekonanie o celowości pracy nad głosem, • wskazówki i ćwiczenia nie traktowane w sposób dogmatyczny. 10

14. Narząd głosu części: • motoryczna: klatka piersiowa, płuca, mięśnie międzyżebrowe, • brzuszne, przepona-prawidłowy oddech, dopływ powietrza o • określonym ciśnieniu, stabilność głosu, • głosotwórcza: krtań, wiązadła głosowe, nerwy i mięśnie • łączące krtań z resztą aparatu głosotwóczego-fonacja, • wytworzenie fali dźwiękowej, • rezonacyjno-artykulacyjna (nasada): komory rezonansu • głowy, jamy gardłowej, ustnej, zatok, podniebienie twarde, • miękkie, elementy biorące udział w artykulacji: język, wargi, • zęby, żuchwa-wzmocnieni dźwięku wytworzonego w krtani w • jamach rezonansowych, artykulacja głosek. 11

15. Głos w świetle akustyki: Dźwięk to złożony ton harmoniczny z kilku składowych, od ich rozmieszczenia i intensywności zależy barwa głosu. Pierwszy z nich to ton podstawowy, jego częstotliwość decyduje o wysokości głosu. Formant określa wzmocnienia tonów lub ich pasm, decyduje o brzmieniu głosu: formant I-najintensywniejszy w głosie, formant II decyduje o dźwięczności, formant III o sile głosu. 12

16. Widmo dźwięku z tonami składowymi Obraz widma dźwięku charakteryzującego głos o przewadze brzmienia piersiowego Obraz widma dźwięku charakteryzującego głos o przewadze brzmienia głowowego (metalicznego) 13

17. Budowa narządu oddechowego: 1. jama nosowa 2. języczek 3. krtań 4. tchawica 5. oskrzela 6. płuca 7. przepona Położenie przepony w: a) końcowej fazie wdechu (zamknięcie oddechu) b) końcowej fazie wydechu a) b) 14

18. Krtań: Narząd ruchomy, delikatny, podatny na schorzenia. Wewnątrz krtani jest głośnia: wiązadła głosowe ( ich drgania są źródłem głosu) zaczepione o chrząstki nalewkowate i chrząstkę tarczową. Im dłuższe wiązadła tym niższy głos. Szpara głośni to przestrzeń pomiędzy wiązadłami głosowymi. 15

19. Budowa krtani: 16

20. Narząd rezonacyjno-artykulacyjny (nasada): Przekrój narządów mowy 17

21. Fonem to najmniejsza jednostka lingwistyczna języka, określająca zespół cech dystynktywnych głoski. • Głoska to fizyczny dźwięk wytwarzany podczas artykulacji fonemu. • Mowa podzielona jest na segmenty dźwiękowe, pojawiające się w porządku odpowiadającym zamierzonej sekwencji fonemowej. Dzieli się ją na: • mowę dźwięczną, generowaną przez struny głosowe • wykonujące periodyczne drgania, • mowę bezdźwięczną, generowaną w przewężeniach • (szczelinach) traktu głosowego, natura sygnałów losowych. • Zjawisko koartykulacji to ustawienie traktu głosowego (artykulatorów) dla jednego fonemu, zależnie od fonemów z nim sąsiadujących. 18

22. Zaburzenia mowy: • zewnątrzpochodne, egzogenne, środowiskowe, brak defektów • anatomicznych czy psychoneurologicznych, • wewnątrzpochodne, endogenne. • Rodzaje zakłóceń mowy: • zakłócenia znajomości języka, w zakresie systemu • leksykalnego, gramatycznego lub fonologicznego, • zakłócenia w realizacji głosek i cech prozodycznych mowy, • zakłócenia treści wypowiedzi, • zakłócenia mieszane. 19

23. Postawa: • stojąca, wyprostowana, wyrażająca aktywność, lekki rozkrok, • rozluźnione mięśnie tułowia i szyi, • siedząca, wyprostowana linia pleców, dopuszczalne lekkie • pochylenie ciała do przodu, nie powinno się opierać górnej • części pleców o krzesło, a tym samym wysuwać bioder do • przodu, pozycja kręgosłupa ma istotny wpływ na emisję głosu, • unikanie grymasów i sztucznej artykulacji, • podczas wdechu poszerzenie żeber w kierunku poprzecznym • oraz napięcie i uniesienie mięśni poniżej mostka, sprawdzenie • oddychania: dłonie na dolnych żebrach. 20

24. Rys. Postawa prawidłowa wadliwa Postawa: prawidłowa: 1,2, wadliwa: 3,4. 21

25. Oddychanie dynamiczne dla mowy: • Typy oddychania: • brzuszne, wadliwe, wdech poprzez pracę mięśni brzucha, • mięsień przepony przesunięty w dół, brak aktywności mięśni • międzyżebrowych i rozszerzenia klatki piersiowej, • przeponowo-żebrowe, pełne i prawidłowe, równowaga • aktywności mięśni żeber i pasa brzusznego, niskie położenie • przepony i jej napięcie, co umożliwia wzięcie dużej ilości • powietrza oraz kontrolę fazy wydechu, czyli umiejętne • dozowanie strumienia powietrza, • piersiowe, wadliwe, wdech poprzez prace mięśni klatki • piersiowej, przesunięcie klatki do przodu, płytki wdech, brak • lub mała aktywność mięśni przepony. 22

26. 1 2 3 Typy oddychania: 1. brzuszny, 2. przeponowo-żebrowy, 3. piersiowy 23

27. Fazy oddychania: • wdech, • zamknięcie oddechu, • wydech. • Wdech: • powietrze chwytamy, a nie wciągamy, • w sposób całościowy, uczucie otwarcia i napełnienia, • energicznie nosem i ustami jednocześnie, • udrożnienie aparatu głosotwórczego poprzez obniżenie krtani, • płaski język, uniesienie miękkiego podniebienia, • ilość powietrza zależy od długości planowanej frazy wypowiedzi. 24

28. Błędy: unoszenie barków, wypinanie klatki piersiowej, płytki oddech z przewagą aktywności mięśni klatki piersiowej. Ćwiczenia: Jedna ręka poniżej mostka, druga na dolne żebra, chwytamy powietrze, rozszerzając energicznie żebra, wstrzymujemy oddech i swobodnie wypuszczamy powietrze. Aktywizacja mięśni międzyżebrowych. 25

29. Zamknięcie oddechu: • płynne przejście od fazy wdechu do wydechu, • prawie równoczesne z wdechem powietrza, • krótkie, niezauważalne dla słuchacza, • skupienie energii oddechowej, wewnętrzna koncentracja, • przygotowanie do rozpoczęcia emisji głosu. 26

30. Wydech: • kontrolowany, długi, regularny strumień powietrza, • technika podparcia oddechowego, świadome zwolnienie fazy • wydechowej, za pomocą kontrolowanego napięcia mięśni • oddechowych, • napięcie mięsni brzucha, wspomagających napięcie mięśni • międzyżebrowych, • stabilność pracy aparatu oddechowego, • wolne schodzenie się żeber, powolne, równomierne • rozluźnianie mięśni oddechowych, nadmierne wypuszcza zbyt • dużo powietrza, • wzmocnienie dźwięku w nasadzie, poprzez tzw. otwarcie, • zatrzymanie powietrza na kopule podniebienia twardego, co • wymaga podniesienia miękkiego i obniżenia krtani. 27

31. Błędy: • zła praca mięśni przeponowo-żebrowych, brak podparcia • oddechowego, słaby chwiejny dźwięk, • nadmierne rozluźnienie mięśni oddechowych, wypuszczanie zbyt • dużej ilości powietrza, obciążanie strun głosowych i krtani, • zbytnie napięci mięśni brzucha, usztywnienie mięśni szyi, • grymasy twarzy, • brak elastyczności podniebienia miękkiego, unoszenie krtani ku • górze, zwężenie górnych dróg oddechowych, dźwięk stłumiony, • ściśnięty, uwięziony w gardle. 28

32. Ćwiczenia wydechowe: • bezdźwięczne oddechowe, gimnastyka mięśni gwarantująca • prawidłowe podparcie, kontrola dłońmi napięcia mięśni • międzyżebrowych, • wokalne łączące oddychanie z fonacją, rezonansem i artykulacją. • Przebieg ćwiczeń: • chwytamy powietrze, zatrzymujemy na chwilę, wypuszczamy • powoli jak dmuchanie świecy lub artykulacja „s”-utrzymanie • aktywnej pozycji wdechowej, • jak poprzednie tylko powietrze wypuszczamy rytmicznie-aktywna • praca mięśni międzyżebrowych, • szybkie naprzemienne wdechy i wydechy-aktywizacja mięśni • przepony, • wymowa aktywna i energiczna „r”-stałe napięcie mięśni • międzyżebrowych, mięśnie szyi i twarzy rozluźnione, • wymowa głęboka „h”, jak śmiech-napięcie mięśni w okolicy pasa. 29

33. Fonacja to wytworzenie fali dźwiękowej wywołane drganiem strun głosowych w wyniku koordynacji pracy mięśnia głosowego, powodującego zmienne napięcie wiązadeł i ciśnienia powietrza podgłośniowego • Nastawienie głosu, czyli atak dźwięku: skoordynowanie momentu zwarcia i napięcia wiązadeł głosowych z początkiem przepływu powietrza. • Rodzaje ataków: • miękki, prawidłowy, • twardy, wadliwy, zbyt gwałtowne zwarcie i napięcie wiązadeł, głos • nieprzyjemny, podrażnienie aparatu głosowego, • chuchający, wadliwy, niepełne zwarcie wiązadeł, głos z szumem. 30

34. Błędy: • usztywnienie szyi i gardła, • nieruchliwość podniebienia miękkiego, nieumiejętne • obniżanie krtani, • wadliwy rezonans. • Ćwiczenia: • ziewanie- podniebienie miękkie nosi się, a krtań obniża, • artykulacja „a” przy rozluźnionych mięśniach szyi i gardła. 31

35. Rezonans to zjawisko współgrania ze źródłem dźwięku, powtarzanie tonu. • Rezonans w tworzeniu dźwięku: • decyduje o sile, barwie, pięknie i nośności dźwięku, odciąża • krtań i struny głosowe, • podstawą jest dynamiczny oddech i wysokie usytuowanie • dźwięku na podniebieniu twardym, blisko zębów, • aktywizuje to komory rezonacyjne głowy, • otwarcie całego toru oddechowego, decyduje o swobodzie • docierania fali akustycznej do jam rezonacyjnych nasady, • bliska pozycja głosu to artykulacja głosek w przedniej • strefie podniebienia twardego, wykorzystanie ich • dźwięczność z użyciem rezonatorów, zapewnia nośność, • metaliczność dźwięku i wyrazistą dykcję. 32

36. Rodzaje rezonatorów: • głowowe, przewaga powoduje brzmienie głosu płaskie i słabe • w dźwiękach wysokich, • piersiowe, przewaga powoduje brzmienie głosu ciemne, • dudniące w dźwiękach. niskich. • Ćwiczenia: • mormorando, zamknięcie ust, intonowanie dźwięku powietrzem • przez nos-łączenie rejestrów i usytuowanie dźwięku w górnym, • aktywizacja rezonatora głowowego, właściwa pozycja głosu, • artykulacja „i”- przybliżenie pozycji głosu, • artykulacja „m”, „n”, „b”, „ma”, „mo”, „me”, „mi”, „ni”, „nie” – • aktywizacja rezonatorów głowowych, poprawa nośności głosu, • właściwe usytuowanie samogłosek ( I strefa artykulacyjna). 33

37. Artykulacja to techniczny mechanizm tworzenia głosek w narządach mowy, przy aktywnym wykorzystaniu rezonansu. • Podział głosek: • samogłoski, dźwiękotwórcze, artykułowane dłużej przy stałym • przepływie przez jamę ustną, na nich jest kształtowany dźwięk • wokalny decydują o nośności i barwie głosu, • spółgłoski, nadają słowom znaczenie, formowane przez język, • wargi, zęby, krótkie i aktywne, wykorzystywane przez • dźwięczność do aktywizacji rezonatorów głowy i usytuowania • samogłosek. • Błędy: • przesadna, poprawna artykulacja, • zaokrąglanie niektórych samogłosek, • upodabnianie np. „a” do „o”, • spłaszczanie artykulacji np. „e”. 34

38. Dykcja (wymowa) polega na łączeniu głosek w słowa, a te w zdania. Wyraźne i zrozumiałe mówienie, pozwalające na śledzenie myśli w zdaniach. • Połączenie dykcji z fonetyką ze względu na nośność głosu, warunkującą pokonanie przestrzeni. • Komunikatywność wypowiedzi zależy od: • właściwego usytuowania głoski i słowa na rezonatorze, • podparcia oddechowego, • efektywnego artykułowania dźwięku, • prawidłowej oceny wielkości i akustyczności sali, • koncentracji, aktywności i celowości działania. 35

39. Nauka poprawnej dykcji: • dokładna realizacja wszystkich faz tworzenia głosu i płynne ich • następstwo, • kontrola układu narządów artykulacyjnych przy płynnym • przechodzeniu z jednej głoski do drugiej np. wykonując • spółgłoskę należy myśleć o następującej po niej samogłosce, • szczególna uwaga przy artykulacji sylab złożonych z kilku • spółgłosek i samogłosek np. „przy”, „wro”, „stra” oraz • następstwie dwóch tych samych spółgłosek na granicy wyrazów • np. „w wozie”, „jest to”, • wypracowywanie wymowy trudnych sylab osobno, później w • połączeniu, 36

40. czym trudniejszy tekst, tym ważniejszy oddech oraz osadzenie • dźwięku w rezonatorach głowy. • podział samogłosek na ciemniejsze, głębsze i jaśniejsze, bliższe: • u, o, a, e, y, i, utrzymanie tej samej barwy w całym czasie • trwania. • jak największa wyrazistość słowa przy jak największej • oszczędności ruchu. 37

41. Praca nad emisją głosu to w dużej mierze kształtowanie samogłosek, ich wyrazistości i właściwego brzmienia. • Uwaga na: • podnoszenie się krtani ku górze, zwarcia artykulacyjne- • załamanie głosu, ściśnięcie dźwięku, załamanie i męczliwość • głosu, • zbytnie napinanie mięsni szyi i gardła, • wpadanie dźwięku do gardła, • nadmierne obniżeni krtani i spłaszczenie barwy dźwięku, • otwarcie jamy ustnej i gardłowej, przy płasko położonym • języku, • dodatkowe, zbędne ruchy języka. 38

42. Kryteria podziału samogłosek: 39

43. Ćwiczenia samogłosek: • rozpoczynanie od wygodnej, dobrze brzmiącej samogłoski, na • jej podstawie szukanie dalszych modeli, • artykulacja „i” od niej wyprowadzanie samogłosek - ułatwia • usytuowanie dźwięku w bliskiej pozycji wokalnej i aktywizuje • górne rezonatory, • artykulacja „y” z uwagą na spłaszczenie przez nadmierne • obniżenie krtani, • artykulacja „a” z uwagą na szerokie otwarcie jamy ustnej i • płaski, przyzębowy język, odpowiednie podparcie oddechowe • (dużo powietrza), • artykulacja „o” z uwagą na aktywna pracę warg, • artykulacja „u”, najtrudniejszej samogłoski bo najgłębiej • usytuowanej, z uwagą na głuche i dudniące brzmienie, • likwiduje to przesunięcie do przodu, • artykulacja „ą” i „ę” z uwagą na rezonans nosowy i • niezmienny układ ust. 40

44. Uwagi ogólne dotyczące ćwiczeń emisji głosu: • przygotowanie psychiczne – koncentracja uwagi, spokój, • opanowanie, • postawa – wyprostowana, rozluźniona, elastyczna, • wdech aktywny, energiczny, powodujący uczucie pełnego • otwarcia i napełnienia powietrzem, wyczucie zamknięcia • oddechu, • fonacja – myśl wyprzedza miejsce usytuowania dźwięku, miękki • atak dźwięku, • zachowanie bliskiej i wysokiej pozycji dźwięku, • kierunek frazie nadaje dźwięk drugi, należy go usytuować bliżej • niż pierwszy, 41

45. nie należy osadzać zbyt nisko kolejnych dźwięków, głos powinien • być charakteryzowany aktywnością rezonatorów głowy, • samogłoska „i” jest usytuowana najbliżej, należy starać się • sprowadzić do tego miejsca wszystkie samogłoski, głos ma wtedy • jasną i okrągła barwę, należy unikać barwy nosowej i tubalnej, • dźwięki należy artykułować zdecydowanie, wówczas są nośny, • nie mówić „do siebie”, • głos powinien być estetyczny, o odpowiedniej barwie i stabilności • uzyskanej dzięki podparciu oddechowemu i usytuowaniu dźwięku • we właściwym punkcie. 42

46. Rady dla nauczycieli: • nie krzycz, używaj gestu dla zwrócenia uwagi lub gwizdka • ogranicz hałas podczas lekcji, zamykaj drzwi i okna, • podczas rozmowy zwróć twarz do rozmówcy, • mówiąc zachowuj swobodnie wyprostowaną postawę i • uniesioną głowę, • pomagaj sobie podczas mówieni gestem. 43

47. Niewerbalne środki wspomagające emisję głosu: • gestykulacja, • wyraz mimiczny twarzy, • dotyk i kontakt fizyczny, • wygląd fizyczny, • dźwięki paralingwistyczne, • spojrzenie, • dystans fizyczny, • pozycja ciała. 44

48. Podstawowe błędy emisyjne: • zbyt szybkie tempo mówienia, • zbyt długie frazy, • za mało pauz, • brak modulacji wysokości i siły głosu – głos monotonny, • nie wyróżnianie wyrazów mających zasadnicze znaczenie, • czyli brak akcentów logicznych. 45

49. Rady praktyczne jak dbać o głos: • pamiętać o miękkim rozpoczynaniu zdań, • nie podwyższać głosu, zachowywać naturalną wysokość, • nie mówić na wdechu, jedynie na wydechu, • pamiętać o przerwach na oddech, nie starać się powiedzieć • wszystkiego na jednym wydechu, • podczas dłuższego mówienia robić przerwy • robić głębsze oddechy dla uruchomienia przepony, nauczyć się • techniki oddechowej, • podczas mówienia wykorzystywać mięśnie artykulacyjne, • otwierać usta, nie zaciskać warg, 46

50. dbać o mięśnie ramion, szyi, krtani, klatki piersiowej, rozluźniać • je, nie napinać, • przed długą rozmową rozgrzać mięśnie poprze mruczenie i • gimnastykę języka, • jeśli problemy z głosem trwają dłużej, niż 3 tygodnie zgłosić się • do lekarza i wykonać laryngoskopię. 47