Kryteria naukowości i poprawności metodologicznej w ekonomii

1. Kryteria naukowości i poprawności metodologicznej w ekonomii Barbara Pogonowska Katedra Socjologii i Filozofii UEP

2. Metodologia epistemologia, filozofia nauki – refleksja filozoficzna: • rekonstruuje aktualny stan świadomości metodologicznej • uprawomacnia epistemologicznie dany układ norm i reguł metodologicznych • definiuje fenomen nauki

3. Metodologia Metodologia nauk: • odpowiednik filozofii nauki bądź • normatywny składnik filozofii nauki • opis i wyjaśnianie praktyki (metody) naukowej • ocena prawomocności i efektywności poznawczej stosowanych norm i reguł • formułowanie zaleceń dotyczących sprawnego prowadzenia badań naukowych

4. Kryteria naukowości i poprawności metodologicznej wiedzy • kryteria (standardy) naukowości i poprawności metodologicznej wiedzy – obowiązujące historycznie i dziedzinowo warunki uznawania danego systemu przekonań za prawomocną sferę ustaleń badawczych • podstawą kształtowania się kryteriów jest stan świadomości metodologicznej: • układ norm i dyrektyw metodologicznych • układ uzyskanych na ich podstawie twierdzeń i teorii przedmiotowych

5. Kryteria naukowości i poprawności metodologicznej wiedzy Rola kryteriów: • artykulacja zasad postępowania uczonych, które (w sensie dotychczasowej historii nowożytnej nauki europejskiej) są warunkiem pełnienia przez naukę funkcji praktyczno-poznawczej • pozytywna waloryzacja cech praktyki badawczej: • zachowanie cech swoistości i racjonalności nauki • obrona intelektualnej i etycznej autonomii jednostki itd. - podstawa wykluczania z obszaru wiedzy naukowej nieprawomocnych systemów przekonań

6. Kryteria naukowości i poprawności metodologicznej wiedzy: rodzaje Kryteria naukowości (prawomocności) wiedzy kształtują się w ramach zmiennych i niezmiennych komponentów świadomości metodologicznej – w efekcie owe kryteria są wyznaczane przez: • historycznie i dziedzinowo zmiennenormy i reguły metodologiczne(charakterystyczne tylko dla danej postaci świadomości metodologicznej, np. zasada kontynuacji tradycji, determinizm, teleologizm) • historycznie i dziedzinowo niezmienne normy i reguły metodologiczne(inwarianty, które w różnych wcieleniach występują w każdej postaci świadomości metodologicznej, np. wymóg kontrolowalności) normy - przekonania, które wyznaczają wartości poznawcze, czyli cele działalności badawczej reguły – uznane sposoby realizacji tych wartości

7. Historycznie i dziedzinowo zmienne normy i reguły metodologiczne zmienne komponenty świadomości metodologicznej • tekst nie jest prawomocny z punktu widzenia aktualnej świadomości metodologicznej – przypadek nienadążania • anachronizm metodologiczny • tekst wyprzedza obowiązującą w danym czasie świadomość metodologiczną – przypadek antycypacji • antycypacja (endoherezja) jest stwierdzalna ex post

8. Historycznie i dziedzinowo niezmienne normy i reguły metodologiczne niezmienne komponenty świadomości metodologicznej inwarianty metodologiczne – fundament komunikacji w społeczności uczonych, cecha dyskursu naukowego: • warunek intersubiektywnej komunikowalności • warunek intersubiektywnej kontrolowalności • warunek zgodności z zasadami logiki

9. Inwarianty metodologiczne ‘sposoby’ niespełniania inwariantów metodologicznych: • tekst powstaje w obrębie pozanaukowej formy wiedzy ludzkiej, np. magii • tekst jest uzasadnialny empirycznie bądź formalnie ale: • brak takiego uzasadnienia(nie jest spełniony wymóg kontrolowalności i powtarzalności wyników doświadczenia) • jest ono „gorsze” od uzasadnienia, które posiada tekst z nim niezgodny ale już akceptowany przez społeczność uczonych

10. Inwarianty metodologiczne ‘sposoby’ niespełniania inwariantów metodologicznych: • tekst jest pojęciowo sformułowany tak, że nie wiadomo jak go uzasadnić – bądź nie wiadomo, czy jest zgodny bądź niezgodny z aktualnie akceptowaną wiedzą

11. Inwarianty metodologiczne wymóg intersubiektywnej komunikowalności treść myślowa zdań pretendujących do miana twierdzeń nauki daje się zakomunikować w słowach zrozumiałych, a więc wyartykułować pojęciowo – nie ma zatem potrzeby odwoływania się do przenośni, porównań bądź innych półśrodków przekazywania myśli* problem jasnego i wyraźnego definiowania pojęć w ramach całej wspólnoty uczonych (transformacyjna hermeneutyka mechaniki kwantowej - A. Sokal, J. Bricmont, Modne bzdury, 2004)

12. Inwarianty metodologiczne wymóg intersubiektywnej kontrolowalności • „do tytułu poznania naukowego rościć sobie może pretensje tylko takie twierdzenie, o którego słuszności lub niesłuszności może się w zasadzie znaleźć każdy, jeśli się tylko znajdzie w odpowiednich warunkach zewnętrznych.”* • aby wiadomo było, w jaki sposób można dane twierdzenie sprawdzić, uzasadnić • ocena, rozstrzygalność, konkluzywność (nawet w sensie próbnym)

13. Inwarianty metodologiczne wymóg zgodności z zasadami logiki postulat respektowania elementarnych wymogów logiki (klasycznej i w pewnym zakresie – logiki modalnej) wiąże się z ideą, że zgodność postępowania badawczego z odpowiednimi regułami o charakterze formalnym jest podstawą prawomocności uzyskanych rezultatów (warunek konieczny choć niewystarczający)

14. Historyczne postaci inwariantów metodologicznych zależna od przyjętej perspektywy epistemologicznej (forma uprawomocnienia danego etapu w dziejach dyscypliny)świadomość metodologiczna odczuwana jako obowiązująca w danym czasie i w danej dyscyplinie wyznacza postać inwariantów, tj.: • postulatu intersubiektywnej komunikowalności • postulatu intersubiektywnej kontrolowalności

15. Historyczne postaci inwariantów metodologicznych postulat intersubiektywnej komunikowalności postulat ten przypuszczalnie posiada historycznie zmienną postać* – należy jednak sądzić, że wymóg nakazujący unikania chaotyczności i niekonsekwencji w obrębie danej wypowiedzi, uzupełniony o postulat konsekwencji logicznej i niesprzeczności elementów współtworzących całość – dobitnie został wyartykułowany dopiero przez filozofię neopozytywizmu

16. Historyczne postaci inwariantów metodologicznych postulat intersubiektywnej kontrolowalności postulat ten domaga się aby wypowiedź była uzasadnialna empirycznie bądź formalnie: postulaty epistemologii pozytywistycznej: • bezpośrednia zgodność zdań z danymi empirycznymi (kryterium weryfikowalności) • stopniowa akumulacja wiedzy – przybliżanie się do prawdy

17. Historyczne postaci inwariantów metodologicznych postulaty epistemologii konwencjonalizmu: • wiedza naukowa jako rezultat pewnej umowy/ konwencji co do sposobu przedstawiania i tłumaczenia świata faktów: • zgodność wiedzy z „faktami” („fakty” - określone konstrukty poznawcze, umowne ujęcie danych doświadczenia) • oraz spełnianie warunków o charakterze pozaempirycznym: operatywna dogodność, koherencja, korzyść intelektualna, prostota, walory estetyczne*

18. Historyczne postaci inwariantów metodologicznych postulaty epistemologii pozytywistycznej - pragmatyzm: • pragmatyczne kryterium znaczenia (sensu) przekonań – ich jednostkowa i społeczna użyteczność (znaczeniem danej wypowiedzi są jej konsekwencje praktyczne - jeżeli wiedza może zmienić coś w naszych czynnościach i oczekiwaniach wobec świata empirycznego)

19. Historyczne postaci inwariantów metodologicznych postulaty epistemologii neopozytywistycznej: • poznawczy sens zdania to metoda jego weryfikacji – możliwość przeprowadzenia obserwacji pozwalających na bezpośrednią lub (odpowiednio) pośrednią ocenę zgodności zdania z obserwacjami • możliwość sprowadzenia zdania do sądu opisującego bezpośrednio dane (jest ono wtedy logiczną konsekwencją skończonego zbioru zdań protokolarnych)

20. Historyczne postaci inwariantów metodologicznych postulaty epistemologii neopozytywistycznej: • zdanie jest sensowne wtedy i tylko wtedy, gdy jest potwierdzalne - dana hipoteza nigdy nie jest wystarczająco uzasadniona ale może być lepiej lub gorzej potwierdzona przez świadectwo empiryczne; owo świadectwo uprawdopodabnia dane zdanie: - stopień prawdziwości hipotezy można traktować jako prawdopodobieństwo warunkowe jej prawdziwości ze względu na świadectwo empiryczne (R. Carnap)

21. Historyczne postaci inwariantów metodologicznych postulaty epistemologii hipotetyzmu: K.R. Popper • hipoteza musi by wewnętrznie niesprzeczna • hipoteza musi być sformułowana w sposób, który czyni ją podatną na procedurę falsyfikacji(możliwość wskazania danych empirycznych, które mogłyby stać się falsyfikatorami tego zdania) • z hipotezy muszą wynikać jak najliczniejsze przewidywania o postaci zaprzeczeń względem dotychczas uzgodnionych zdań bazowych

22. Historyczne postaci inwariantów metodologicznych postulaty epistemologii hipotetyzmu: • uczeni zmierzają do osiągnięcia wzrostu „zawartości prawdziwościowej” • postęp poznawczy polega na eliminacji fałszów tkwiących w przejściowo (hipotetycznie) przyjmowanych twierdzeniach i teoriach

23. Historyczne postaci inwariantów metodologicznych postulaty nurtu historyczno-socjologicznego Th. Kuhn, Struktura rewolucji naukowych (1962): • etap nauki normalnej (instytucjonalnej) –zgodność z obowiązującym paradygmatem(pozaepistemologiczne kryteria postępu wiedzy naukowej – instrument rozwiązywania „łamigłówek”)

24. Historyczne postaci inwariantów metodologicznych Th. Kuhn, Struktura rewolucji naukowych (1962): • etap nauki bezparadygmatycznej (nieinstytucjonalnej) • sytuacja „braku kryterium wyboru” • względy o charakterze psychologiczno-socjologicznym (perswazja, zaufanie do twórcy paradygmatu, liczba uczniów itd.)

25. Historyczne postaci inwariantów metodologicznych Th. Kuhn, Dwa bieguny. Tradycja i nowatorstwo w badaniach naukowych (1977): • etap nauki bezparadygmatycznej (stan kryzysu) - dokładność, spójność, ogólność, prostota i owocność „wymóg mniej powszechnie formułowany, niemniej zasadniczy w podejmowaniu decyzji w rzeczywistej praktyce naukowej – teoria powinna przynosić nowe odkrycia.”*

26. Pozapoznawcza legitymizacja aksjologiczna nauki anarchizm metodologiczny P.K. Feyerabend, Against Method (1975) : • krytyka poglądów, które zakładają istnienie jednolitej, powszechnie respektowanej metodologii: wprawdzie funkcjonują pewne reguły praktyczne (rules of thumb) ale są one respektowane warunkowo i niebezwzględnie przy rozwiązywaniu konkretnych zagadnień) • nie istnieje nic takiego, co można by określić jako uniwersalną metodologię nauki

27. Pozapoznawcza legitymizacja aksjologiczna nauki • nie istnieje problem kryteriów naukowości bądź problem demarkacji nauki od „nienauki” • „nauka jest przedsięwzięciem zasadniczo anarchistycznym”* • brak trwałych reguł jest racją nauki jako dziedziny kultury – intelektualna suwerenność jednostki • technologiczna efektywność wiedzy naukowej

28. Zgodność z zasadami logiki Błędy formalne: stwierdzenie następnika: p  q q _____ p • Jeżeli Oskar otrzyma stypendium, to oświadczy się Michalinie. • Oskar oświadczył się Michalinie. • A zatem Oskar otrzymał stypendium Poprawna reguła:modus ponendo ponens: p  q p _____ q

29. Zgodność z zasadami logiki zanegowanie poprzednika: p  q  p ____  q • Jeżeli Michał mieszka w Poznaniu, to wie jak wygląda budynek Opery. • Michał nie mieszka w Poznaniu. • Zatem Michał nie wie jak wygląda budynek Opery. Poprawna reguła:modus tollendo tollens: p  q  q _____  p

30. Zgodność z zasadami logiki odwrócenie implikacji p  q _____ q  p Jeżeli Stanisław będzie dobrze przygotowany, to zda egzamin. Jeżeli Stanisław zdał egzamin, to był dobrze przygotowany. Poprawna reguła kontrapozycji: p  q _____  q   p

31. Zgodność z zasadami logiki zanegowanie poprzednika i następnika implikacji: p  q _____  p   q Jeśli przeprowadza się konkurs na stanowisko, to zachodzi obawa nepotyzmu. Zatem jeśli nie będzie konkursu, obawa nepotyzmu nie zajdzie. Poprawna reguła kontrapozycji: p  q _____  q   p

32. Zgodność z zasadami logiki:prawa sylogistyki Związki analityczne między czterema zdaniami kategorycznymi: • wykluczanie – relacja przeciwieństwa, która zachodzi między zdaniami SaP oraz SeP oba zdania nie mogą być równocześnie prawdziwe; oba mogą być równocześnie fałszywe Każdy kryzys gospodarczy jest społecznie groźny. Żaden kryzys gospodarczy nie jest społecznie groźny. Każdy mężczyzna jest ojcem. Żaden mężczyzna nie jest ojcem.

33. Zgodność z zasadami logiki:prawa sylogistyki • dopełnianie –relacja podprzeciwieństwa, która zachodzi między zdaniami SiP oraz SoP oba zdania nie mogą być równocześnie fałszywe; jedno może być fałszywe a drugie prawdziwe; oba mogą być prawdziwe • Istnieją niedźwiedzie, które nie są ssakami. Istnieją niedźwiedzie, które są ssakami. • Niektóre studentki UEP są szatynkami. Niektóre studentki UEP nie są szatynkami.

34. Zgodność z zasadami logiki:prawa sylogistyki • sprzeczność – relacja, która zachodzi między zdaniami SaP i SoP, a także między SeP i SiP zdania sprzeczne nie mogą być jednocześnie prawdziwe ani jednocześnie fałszywe (nie mogą mieć tej samej wartości logicznej) Każdy polityk jest uczciwy. Niektórzy politycy nie są uczciwi. Żaden polityk nie jest uczciwy. Istnieją politycy, którzy są uczciwi.

35. Zgodność z zasadami logiki:prawa sylogistyki • wynikanie – relacja podporządkowania, która zachodzi między zdaniami SaP oraz SiP, a także między zdaniami SeP i SoP • nie jest możliwe, aby zdanie SaP było prawdziwe i jednocześnie SiP było fałszywe • nie jest możliwe, aby zdanie SaP było prawdziwe i jednocześnie SiP było fałszywe Każdy pies jest ssakiem. Istnieją psy, które są ssakami. Żaden kot nie jest rybą. Niektóre koty nie są rybami.

36. Zgodność z zasadami logiki:prawa kwadratu logicznego • prawa przeczenia: • (SaP) ≡ SoP • (SeP) ≡ SiP • (SiP) ≡ SeP • (SoP) ≡ SaP

37. Zgodność z zasadami logiki:prawa kwadratu logicznego Błędy popełniane przy negacji zdań kategorycznych: •  SaP ≡ SePźle Nieprawda, że każda feministka jest osobą tolerancyjną. Żadna feministka nie jest osobą tolerancyjną. Niektóre feministki nie są tolerancyjne. •  SeP ≡ SaPźle Nie jest prawdą, że żadna z prac filozoficznych nie jest nudna. Wszystkie prace filozoficzne są nudne. Istnieją nudne prace filozoficzne. •  SiP ≡ SoP źle Nieprawda, że niektóre zdania nauki są banalne. Niektóre ze zdań nauki nie są banalne. Żadne zdania nauki nie są banalne.

38. Zgodność z zasadami logiki: prawa kwadratu logicznego prawa konwersji: • SePPeS Żaden przedsiębiorca nie uprawia korupcji. Żaden (nikt) z uprawiających korupcję nie jest przedsiębiorcą. • SiP PiS Niektórzy z pracowników administracji rządowej są wrażliwi na dobro społeczne. Niektóre osoby wrażliwe na dobro społeczne są pracownikami administracji rządowej. • SaP PiS Każda matka jest kobietą. Niektóre kobiety są matkami.

39. Zgodność z zasadami logiki: sylogizmy Sylogizm (zdania kategoryczne) • rodzaj wnioskowania pośredniego - reguła inferencyjna o dwóch przesłankach zawierających wspólny składnik niewystępujący we wniosku) Żaden mędrzec nie jest dogmatykiem. Niektórzy uczeni są dogmatykami. ............................................................... Zatem niektórzy uczeni nie są mędrcami.

40. Zgodność z zasadami logiki: sylogizmy Warunki poprawności rozumowań sylogistycznych: • S – termin mniejszy sylogizmu (podmiot wniosku; przesłanka, która zawiera S, to przesłanka mniejsza sylogizmu; S występuje tylko w jednej przesłance) • P – termin większy sylogizmu (orzecznik wniosku; przesłanka, która zawiera P, to przesłanka większa sylogizmu; P występuje tylko w jednej przesłance) • M – termin średni sylogizmu (występuje w obu przesłankach; nie występuje we wniosku)

41. Zgodność z zasadami logiki: sylogizmy Warunki poprawności rozumowań sylogistycznych(metoda 5 reguł): • M – musi być terminem rozłożonym (SaP; SeP; SoP) przynajmniej w jednej przesłance. • Przynajmniej jedna przesłanka musi być zdaniem twierdzącym. • Jeśli jedna przesłanka jest przecząca – wniosek też musi być przeczący. • Jeśli obie przesłanki są twierdzące – wniosek musi być twierdzący. • Jeśli jakiś termin jest rozłożony we wniosku - musi być rozłożony w przesłance.

42. Zgodność z zasadami logiki: sylogizmy Żaden mędrzec nie jest dogmatykiem. Niektórzy uczeni są dogmatykami. ---------------------------------------------------- Zatem niektórzy uczeni nie są mędrcami. S - uczony P – mędrzec M – dogmatyk PeM SiM ------ SoP

43. Zgodność z zasadami logiki: sylogizmy Błędy: termin średni nie jest rozłożony w żadnej przesłance Każdy milioner jest inteligentny. Niektórzy inteligentni ludzie nie są szczęśliwi. ------------------------------------------------------------ Zatem niektórzy milionerzy nie są szczęśliwi. S – milioner SaM P – człowiek szczęśliwy MoP M – człowiek inteligentny ------- SoP

44. Zgodność z zasadami logiki: sylogizmy Błędy: obie przesłanki są przeczące Żadna mysz nie jest kotem. Żadna ryba nie jest myszą. ----------------------------------- Żadna ryba nie jest kotem. S – rybaMeP P – kot SeM M – mysz ------ SeP

45. Zgodność z zasadami logiki: sylogizmy Błędy: nierozłożenie terminu mniejszego lub większego w przesłance – mimo iż został rozłożony we wniosku Niektórzy nauczyciele akademiccy są dobrymi dydaktykami. Każdy dobry dydaktyk jest lubiany przez studentów. --------------------------------------------------------------------- Zatem wszyscy wykładowcy są lubiani przez studentów. S – nauczyciel akademicki SiM P – ktoś lubiany przez studentów MaP M – dobry dydaktyk ------ SaP

46. Zgodność z zasadami logiki:relacje • relacja symetryczna – jeśli dana relacja zachodzi pomiędzy dwoma elementami w jedną stronę, to zachodzi również w drugą • relacja asymetryczna(antysymetryczna, przeciwsymetryczna) - jeśli dana relacja zachodzi pomiędzy dwoma elementami w jedną stronę, to nie zachodzi w drugą • relacja niesymetryczna (nie jest ani symetryczna ani asymetryczna) – są takie pary, że relacja zachodzi pomiędzy nimi w jedną stronę i nie zachodzi w drugą oraz takie pary, w przypadku których zachodzi w obie strony asymetria informacji podmiotów na rynku

47. Zgodność z zasadami logiki:błędy definiowania idem per idem • Struktura organizacyjna to układ powiązanych ze sobą jednostek organizacyjnych. • Konkurencja to proces konkurowania podmiotów na rynku. • Funkcjonalizm, to stanowisko, które zakłada, że dana całość to układ funkcjonalnie powiązanych elementów.

48. Zgodność z zasadami logiki:błędy definiowania błędne koło w definiowaniu (circulus in definiendo) Nauka jest tym, czym zajmują się uczeni.

49. Zgodność z zasadami logiki:błędy definiowania błędy zakresowe (definicje równościowe): • definicja za „wąska” • definicja za „szeroka” • krzyżowanie się zakresów • błąd rozłączności, definicja sprzeczna („Pająk jest to owad drapieżny” - definiendum wyklucza się z definiensem) błąd definiowania przez zaprzeczenie • Makroekonomia nie jest mikroekonomią. • Liberał jest to osoba zwalczająca antyliberalizm.

50. Zgodność z zasadami logiki:błąd ekwiwokacji ekwiwokacja – zmiana sensu jednego z pojęć „Przeżywanie najsilniejszych jest podstawowym prawem, podstawowe prawo to ma do siebie, że powinno być respektowane. Tak więc nic nie stoi na przeszkodzie by potraktować protesty i roszczenia rozmaitych nieudaczników, co nie radzą sobie w konkurencyjnym społeczeństwie, tak jak należy – po prostu jako wykroczenie przeciw prawu.”