Renesans

1. Renesans fr. renaissance – odrodzenie Literatury antycznej Studiów starożytnych Ludzkości Włochy od Xiv w. Polska od końca xv w. Do początku xvii w.

2. Renesans – epoka geniuszy • Odrodzenie to przede wszystkim epoka wielkich indywidualności. Każdy, kto czuł w sobie przypływ talentu, rozwijał go wszechstronnie. Człowiek nie był zorientowany na jedną dyscyplinę, bardzo często pełnił wiele funkcji: zawodowych, społecznych, politycznych, artystycznych. Najlepszym przykładem mogą być Leonardo da Vinci i Michał Anioł, którzy interesowali się nauką, techniką, rozmaitymi dziedzinami sztuki i filozofią. Renesans zrodził wielu geniuszy, których osiągnięcia do dziś wzbudzają szacunek i podziw, gdyż znajdują praktyczne zastosowania.

3. Renesans – Odrodzenie – Złoty Wiek

4. Humanizm • Humanizm epoki odrodzenia swoim antropocentryzmem przeciwstawiał się niektórym tendencjom średniowiecza (szczególnie teocentryzmowi), w związku z czym nawiązywał do idei starożytności. • Naczelne hasło humanizmu zaczerpnięte zostało z rzymskiego utworu komediopisarza Terencjusza II w. p.n.e. pt. Sam siebie karząc (Samoudręczyciel). Hasłem humanizmu stała się maksyma Terencjusza: Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce (łac. homo sum et nihil humani a me alienumesseputo.). • Popularne jest też stwierdzenie ProtagorasaCzłowiek jest miarą wszechrzeczy. • Humanizm koncentruje uwagę na sprawach ludzkich, godności człowieka, jego wolności, propaguje rozwój fizyczny, psychiczny i intelektualny oraz harmonijne współżycie w społeczeństwie, podkreśla możliwości ludzkiego rozumu, oraz wartość wiedzy o świecie i możliwość jej zdobycia oraz rozwoju. • PubliusTerentius Afer • (ur. ok. 195 p.n.e., zm. nie wcześniej niż w 159 p.n.e.) – komediopisarz rzymski, jeden z dwóch (obok Plauta), których komedie zachowały się do naszych czasów.

5. POETA DOCTUS, HUMANISTA • Poeta doctus (łac. poeta uczony) - pojęcie oznaczające osobę wykształconą, erudytę znającego języki klasyczne, takie jak łacina czy greka, jak również człowieka o wszechstronnych zainteresowaniach. • Jest to również człowiek obeznany z literaturą poprzednich epok, kulturą, sztuką oraz tradycją. • Termin ten był używany w odniesieniu do poetów starożytności. • Poeta doctus był ideałem dla pisarzy humanizmu. W Polsce za takich poetów uważano m.in. Klemensa Janickiego, Jana Kochanowskiego, Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego i Daniela Naborowskiego. • Humanista, uczony filolog, znający grekę, łacinę i hebrajski, studiujący literaturę antyczną. • Za wybitnych humanistów Renesansu uznaje się Francesco Petrarkę, Jana Kochanowskiego, Erazma z Rotterdamu.

6. Reformacja • Marcin Luter (niem. Martin Luther, ur. 10 listopada 1483 r. w Eisleben, zm. 18 lutego 1546 r. tamże) – niemiecki reformator religijny, teoretyk i inicjator reformacji, mnich augustiański, doktor teologii. Autor 95 tez potępiających praktykę sprzedaży odpustów, w których odrzucał możliwość kupienia łaski bożej. • Pomimo że nie brał czynnego udziału w wystąpieniach religijnych i społeczno-politycznych, a jedynie pisał polemiki i katechezy, skupił wokół swojej idei całą opozycję Kościoła katolickiego. Przełożył Biblię na język niemiecki (zob. Biblia Lutra), był autorem Postylli Domowej, Małego i Dużego Katechizmu, Artykułów Szmalkaldzkich oraz wielu pieśni kościelnych, w tym ewangelickiego hymnu: Warownym grodem jest nasz Bóg. • Podstawę jego nauki stanowią hasła: • sola scriptura – jedynie Pismo, • sola fide – jedynie wiara, • sola gratia – jedynie łaska, • solusChristus – jedynie Chrystus, • solumVerbum – jedynie słowo. • Reformacja – ruch religijny i społeczny zapoczątkowany przez Marcina Lutra w XVI wieku, mający na celu odnowę chrześcijaństwa. Był reakcją na negatywne zjawiska, które miały miejsce w katolickiej hierarchii kościelnej, a także stanowił opozycję do katolickiej doktryny dogmatycznej. Podwaliny pod wystąpienie Marcina Lutra położyła działalność Jana Husa na początku XV wieku – ruch husycki (husyci) odegrał ważną rolę w rozwoju reformacji.

7. W wyniku reformacji wyłoniły się nowe odłamy chrześcijaństwa:

8. Wzorce osobowe w literaturze parenetycznej Humanista (Klemens Janicki, Jan Kochanowski, Erazm z Rotterdamu) • Wszechstronnie wykształcony • Mędrzec • Zna języki starożytne • Biegły w studiach humanitas (poetyka, gramatyka, retoryka) Klemens Janicki

9. Wzorce osobowe w literaturze parenetycznej Dworzanin (Łukasz Górnicki – Dworzanin, Jan Kochanowski) • Wykształcony • Zna sztukę • Posługuje się piękną polszczyzną • Dba o dobre maniery • Elegancki • Wytworny • Szarmancki wobec kobiet Łukasz Górnicki

10. Wzorce osobowe w literaturze parenetycznej Ziemianin (Mikołaj Rej– Żywot człowieka poczciwego, Jan Kochanowski – Pieśń świętojańska o Sobótce) • Cnotliwy szlachcic (prawda, sprawiedliwość, umiar, rozwaga) • Docenia uroki życia ziemiańskiego • Bogobojny • Patriota • Żyje w harmonii z naturą Mikołaj Rej

11. Wzorce osobowe w literaturze parenetycznej Władca (Niccolo Machiavelli – Książę) • Skuteczny polityk kierujący się w swym działaniu podstępem i oszustwem • Najlepsze metody sprawowania władzy to obłuda i przemoc • Cel uświęca środki! Niccolo Machiavelli

12. SZTUKA • Sztuka renesansu jest bardzo różnorodna i złożona. Można w niej jednak wskazać pewne elementy wspólne i typowe. Do najważniejszych nowości, jakie wprowadził renesans, należy bezsprzecznie powrót do osiągnięć antycznej sztuki Greków i Rzymian. • Była to także świadomość wartości ludzkiego umysłu, ciała, wszystkich ziemskich spraw. To, co zakazywał Kościół w średniowieczu, co nazywał godnym pogardy, stało się dla ludzi renesansu wartością. Nowy światopogląd odrzucił ascezę i wyrzeczenia, zanegował zło świata ziemskiego, cielesnego.

13. ARCHITEKTURA • Za głównego architekta epoki i twórcę świetności architektury renesansu uważa się Włocha Filipa Brunelleschi. • U podstaw renesansowej architektury legło przekonanie (wywodzące się właśnie od Brunelleschiego), że należy wrócić do wzorów antycznych, głównie rzymskich. Włosi czuli się spadkobiercami dorobku antycznego Rzymu i jego tradycji. • Według Brunelleschiego sztuka oparta na zasadach klasycznych odpowiadała ideałom nowej epoki w większym stopniu niż sztuka gotyku. • W miejsce wizji świata, w której dominowała wiara, wprowadzono rozum. Rozum i racjonalizm leżały u podstaw architektury antycznej, której formy przestrzegały ściśle schematów i rządzone były matematycznymi prawidłami.

14. Architekturę renesansu cechowało uproszczenie konstrukcyjne. • Całkowicie zrezygnowano wtedy z eksperymentów w budownictwie jeśli chodzi o strukturę budowli. Wszystkie elementy konstrukcyjne cechowała niezwykła prostota. • Stosowano sklepienia kolebkowe, żaglaste, rzadko krzyżowe. • W dekoracjach odwoływano się do porządków klasycznych. • W XV wieku stosowano styl koryncki oraz kompozytowy, z liśćmi akantu. • W XVI wieku natomiast starano się idealizować formy.

15. RZEŹBA • Najważniejszą zasadą renesansowej rzeźby było dążenie do realizmu, w myśl którego chciano jak najwierniej naśladować naturę, człowieka i jego ciało, a także możliwie najwierniej ukazać uczucia. • Stąd też rzeźbiarze stale doskonalili technikę i warsztat pracy. • Skłaniali się ku monumentalizmowi i schematom kompozycyjnym, opartym na prostych formach geometrycznych. Donatello

16. Andrea del Verrocchio Donatello

17. Dawid Michała Anioła Donatello Berniniego (Barok)

18. MALARSTWO • W epoce renesansu działało i tworzyło wielu wybitnych malarzy – Piero della Francesca, Sandro Botticelli, Leonardo da Vinci, Rafael, Giorgione, Carpaccio, Corregio, Paolo Veronese, Masacio, Perugino, del Sarto, Tycjan i inni. • Spośród twórców niemieckich nie można pominąć Albrechta Dürera, Holbeinów (ojca i syna) oraz Lucasa Cranacha, • Spośród niderlandzkich – van Eycka (którego zalicza się czasami do sztuki średniowiecznej). • We Francji tworzył wtedy FrançoisClouet.

19. MALARSTWO • Malarstwo zostało wyzwolone ze sztywnych schematów, wyswobodzone z ram architektonicznych, którym wcześniej podlegało. • Postaci stanowiły teraz równoprawną część kompozycji, wprowadzono również rewolucyjną koncepcję perspektywy. • Malarstwo zaczęto opierać na rysunku, który prowadził następnie do powstania projektu obrazu. • W zakresie techniki wprowadzono malarstwo olejne zamiast dotychczas używanej tempery. • Jako podłoża, zamiast deski zaczęto używać płótna. • Doceniono rolę rysunku. Giorgione – Burza

20. Podstawowym tematem podejmowanym przez malarstwo był człowiek i jego otoczenie. • Otoczenie oddawano z maksymalnie dużym realizmem, dbając o szczegóły. • Postaci malowane były żywiołowo, dynamicznie. • Tematem niektórych kompozycji zaczął być pejzaż, już nie tylko przedstawiany w postaci tła, ale jako temat główny. • W technice używano światłocienia, którym mistrzowsko posługiwał się da Vinci. Technika ta polegała na miękkim modelunku postaci, zacierającym wyrazistość konturów, łagodnym przenikaniu świateł i cieni. Tak stworzony obraz sprawiał wrażenie, jakby spowijała go mgła.

21. Sandro Botticelli

22. Michał Anioł

23. Tematyka mitologiczna Angolo Bronzino Zwycięstwo czasu nad miłością, 1540-45 Michał Anioł Leda i łabędź 1530

24. Albrecht Dürer

25. LITERATURA POWSZECHNA

26. Renesansowe gatunki literackie

27. Francesco Petrarka (1304- 1374) • Renesansowy poeta, piszący po łacinie i po włosku, humanista, dyplomata, duchowny, uczestnik życia politycznego, uczony, miłośnik starożytnej kultury. • Jego włoskie poezje są bardziej intymne, osobiste, są znane i podziwiane do dziś. • W Zbiorze pieśni zawarł miłość do Laury, z sonetów do której zasłynął. • Petrarka, który był duchownym, miał wkrótce po złożeniu ślubów ujrzeć w kościele w Awinionie damę, z której uczynił swoją muzę. • Miłość, która nigdy nie została spełniona, przetrwała śmierć Laury (poznał ją podobno w 1327 r.)

28. Giovanni Boccaccio (1314-1375) • włoski humanista, pisarz, działacz polityczny. Walczył o utrzymanie swobód republikańskich we Florencji. • Autor Dekameronu, zbioru stu krótkich opowiadań i nowel. Jest to przykład świetnej renesansowej prozy, w której autor wyśmiewa feudalny porządek, przesądy minionej epoki, tępotę i obłudę duchowieństwa. • Boccaccio stanie się dla innych pisarzy wzorem śmiałej krytyki, realizmu przedstawianej rzeczywistości, poczucia humoru i erotyzmu, będącego wyraźnym sprzeciwem wobec ascetyzmowi.

29. Dzień piąty, opowieść dziewiąta SOKÓŁFederigo degli Alberighi miłuje bez wzajemności; po stracie całego mienia pozostaje mu jedynie sokół, którego, nic innego nie mając, poświęca na potrawę dla umiłowanej białogłowy, gdy ta doń w gościnę przybywa. Uznawszy o tym dama zmienia postępowanie, wychodzi za niego za mąż i bogatym człowiekiem go czyni. • Tzw. „teoria sokoła” sformułowana została w 1871 roku przez niemieckiego poetę i nowelistę P. Heysego na podstawie utworu G. Boccaccia. • Odnosi się do klasycznie skomponowanej noweli opartej na motywie dominującym, którym jest rzecz nabierająca symbolicznych znaczeń. • Taką rzeczą jest właśnie tytułowy sokół z jednego z opowiadań Boccaccia, podobną rolę pełni także kamizelka z noweli Prusa. • 1) Miłość Federica do Monny Giovanny. • 2) Niechęć ukochanej do Federica. • 3) Utrata majątku przez rycerza. • 4) Śmierć męża Monny. • 5) Wyjazd ukochanej na wieś. • 6) Przyjaźń syna z Fredericiem i Sokołem. • 7) Choroba syna. • 8) Prośba syna o Sokoła. • 9) Wizyta ukochanej u Frederica. • 10) Obiad z Sokoła. • 11) Ujawnienie celu wizyty. • 12) Rozpacz Frederica, że nie może spełnić jej prośby. • 13) Śmierć syna. • 14) Ślub.

30. William Shakespeare ( 23 IV1564- 23 IV 1616) • Był dramaturgiem angielskim, tworzącym w czasach rządów królowej Elżbiety. Uważany jest za najwybitniejszego dramaturga wszech czasów. • Nikt nie zrobił dla żadnej ze sztuk tak wiele, jak Szekspir dla teatru i dramatu. • Był właściwie samoukiem, wywodzącym się z rodziny mieszczańskiej o chłopskich korzeniach. • Zaczynał swoją karierę jako sługa w trupie teatralnej, potem jako aktor, aż wreszcie zaczął pisać sztuki i reżyserować przedstawienia. Dorobił się majątku, uzyskał dla rodziny szlachectwo. • Szekspir ustalił charakter dramatopisarstwa i wzór teatru, który utrzymał się przez całe czasy nowożytne. • Uprawiał komedię, kroniki historyczne i tragedię. • Był człowiekiem, który nie tylko przyczynił się do rozwoju angielskiego języka literackiego, ale przede wszystkim wykreował wzorce myślenia o człowieku, wybiegające nawet poza ducha Renesansu. • Ponadczasowe postaci Hamleta, Makbeta, króla Leara, Romea i Julii – znane są dziś każdemu. Wpisały się w mentalność Europy tak doskonale, jak niegdyś mitologia grecka i rzymska, jak historie biblijne. • Szekspir miał świadomość Renesansu, nowej epoki, potęgi rozwijających się wtedy idei humanizmu, wiary w postęp. • Jego twórczość jest wyrazem doskonałego rozumienia ducha Odrodzenia, genialności w pojmowaniu ludzkiej jednostki oraz masy społecznej.

31. Hamlet • Od samego powstania Hamlet jest jednym z najczęściej granych utworów teatralnych, a rola Hamleta – ze względu na objętość tekstu, dużą ekspresję i bogatą osobowość postaci – uważana jest za sprawdzian dojrzałości i umiejętności aktorskich. • Z Hamleta pochodzi zapewne najpopularniejszy monolog, zaczynający się od słów Być albo nie być.

32. Bohaterowie Hamleta

34. Makbet • Makbet (ang. Macbeth) – tragedia Williama Shakespeare’a napisana około roku 1606, należy do najczęściej wystawianych i adaptowanych sztuk szekspirowskich, jest również najkrótszą tragedią jego autorstwa • Sztuka oparta została na przekazach historycznych dotyczących króla szkockiego Makbeta spisanych w kronice RaphaelaHolinsheda (ok. 1570-1577), a pośrednio na ScotorumHistoriae autorstwa Hectora Boece z 1527 roku (będącej źródłem dla Holinsheda). • Sztuka jest archetypiczną opowieścią o niebezpieczeństwach związanych z żądzą władzy i zdradą przyjaciół. Obecny jest w niej wątek charakterystyczny dla średniowiecznego moralitetu: główny bohater ulega pokusie władzy, następuje jego stopniowy upadek moralny, aż do zbrodni, która pociąga za sobą kolejne, nie mija go jednak kara – traci wewnętrzny spokój i poczucie sensu życia.

35. Bohaterowie Makbeta

36. LITERATURA POLSKA

37. Mikołaj Rej • Mikołaj Rej, zwany ojcem polskiej literatury i bardzo popularny za życia, pozostaje dla swych rodaków symbolem „dawnej wesołej Polski”. Wątpliwe, czy należy go uznać za kogoś więcej niż po prostu żarłoka, opoja, wszetecznika, plotkarza, człowieka o niewyparzonym języku i bluźniercę. I istotnie, pisarzom jezuickim udało się rozpowszechnić taki właśnie jego wizerunek w czasie kontrreformacji, Rej był bowiem protestantem. Z pewnością był pełen sprzeczności: człowiek średniowieczny walczył w nim z człowiekiem renesansowym, a jego afirmacja życia, przyjemności ziemskich i życie towarzyskiego niezupełnie się zgadzała z jego protestancką gorliwością dydaktyczną. • (Czesław Miłosz, Historia literatury polskiej do roku 1939, tł. M. Tarnowska, wyd. Znak, Kraków 1994, s. 78)

38. „Żywot człowieka poczciwego” • Żywot... jest częścią księgi Źwierciadło albo kstałt, w którym każdy stan snadnie się może swym sprawam, jako we źwierciadle, przypatrzyć. • Jest to rozprawa prozatorska, przepleciona tylko kilkoma wierszami, otwierająca cały tom Źwierciadła. Utwór należy do literatury parenetycznej, czyli zachęcającej do przyjęcia zasad nowej kultury (renesansowej) dzięki przedstawionym wzorcom osobowym, ideałowi człowieka z jakiejś grupy społecznej.

39. wzorzec szlachcica-ziemianina • człowiek uczciwy • żyjący wedle przyjętych zasad • radość czerpie z wykonywania codziennych obowiązków • życie zgodne z przykazaniami Bożymi • harmonia z przyrodą • spokój własnego sumienia • wychowywany jest w duchu religijnym • uczy się zawsze wybierać dobro, szanować wolność i niezależność • ma umiejętności towarzyskie, czyli poczucie humoru, kulturę osobistą, znajomość zasad dyskusji i zawierania znajomości • posiada umiejętności praktyczne (snycerstwo, malarstwo, złotnictwo i in.) • powinien być uczynny i zaradny, powinien zjednywać sobie przyjaciół, szanować innych. • ma poddanych chłopów, których pracę szanuje • dba o siebie i swoją rodzinę • jest odpowiedzialny i opiekuńczy • Życie ziemiańskie rozwija w człowieku cechy szlachetne i doskonali go w mądrości. Uczciwe, spokojne życie na wsi, pełnienie roli ojca, męża, gospodarza, dobrego sąsiada – wszystko to zbliża człowieka do szczęścia i nie pozwala bać się nieuchronnej śmierci. Tak jak mijają pory roku, tak i życie szlachcica powinno podlegać uporządkowanemu trwaniu.

40. Krótka rozprawa między Panem, Wójtem a Plebanem. Którzy i swe, i innych ludzi przygody wyczytają. A takież i zbytki, i pożytki dzisiejszego świata. • Jest to utwór publicystyczny; • Ujawnia konflikt między trzeba stanami: • szlachtą (przedstawicielem jest Pan), • duchowieństwem (przedstawicielem jest Pleban) i • chłopstwem (przedstawicielem jest Wójt). • Po raz pierwszy na karty polskiej literatury wprowadzono mowę potoczną. • Dialog jest jednym z najczęstszych gatunków wypowiedzi w pismach Reja. • Zawiera liczne aluzje do ówczesnych realiów życia, porusza najbardziej aktualne tematy polityczne, religijne i obyczajowe: pogoń za urzędami świeckimi, przekupne sądownictwo, brak stałego systemu obronnego, ciężary chłopskie (czynsze i dziesięciny), "zbytki" szlachty (w piciu, strojach, hazardzie), nadużycia duchowieństwa. • Obecna jest tu wstrząsana ruchem egzekucyjnym i reformacyjnym Polska renesansowa.

41. FIGLIKI BABA, CO W PASYJĄ PŁAKAŁA Gdy ksiądz śpiewał pasyją, więc baba płakała. Umie li po łacinie, druga ją pytała: "Płaczesz, a to wiem pewnie, nie rozumiesz czemu I ten twój płacz podobien barzo k szalonemu". Rzekła baba: - "Iżci ja płaczę nie dlatego, Lecz wspominam na swego osiełka miłego, Co mi zdechł. Prosto takim, by ksiądz, głosem ryczał, I takież na ostatku czasem cicho kwiczał". MIESZCZANIE, CO SIĘ SPOWIEDALI Mieszczanie gdy się poście księdzu spowiadali, Iż są cudzołożnicy, wszyscy powiedali. Ten rzekł: - "A skądże tych pań tak wiele miewacie, Podobno, lżę wzajem sobie oddawacie? Bo też mało nie wszytki panie powiedały, Iż też z cudzymi mężmi zachowanie miały. A tak gdyż wam nie krzywda, idźcież z miłym Bogiem! I mnąc czasem nie gardzą, kapłanem ubogiem".

42. Jan Kochanowski (ur. 1530 w Sycynie koło Zwolenia, zm. 22 sierpnia 1584 w Lublinie) • poeta polski epoki renesansu, • sekretarz królewski. • Był przedstawicielem filozofii eklektycznej – stoicyzmu, epikureizmu, renesansowego neoplatonizmu i głębokiej wiary w Boga, łącząc tradycję antyku i chrześcijaństwa. • Pochodził ze szlacheckiej rodziny Kochanowskich herbu Korwin, był synem Piotra Kochanowskiego, sędziego ziemskiego sandomierskiego i Anny Białaczowskiej herbu Odrowąż. • Poetą renesansu był też jeden z jego braci Mikołaj, a drugi, Andrzej, tłumaczem, który przełożył na polski Eneidę Wergiliusza. • W epoce baroku pracą przekładową zajmował się też jego bratanek Piotr.

43. Czarnolas • Jan Kochanowski osiedlił się w 1574 roku w odziedziczonym po ojcu majątku w Czarnolesie (Czarnym Lesie). • W 1575 r. poślubił Dorotę Podlodowską herbu Janina, z którą miał sześć córek (trzy zmarły w dzieciństwie) oraz syna (urodził się już po nagłej śmierci Jana). • Kochanowski pędził w Czarnolesie bukoliczny żywot ziemianina. • W maju 1575 wziął udział w zjeździe szlacheckim w Stężycy, który obradował nad wyborem nowego władcy. • W listopadzie tego roku wygłosił przemówienie na polu elekcyjnym pod Warszawą.

44. Twórczość • EpitaphiumCretcovii(powst. 1558) • Zuzanna (wyd. 1562) • Szachy (wyd. pomiędzy 1562 a 1566) • Satyr albo Dziki mąż (wyd. 1564) • Odprawa posłów greckich (wystawiona i wyd. 1578) – tragedia klasycystyczna; pierwsza książka drukowana w Warszawie • Psałterz Dawidów (wyd. 1579) – swobodny przekład biblijnej Księgi Psalmów • Treny (wyd. 1580) • Fraszki (wyd. 1584) • Pieśni księgi dwoje (wyd. pośmiertnie 1586) – tom nawiązujący do zbioru Carmina Horacego • Wróżki (wyd. 1587) • traktat Iż pijaństwo jest rzecz sprosna a nieprzystojna człowiekowi (wyd. 1589) • Elegie - w języku łacińskim • Tłumaczenia: Fenomeny Aratosa, III pieśń Iliady, fragment tragedii AlkestisEurypidesa

45. Fraszka jako gatunek literacki "Na swoje księgi" Nie dbają moje papiery O przeważne bohatery; Nic u nich Mars, chocia srogi, I Achilles prędkonogi; Ale śmiechy, ale żarty Zwykły zbierać moje karty. Pieśni, tańce i biesiady Schadzają się do nich rady. Statek tych czasów nie płaci, Pracą człowiek próżno traci. Przy fraszkach mi wżdy naleją, A to wniwecz, co się śmieją. Słowo fraszka pochodzi od włoskiego słowa frasca, które oznaczało gałązkę, zaś przenośnie funkcjonowało jako drobiazg, figielek, żart, coś błahego. Z czasem zaczęło nabierać innego znaczenia i być określeniem gatunku literackiego. W tym ujęciu jest to krótki utwór wierszowany, o zróżnicowanej tematyce, często o charakterze żartobliwym, opartym na dowcipnym pomyśle, bądź też jakiejś idei. Termin fraszka do języka polskiego wprowadził Jan Kochanowski. Fraszka może być napisana: • „na coś” (np. Na lipę), • „do czegoś” (np. Do gór i lasów), • „o czymś” (np. O doktorze Hiszpanie)

46. Rodzaje fraszek autobiograficzne filozoficzne "Do gór i lasów" Wysokie góry i odziane lasy! Jako rad na was patrzę, a swe czasy Młodsze wspominam, które tu zostały, Kiedy na statek człowiek mało dbały. Gdziempotym nie był? Czegom nie skosztował? Jażem przez morze głębokie żeglował, Jażem Francuzy, ja Niemce, ja Włochy, Jażem nawiedził Sybilline lochy. Dziś żak spokojny, jutro przypasany Do miecza rycerz; dziś miedzy dworzany W pańskim pałacu, jutro zasię cichy Ksiądz w kapitule, tylko że nie z mnichy W szarej kapicy a z dwojakim płatem; I to czemu nic, jesliże opatem? Taki był Proteus, mieniąc się to w smoka, To w deszcz, to w ogień, to w barwę obłoka. Dalej co będzie? Śrebrne w głowie nici, A ja z tym trzymam, kto co w czas uchwyci. "O żywocie ludzkim" Fraszki to wszytko, cokolwiek myślemy, Fraszki to wszytko, cokolwiek czyniemy; Nie masz na świecie żadnej pewnej rzeczy, Próżno tu człowiek ma co mieć na pieczy. Zacność, uroda, moc, pieniądze, sława, Wszystko to minie jako polna trawa; Naśmiawszy się nam i naszym porządkom, Wemkną nas w mieszek, jako czynią łątkom.

47. miłosne obyczajowe "Do dziewki" Nie uciekaj przede mną, dziewko urodziwa, Z twoją rumianą twarzą moja broda siwa Zgodzi się znamienicie; patrz, gdy wieniec wiją, Że pospolicie sadzą przy różejleliją. Nie uciekaj przede mną, dziewko urodziwa, Serceć jeszcze niestare, chocia broda siwa; Choć u mnie broda siwa, jeszczem niezganiony, Czosnek ma głowę białą, a ogon zielony. Nie uciekaj, ma rada; wszak wiesz: im kot starszy, Tym, pospolicie mówią, ogon jego twarszy; I dąb, choć mieścy przeschnie, choć list na nim płowy Przedsię stoi potężnie, bo ma korzeń zdrowy. Nagrobek opiłej babie" "Czyj to grób?" - "Bodaj zdrów pił." - "Czyja to mogiła?" "Jeno rychło, już bych dwie tymczasem wypiła." "Nie chcewa się rozumieć." - "Nalejże mnie sporzej!" "Wściekła babo, nie pijęć do ciebie." - "Tym gorzej." "Imię twoje chcę słyszeć." - "A szatan ci po tym; Wiedzieć, kto w tamtym grobie albo kto w owo tym?" "Miejże się tedy dobrze!" - "A jako bez piwa?" "Przyuczaj się!" - "Nie byłam trzeźwia jako żywa!„ "O doktorze Hiszpanie" "Nasz dobry doktor spać się od nas bierze, Ani chce z nami doczekać wieczerze." "Dajcie mu pokój! najdziem go w pościeli, A sami przedsię bywajmy weseli!" "Już po wieczerzy, pódźmy do Hiszpana!" "Ba, wierę, pódźmy, ale nie bez dzbana." "Puszczaj, doktorze, towarzyszu miły!" Doktor nie puścił, ale drzwi puściły. "Jedna nie wadzi, daj ci Boże zdrowie!" "By jeno jedna" - doktor na to powie. Od jednej przyszło aż więc do dziewiąci, A doktorowi mózg się we łbie mąci. "Trudny - powiada - mój rząd z tymi pany: Szedłem spać trzeźwio, a wstanę pijany."

48. Pieśni Pieśni napisane przez Kochanowskiego zebrane zostały w dwóch zbiorach: Pieśni księgi dwoje i Pieśni kilka. Autor tworzył je przez blisko dwadzieścia lat, zarówno przebywając na dworach, jak i w Czarnolesie. Zbiór Pieśni księgi dwoje, który tworzy 49 utworów, wydany został w roku 1586, a więc już po śmierci autora, w Drukarni Łazarzowej w Krakowie. Do wydanego zbioru liryk wydawca dołączył Pieśń Świętojańską o sobótce, a także jeden z wcześniejszych utworów poety Czego chcesz od nas, Panie. Kochanowski w swych pieśniach odwołuje się do wzorców stworzonych przez Horacego i Petrarkę. Utwory te są zróżnicowane pod względem tematycznym; wyróżnić wśród nich możemy dzieła miłosne, patriotyczne, religijne, filozoficzne, biesiadne.

49. "Pieśń IX" - Księga pierwsza Chcemy sobie być radzi? Rozkaż, panie, czeladzi, Niechaj na stół dobrego wina przynaszają, A przy tym w złote gęśli albo w lutnią grają. Kto tak mądry, że zgadnie, Co nań jutro przypadnie? Sam Bóg wie przyszłe rzeczy, a śmieje się z nieba, Kiedy się człowiek troszcze więcej, niźli trzeba.[…] U Fortuny to snadnie, Że kto stojąc upadnie; A który był dopiero u niej pod nogami, Patrzajże go po chwili, a on gardzi nami. Wszystko się dziwnie plecie Na tym tu biednym świecie; A kto by chciał rozumem wszystkiego dochodzić, I zginie, a nie będzie umiał w to ugodzić.[…] Chwalę szczęście stateczne: Nie chce li też być wieczne, Spuszczę, com wziął, a w cnotę własną się ogarnę I uczciwej chudoby bez posagu pragnę.[…]

50. "Pieśń V" - Księga druga Wieczna sromota i nienagrodzona Szkoda, Polaku! Ziemia spustoszona Podolska leży, a pohaniecsprosny, Nad Niestrem siedząc, dzieli łup żałosny! Niewierny Turczyn psy zapuścił swoje, Którzy zagnali piękne łanie twoje Z dziećmi pospołu a nie masz nadzieje, By kiedy miały nawiedzić swe knieje.[…] Zetrzy sen z oczu, a czuj w czas o sobie, Cny Lachu! Kto wie, jemu czyli tobie Szczęście chce służyć? A dokąd wyroku Mars nie uczyni, nie ustępuj kroku![…] Wsiadamy? Czy nas półmiski trzymają? Biedne półmiski, czego te czekają? To pan, i jadać na śrebrze godniejszy, Komu żelazny Mars będzie chętniejszy. Skujmy talerze na talery, skujmy, A żołnierzowi pieniądze gotujmy! Inszy to darmo po drogach miotali, A my nie damy, bychmy w cale trwali? Dajmy; a naprzód dajmy! Sami siebie Ku gwałtowniejszej chowajmy potrzebie. Tarczej niż piersi pierwej nastawiają, Pozno puklerza przebici macają. Cieszy mię ten rym: "Polak mądr po szkodzie": Lecz jesli prawda i z tego nas zbodzie, Nową przypowieść Polak sobie kupi, Że i przed szkodą, i po szkodzie głupi.