EMISJA GŁOSU

1. EMISJA GŁOSU Ćwiczenia dr inż. Jolanta Zielińska

2. Choroby zawodowe: W 2005 roku stwierdzono3249 przypadków chorób zawodowych, w tym: 1. choroby narządu głosu 681 (21%), 2. pylice płuc 672 (20,7%), 3. choroby zakaźne lub pasożytnicze 615 (18,9%), 4. choroby skóry 163 (5%), 5. ubytek słuchu 338 (10,4%), 6.pozostałe choroby 780 (24%). Nauczyciele: przewlekle choroby narządu głosu: guzki głosowe, zmiany fałdów głosowych, niedomykalność głośni (strun głosowych). Szkodliwe czynniki: pył kredowy, kurz, hałas. Chorują na zapalenie krtani czasami ma miejsce nerwica ruchowa (fonastenia): chrypka i łamanie się głosu, bóle w okolicy krtani, mostka klatki piesiowej, zablokowanie mięsni oddechowych, nauczyciel nie może dokończyć wykładu, ale może np. swobodnie śpiewać – wskazana zmiana zawodu.

3. Choroba zawodowa nauczycieli: • przewlekłe choroby narządu głosu spowodowane nadmiernym wysiłkiem głosowym trwającym co najmniej 15 lat: • guzki głosowe twarde, • wtórne zmiany przerostowe fałdów głosowych, • niedowład mięsni przewodzących i napinających fałdy głosowe z niedomykalnością fonacyjną głośni i trwałą dysfonią. • Okres w którym musi się udokumentować objawy choroby 2 lata. Inne grupy zawodowe: pracownicy biurowi, lekarze i pielęgniarki, górnicy, rolnicy, budowlańcy Świadczenia: zasiłek chorobowy, świadczenie rehabilitacyjne, zasiek wyrównawczy, jednorazowe odszkodowanie, renta z tytułu niezdolności do pracy, renta szkoleniowa, dodatek pielęgnacyjny, zwrot kosztów leczenia.

4. Adres Inspektoratu Sanitarnego (Państwowy Inspektor Pracy): 31-202 Kraków ul. Prądnicka 70 Tel: 012 25-49-555 www.wsse.krakow.pl

5. Przekaz komunikacyjny: • 7% słowa docierające do rozmówcy • 38% ton głosu • 55% mowa ciała

6. Samodzielna praca nad głosem: • ocena własnego głosu, przyczyn nieładu, ewentualnych problemów, możliwości głosowych, • słuchanie siebie, ocena estetyki własnej mowy, • słuchanie innych osób , wartościowanie i ocena, • decyzja o świadomej pracy nad głosem, ocena co można poprawić samemu, a co wymaga ingerencji i pomocy specjalisty. Praca nad oddechem, rozpoczęcie ćwiczeń od oddechowych, mięśni klatki piersiowej i brzucha. Przygotowanie aparatu głosowego do prawidłowego funkcjonowania poprzez ćwiczenia rozluźniające mięśnie (bez fonacji), • podnoszenie sprawności aparatu artykulacyjnego (języka, żuchwy, ust, podniebienia miękkiego).

7. poszukiwanie wyrazu, barwy głosu, kolorystyki, • kontrola tempa mowy, zróżnicowanie modulacji głosu (od szeptu do mowy głośnej), • dbałość o wyrazistość dykcji, • mówienie poprzez krtań a nie krtanią, odpowiednia praca rezonatorów głowy (na maskę), • zachowanie podczas fazy wydechowej postawy wdechowej klatki piersiowej, aż do ostatniego dźwięku, w ten sposób ułatwiamy sobie następny wdech, przez cały czas fazy wydechowej odczuwalne napięcie mięśni w dolnej części brzucha, poniżej pępka, • uzupełniając powietrze po zakończonej frazie nie wydalamy z płuc pozostałej nadwyżki, odczucie uzupełnienia dolnej części płuc, przy górnej części klatki piersiowej bez zmian, wynika to z ruchu przepony ku górze podczas wydechu, • wymowa staranna , zgodna z polską normą, np. kąt-kont, ząb-zomp (nie doliterowa).

8. Rady dla uzyskania prawidłowej wypowiedzi: • uwzględnienie w poprawności wymowy tzw. rozziewu międzywyrazowego, aby nie zmieniać znaczenia wyrazu lub zdania np. z ucha- zucha, • nie zastępować samogłoski inną np. dyrektor-derektor, tutaj-tutej, • nie połykać głosek np. uniwersytet-uniwrestet, w ogóle- wogle • zwracać uwagę na zbitki spółgłoskowe np. jest to, w wozie, • poprawnie wymawiać samogłoski w nagłosie, śródgłosie i wygłosie , nie miażdżczyć szczękościskiem samogłoseknp. kolega, lokata, kita, • unikać wymowy manierycznej, • dbać o usprawnienie żuchwy (opuszczanie), uelastycznienie ust, poprawną ruchliwość języka podczas wymowy spółgłosek, • unikać wstawek typu „yyyyy” czy „eeeee”, • unikać rażących regionalizmów np. drzewa,

9. unikać pozbawiania samogłosek nosowych rezonansu nosowego, zastępować go ustnym np. piękność- piełkność, • prawidłowo akcentować, • trójkąt wyrazistości dykcji (SRS), słowo słyszane, rozumiane, słuchane. • brać odpowiedzialność za słowo, wyglądać słowem, • kultura żywego słowa, kultura mówienia i interpretacji, cel : dobrze powiedziane, sugestywne, pięknie brzmiące słowo.

10. Typy wymowy: • ogólnopolska, regionalna, gwarowa, • staranna (wysoka(, potoczna (średnia, szkolna, naturalna), niestaranna (niska, swobodna), • szybka (allegro), wolna (lento).

11. Akcent: Wyróżnienie pod względem: • siły dźwięku • wysokości dźwięku • długości trwania dźwięku, sylaby w wyrazie, wyrazu w zdaniu. Rodzaje akcentu: • wyrazowy – wyróżnienie sylaby, • zdaniowy – wyróżnienie wyrazu • logiczny.

12. Reguły akcentowania w języku polskim: • Akcent wyrazowy pada z reguły na przedostatnią sylabę. • W ciągu wymawianiowym wyrazy łącza się ze sobą pod względem akcentu tworząc zestroje akcentowe. Na jeden wyraz pada akcent główny (silny), na pozostałe akcent poboczny. • W wyrazach obcego pochodzenia akcent pada na trzecią sylabę od końca .np matematyka, Ameryka, ale już amerykański (przedostania sylaba akcentowana). • Przeczenie „nie” z jednosylabowymi czasownikami jest miejscem akcentu dla obu wyrazów np. Nie-mama, nie-wie, nie-chce.

13. Akcent chwiejny: równorzędne oboczne formy akcentowania np. ogółem- ogółem, okolica-okolica, opera-opera. Wyjątek jednoakcentowy to nauka ( akcent na „u”) • Akcent może decydować o znaczeniu słowa np. nabój, na bój, zator –za tor. Przykład „Na odu-tych rejonach wystąpiły deszcze”. • Zestroje akcentowe sciągnięte np. w związkach frazeologicznych. Np. złoty róg, kubek w kubek, zbić z pantałyku (pierwszy wyraz akcent główny). Budowanie zestrojów ściągniętych jest zabiegiem interpretacyjnym, doskonalącym płynność mówienia, zapobiega skandowaniu.

14. Zasady wymawiania – różnice między pisownią a wymową: • „Prawidła poprawnej wymowy polskiej” –Zenon Klemensiewicz, • „Podstawy polskiej wymowy scenicznej” Danuta Michałowska, • np. wymowa samogłosek nosowych różna w śródgłosie –tak np. mądry, tętno, bąk, - nie np. rence, rwoncy, wzioł., w wygłosie – tak np. chcą, moją, - nie np. Dziewczynkom, • np. uproszczenia w mowie potocznej: szko-a, chcia-em, d-ugopis.

15. Upodobnienia: • Antycypacja: narządy artykulacyjne zachowują pozycję wyprzedzającą. • Perseweracja: narządy artykulacyjne zachowują pozycję inercyjną. • Koartykulacja: zespół działań (oddziaływań) antycypacyjno-perseweracyjnych co zapewnia płynność mowy. • Sąsiedztwo fonetyczne może decydować o zmianie cech głosek, przejście dźwięczności w bezdźwięczność, ustności w nosowość, twardości w zmiękczenie, zmiana miejsca artykulacji, sposobu artykulacji. Nie może to zmienić znaczenia wyrazu.

16. Rodzaje upodobnień: • Pod względem dźwięczności: udźwięcznienie lub ubezdźwięcznienie głoski pod wpływem głoski występujące po niej (upodobnienie wsteczne). • Np. ubezdźwięcznie babka- bapka, trawka-trafka, grubszy- grupszy. Udźwięcznienie: prośba- proźba. • Między wyrazami zawsze upodobnienie wsteczne np. wóz siana – wus siana, krzak bzu- krzag bzu. • Pod względem miejsca artykulacji: osadzenie w miejscu artykulacji głoski sąsiedniej. Oszczędzanie energii i wysiłku mięśniowego podczas artykulacji, brzmienie prawie nie zmienione. . Np. bank (przesunięci „n” do tyłu), ręka –renka (wytłumienie rezonansu),. Wymowa z pełnym rezonansem, doliterowa jest nieprawidłowa: męka - menka, mąka - monka, kręgle – krengle, pociąg – pocionk.

17. Wymowa grupowa: ssinieć, sczasem. • Pod względem sposobu artykulacji: np. pański – pajski, koński –kojski (zamiast zwarcia środkowo-językowego powstaje szczelina). Rozsunięcia np. słońce – słoince. Zanik spółgłosek nosowych na ich miejsce pojawiają się samogłoski nosowe, wybrzmienie nosowe bez artykulacji przedniojęzykowo-zębowej „n” przed głoską szczelinową np. awans, kredens, kunszt, inżynier.

18. Ćwiczenia prowadzone w terapii mowy: • oddechowe, • fonacyjne (głosowe), • narządów artykulacyjnych, • słuchowe, • ogólnej sprawności motorycznej, • poszczególnych funkcji psychicznych, w tym pamięci, uwagi, • spostrzegawczości.

19. Ćwiczenia rozluźniające: Cel: odstresowanie mięśni i całego organizmu Przebieg ćwiczeń: 1. Lekki rozkrok, stajemy na palcach i energicznie opadamy na całą stopę wypowiadając sylaby lub wyrazy np. „mama”, „tata’ itp. Uaktywnienie mięsni przepony i brzucha. 2. Podobnie jak wcześniej, tylko przejście do pogłębionego przykucu, z towarzyszącym wypowiadaniem sylab jakiegoś dłuższego wersu np. „Poszła Ola do przedszkola”. 3. Oparcie o ścianę 4 miejscami (głową, łopatkami, pośladkami i piętami), podczas wypowiadania tekstu świadomie zwalniamy po kolei punkty rozpoczynając od dołu. Na końcu oparcie jedynie głową. Uzyskanie swobodnego rozluźnienia gardła i krtani. Ten stan odczuwania należy przenieść do mowy lub śpiewu. 4. Stajemy w słonie do przodu ze swobodnie opuszczona głowa i rękami. Bierzemy wdech i wypowiadamy tekst (wydech). Rozluźnienie mięsni pleców i pobudzenie mięśni międzyżebrowych do pracy . 5. Skłony tułowia (1-2 minuty), sklon wdech, prostowanie sylwetki-wydech.

20. Ćwiczenia oddechowe (należy je wykonywać bez wysiłku): • Cel: • wzmocnienie i wykorzystanie mięśni oddechowych, • zwiększenie pojemności płuc, • wyrobienie oddechu przeponowego, • rozróżnienie fazy wdechu i wydechu, • wyrobienie umiejętności pełnego, szybkiego wdechu i wydłużenia fazy wydechowej, • mówienie tylko na wydechu, • dostosowanie długości wydechu do czasu trwania wypowiedzi, • zsynchronizowanie pauz oddechowych z treścią wypowiedzi.

21. Ćwiczenie oddychania torem przeponowym: 1. Stoimy w pozycji wyprostowanej, w lekkim rozkroku i rozciągamy ręce w różnych kierunkach. Rozluźnienie mięsni oddechowych. 2.Dmuchanie balonika: głęboki wdech i szybki, energiczny wydech. 3.Syczenie węża: w pozycji stojącej głęboki wdech a następnie powolny wydech z wypowiadaniem głoski „s” oraz „f”. Powtórzyć z rękami na brzuchu (wyczuwalne ruchy przepony, przy wdechu przesuwając się w dół wywiera nacisk na brzuch, który się uwypukla, przy wydechu brzuch opada) oraz klatce piersiowej (małe ruchy). 4.Ćwiczenie powtórzyć w pozycji leżącej, lepiej zacząć od niej, potem stojąca i siedząca. 5.Postawa swobodna, w lekkim rozkroku, nabieramy powietrza z jednoczesnym uniesieniem rąk ku górze, opuszczamy ręce- wydech.

22. 6. Wdech z jednoczesnym szybkim uniesieniem rąk do boku, wydech z powolnym przesuwaniem rak do przodu, do skrzyżowania. 7. Dłonie na karku, przy wdech przesunięcie łokci silnie do tyłu, przy wydechu powrótdo przodu, aż do zetknięcia. 8. Szybki wdech ze skrętem tułowia w bok. W czasie powolnego wydechu powrót do normalnej postawy. 9. Uklęknąć, dłonie na podłodze, unieść głowę przy wdechu, spojrzeć na sufit, przy wydechu powoli opuszczać ją jak najniżej.

23. Podparcie oddechowe (appaggio): W czasie wydechu klatka piersiowa pozostaje w pozycji wdechowej, przepona traci napięcie i powoli się unosi. Wdech w luźnej pozycji stojącej. Na 2s zatrzymanie powietrza, policzenie głośno do 5, ponownie zatrzymanie powietrza na 2 s i policzenie do5. Powtórzyć 10 razy. Nie nabierać zbyt dużych, rozsadzających partii powietrza. Pozostałe po drugiej „piątce” powietrze lekko wydychaj. Licz powoli.

24. Ćwiczenia wyrabiania długiej fazy wydechowej: 1. Ćwiczenia wykonywane jak wcześniej z fazami wydechowymi 5—10—15—20—25 sekund. 2. Wypowiedzi coraz dłuższych tekstów na jednym wydechu. Ćwiczenia równomiernego wydechu i ekonomicznego zużywania powietrza: 1. Wykonać 3 wydechy, wymawiając „s” równomiernie z jednakową głośnościa. 2. Wykonać 3 wydechy, wymawiając „s” jak najciszej. 3. Wykonać 3 wydechy dmuchając na papier. Odchylenie papiru powinno być cały czas jednakowe. 4. Wykonać wydech, wymawiając „s” raz ciszej raz głośniej. 5. Wymawiać długie „s” , robiąc pauzy co 3 sekundy, w czasie pauz nie wydychać powietrza. 6. Wymawiać długie „s”, przerywając je 10 razy

25. Ćwiczenia narządów artykulacyjnych (z fonacją lub bez): Cel: • usprawnienie ruchomych artykulatorów: języka, warg, żuchwy, podniebienia miękkiego, • opanowanie umiejętności świadomego kierowania ruchami narządów artykulacyjnych, • usparwnienie koordynacji ruchowej w zakresie aparatu artykulacyjnego, • wyrobienie wrażliwości miejsc i ruchów w jamie ustnej istotnych dla prawidłowego wymawiania głosek.

26. Ćwiczenie ust (użyć lustra): 1. Na przemian ściąganie i rozciąganie ust, przesuwanie na lewo i na prawo. 2. Przyłożyć pionowo opuszkę palca wskazującego na środek złączonych warg, cmokać odrywając palec po każdym cmoknięciu. 3. Powtórzyć ćwiczenie nie odrywając palca i przedłużając cmoknięcia. Wargi silnie ściągnięte. 4. Złączyć wargi i nie napinać, opuszką palca wskazującego odciągać w bok (lewo – prawo) kąciki ust. Po odciągnięciu powrót do pozycji wyjściowej. 5. Przyłożyć palec pionowo do ust, wykonać poprzednie ćwiczenie za pomocą jedynie napiętych mięsni policzkowych. Palec oddziela część ruchomą ust od nieruchomej, nie pomaga w ruchu. 6. Ułożenie ust w „dziubek”, a następnie rozciągnięcie na zębach (uśmiech „cziiz”). 7. Rozluźnienie warg: przesadnie, z dużą ekspresją wypowiadamy samogłoski „i, o,u”. 8. Rozciągnięcie warg: palcem malujemy rozciągnięte usta jak pomadką kobieta. Powtarzamy czynność kilka razy. 9. Cmokanie, gwizdanie, parskanie.

27. 10. Utrzymywanie między zaciśniętymi wargami kartki papieru. 11. Ssanie górnej i dolnej wargi. 12. Mocne wyszczerzanie zaciśniętych zębów. 13. Wciąganie warg do jamy ustnej. 14. Cofnięcie kącików warg i opuszczanie oraz unoszenie żuchwy. 15. Położyć palcami zapałkę na górnej wardze, usunąć palce, przytrzymać jedynie wargą. 16. Na jednym wydechu, przyciskając kąciki ust do luków zębowych wykonać parskanie typu „rrr...”, „prrr..”, „brrr..” ze zmianą wysokości dźwięku. Potem to samo staccato „pr pr pr”, „br br br”.Ćwiczyć seriami 17. Nabrać powietrze jak balonik, policzyć do 5 i usuwać krótkimi bezdźwięcznymi „pu pu, pu”. 18. Kąciki ust przyciśnięte do łuków zębowych. Szybko wymawiać „py py py”. Drobne ruchy żuchwy. Całość sprawdzać palcami.

28. Ćwiczenie ruchliwości żuchwy: • Palec wskazujący umieścić na brodzie, wykonujemy kilkakrotne, kontrolowane ruchy opadające. To samo bez kontroli palca i przyspieszając ruchy. • 2. Usta otworzyć szeroko jak do ziewania. Palce wskazujące obu rak oprzeć o brodę. Powoli przesunąć do dołeczków przy stawie skroniowo-żuchwowym. Podnosić i opuszczać żuchwę tak by czuć powstawanie i zanikanie dołeczków. • 3. To samo wykonać całymi dłońmi tak jak przy podpieraniu głowy. Nie opierać łokci o stół. • 4. Układ rąk jak wyżej. Żuchwa lekko opuszczona. Przesuwać żuchwę w lewo – prawo. Kontrolować ruch rękami. • 5. Niska pozycja żuchwy. Między siekacze włożyć kciuk i palec wskazujący tak, aby górne zęby nagryzały blaszkę palca wskazującego, dolne kciuka. Rozchylać obcążkowo palce, tak by wyczuć dolne położenie żuchwy. • 6. Średnio-niska pozycja żuchwy. Palce jak wyżej, wymawiać „a”, „ą”.

29. 7. Wysoka pozycja żuchwy. Włożyć czubek kciuka miedzy zęby. Wargi rozszerzyć bardziej niż przy wymawianiu „e” Kąciki ust cofnięte, język wybrzuszony, jego rozpłaszczony czubek winien energicznie naciskać nasadę dolnych zębów. To samo zrobić wkładając zapałkę i wymawiając „y” potem „i”. Liczyć do 3. 8. Wykonać mormorando na wydechu, wypowiadając kolejno samogłoski „a, e, o, u”. 9. Opuszczanie, unoszenie, wysuwanie i cofanie żuchwy, ruchy w prawo i w lewo. 10. Żucie, ziewanie, szczękanie zębami „vvvvv” 11. Chwytanie dolnymi zębami górnej wargi i odwrotnie górnymi dolnej. 12. Ułożyć dłonie na żuchwie. Tak by opuszki małych palców dotykały kącików ust, a kciuki znalazły się pod żuchwa. Wymawiać „a-e-y-i-o-u” 13. Oprzeć brodę na dłoni, tak by czuć ruchy żuchwy. Wymawiać samogłoski staccato (rozdzielnie).Stosować rożne układy.

30. Ćwiczenie języka: 1. Oblizywanie warg oraz zębów przy szeroko otwartych ustach, wysuwanie języka z jamy ustnej (góra, dół, boki), wypychanie policzków, liczenie zębów językiem, ruchy po podniebieniu twardym 2. Wysuwanie poziomo szerokiego i wąskiego języka (łopatka, strzałka). 3. Rulonik: wysuń wąski język na jego środku połóż zapałkę, bokami języka staraj się ją otulić, wciągając powietrze i stulając wargi. 4. Na przemiennie, kilkakrotnie wykonać łopatkę, strzałkę, rulonik. 5. Wykonanie poziomych ruchów językiem typu „wahadełko”, kląskanie, żuchwa wykonuje przy tym ruchy wertykalne. 6. Czubkiem języka przesuwanie kolejno po tylniej i przedniej ścianie górnych i dolnych zębów. 7. Wymowa szybko: „tktktk..”ttkttktt...” „kktkktkkt..”.

31. 8. Warczenie, zaciśnięte zęby, wargi rozchylone, na pełnym wydechu artykulacja „rrrrr..”, następnie „trrrtrrtrr..”, „drrrdrrdrr.”. 9. Lokomotywa: energicznie i coraz szybciej wymowa „ćććććć....”. 10. Usta otwarte, język w pozycji kociego grzbietu, ale bez przywierania do podniebienia, jego czubek przywarty do nasady dolnych zębów, żuchwa nieruchoma. Wymawiaj powoli a potem szybko: „ajajaja...”, „ojojoj...”, „ejejej..”, „ujujuj..”.W przezwyciężeniu początkowych trudności pomaga korek między zębami.

32. Ćwiczenie podniebienia miękkiego ( pierścienia zwierającego gardła): 1. Ziewanie i wzdychanie z szeroko otwartymi ustami. Odczucie podniesienia podniebienia. Najpierw westchnięcie, potem naturalne ziewnięcie z jednoczesnym swobodnym wydaniem głoski np. „a”. Można dołączyć w pozycji siedzącej element jednoczesnego przeciągania się z ruchami rąk. Obniżenie pozycji krtani i spadek napięcia mięśniowego w jej obrębie. 2. Wdychanie i wydychanie powietrza z językiem wysuniętym na brodę. 3. Kasłanie z językiem wysuniętym na brodę. 4. Nabieranie powietrza, zatrzymanie w policzkach, wypuszczanie nosem. 5. Przenoszenie skrawków papieru za pomocą słomki. 6. Głośne chrapanie. 7. Wymawianie sylab i logotomów ze spółgłoskami zwartymi tylnojęzykowymi: „ka, ko, ku, akka, okko, ukku”.

33. Ćwiczenia fonacyjne: Cel: • zwiększenie lub zmniejszenie napięcia mięsni krtani i gardła, • osiągnięcie odpowiedniej wysokości głosu w trakcie mówienia, • wykształcenie umiejętności regulowania natężenia głosu, • wypracowanie miękkiego nastawienia głosu, • opanowanie umiejętności kierowania strumienia powietrza w trakcie mówienia na komory rezonacyjne nasady (wybrzmiewacie głosu „na maskę”) • ćwiczenia wykonywać ostrożnie, aby nie przeciążyć aparatu fonacyjnego.

34. Ćwiczenia fonacyjne: • przedłużone wymawianie samogłosek ustnych (pojedynczo, a nastepnie w sekwencjach kilkugłoskowych), • wymawianie samogłosek na różne sposoby (długo, krótko, wielokrotnie, legato, staccato, cicho, głośno), • wymawianie samogłosek nosowych półotwartych a wyraźnym odczuwaniem wibracji w okolicy nosa i warg, • wypowiadanie sylab otwartych i zamkniętych z nosowymi spółgłoskami półotwartymi, • ustalenie wysokości głosu: czytanie tekstu z różną wysokością głosu, wysokość z jaką mówi się najswobodniej i z najmniejszym wysiłkiem to wysokość właściwa.

35. Ćwiczenie modulowania siły i wysokości głosu: 1. Wymawiać jak najdłużej samogłoskę „a”, następnie kolejno „o, u, e, y, i”, nie zmieniając natężenia głosu (najpierw cicho potem głośno). 2. Na jednym wydechu z tą sama siła wymawiać samogłoski „aou”, „eyi” itp 3. Wymówić zdanie „Dziś jest ładna pogoda” szeptem, półgłosem, głosem pełnym, krzycząc. 4. Wymawiać zdanie szeptem stopniowo zwiększając siłę szeptu 5. Fragment tekstu czytać półgłosem, potem głosem pełnym. Podkreślić pewne wyrazy i wyróżnić je podczas czytania siłą głosu. 6. Wymawiać jak najdłużej samogłoskę „a”, a następnie „o, u, e, y, i” nie zmieniając wysokości głosu, a następnie sinusoidalnie zmieniając (wysko-nisko-wysoko itd.). Jeśli głos jest zbyt wysoki podczas wybrzmiewania głoski należy płynnym ruchem za pomocą ręki skierować brodę ku dołowi.

36. 7. Na jednym wydechu z tą sama wysokością wymawiać trzy samogłoski „aou”, „eyi”, następnie 4 potem 5, w końcu wszystkie „aoueyi”. 8. Zdanie „Dziś jest ładna pogoda” wymówić jako twierdzenie, pytanie, przypuszczenie, drwinę, z gniewem. 9. Wymówić połączenia samogłosek „au” z różną intonacją, wyróżniającą pytanie, twierdzenie, zdziwienie, gniew, zachwyt. 10. Przeczytać fragment wiersza i prozy wyraziście zaznaczając odpowiednią interpretacja znaki interpunkcyjne zawarte w tekście.

37. Ćwiczenie głosu „na maskę”: 1. Palec wskazujący dotyka górnych, przednich zębów (mikrofon). Czytamy tekst nie tłumiąc głosu w szyi. 2. Wypowiadamy samogłoski przednie: „i, y, e”. Usunięcie zbyt głęboko osadzonego głosu. 3. Wypowiadamy samogłoski okrągłe „o, u” oraz ciemne „e”. Usunięcie głosu zbyt jasnego, ostrego, złe wykorzystanie tylnych przestrzeni rezonacyjnych, stanowiących tło dla głosu. 4. Ciche mruczenie przez nos. Spokojne mruczenie likwiduje napięcie mięśni krtani i gardła, które towarzyszy atakowi twardemu w głosie. 5. Ręce umieścić na krtani, policzkach, potem na czole. Wypowiadamy mormorando „mmmm’, potem łączymy „m” z wszystkimi samogłoskami „a, o, u, i, y, e” w wygłosie np. mma, nagłosie amm, i śródgłosie „mmamm” Wypowiedzi realizujemy szybko -wolno, głośno- cicho, legato – stakato. Wyczuwalne odczucie drżenia twarzy. To samo dla głoski „n”.

38. 6. Ręka umieszczona na czubku głowy. Wypowiadamy głośno, w sposób przerywany głoskę „m”. Powinny być odczuwalne wyraźne wibracje czubka głowy. To samo dla głoski „n” 7. Wymawianie długo samogłoski „a” z kierowaniem powietrza na podniebienie twarde, potem to samo z „o, u, e,y, i”.

39. Ćwiczenia usuwając złe nawyki emisyjne i kształtujące prawidłowe (bezdźwięczne): 1. Wdech z podparciem oddechowym: chwytamy powietrze, nosem i ustami jednocześnie, rozszerzając energicznym ruchem żebra, mięśnie pasa brzusznego napięte, klatka piersiowa rozszerzona. Wstrzymanie oddechu, następnie swobodne wypuszczamy powietrze. Podczas wdechu nie wypinamy brzucha, aktywizujemy mięśnie międzyżebrowe, górne drogi oddechowe otwarte (uniesione podniebienie miękkie, obniżona krtań, plaski język- jak podczas ziewania, jest to przygotowanie do aparatu głosowego do zaatakowania dźwięku podczas fonacji). 2. Wydech z utrzymaniem aktywnej postawy wdechowej: (antagonizm), pomoc napiętymi lekko mięśniami brzucha, usta ułożone jak do dmuchania powoli świecy lub artykulacji „s”. Powietrze wypuszczamy powoli. 3. Po wzięciu powietrza wypuszczamy je rytmicznie bezgłośnie lub wymawiając spółgłoskę „s”, pamiętamy aktywnej pracy mięsni międzyżebrowych, kontrolujemy dłońmi ich zachowanie.

40. 4. Wykonujemy szybkie następujące po sobie na przemian wdechy i wydechy pracą rozluźnionych mięśni oddechowych, aktywizujemy w ten sposób przeponę. 5. Po wzięciu powietrz wymawiamy energicznie i aktywnie przedniojęzykowa spółgłoskę „r”. Wykonujemy ją utrzymując napięcie mięsni międzyżebrowych, staramy się, aby język wykonywał intensywne, rytmiczne uderzenia o dziąsła ponad górnymi zębami. Mięsnie szyi i twarzy rozluźnione. 6. Wykonujemy głębokie powtórzenie głoski „h”, imitujące serdeczny, rubaszny śmiech. Poprzez położenie dłoni w okolicy pasa odczuwamy wyraźne impulsy w postaci napięcia mięsni. Cwiczenie można wykonać leżąc na plecach.