XV BÖ LM Ə MÜHAZİRƏ QEYDLƏRİ: MÜDDƏTLİ VALYUTA BAZARLARI (VALYUTA TÖRƏMƏLƏRİ)

1. XV BÖLMƏ MÜHAZİRƏ QEYDLƏRİ: MÜDDƏTLİ VALYUTA BAZARLARI (VALYUTA TÖRƏMƏLƏRİ) Müəl. Elşən BAĞIRZADƏ Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti Beynəlxalq İqtisadi Münasibətlər Kafedrası Bakı - 2011 Təqdimatlarda Paul R. Krugman ve Maurice Obstfeld tərəfindən yazılmış “International Economics: Theory and Policy”və Halil Seyidoğlu tərəfındən yazılmış “Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve Uygulama” adlı dərsliklər əsas götürülmüşdür. Fənn: Beynəlxalq İqtisadi Münasibətlər

2. Mündəricat • Müddətli valyuta bazarları .......................................... 3 • Gələcək valyuta əməliyyatları ..................................... 9 • Müddətli müqavilələrlə gələcək əməliyyat müqavilələrinin fərqləri ............................................. 11 • Valyuta opsiyonları .................................................... 12 • Swaplar: Valyuta Swapları ....................................... 13 • Kurs dəyişmələrinə qarşı qorunma (HEDGING) ... 14 • Faiz arbitrajı ............................................................... 15 • Valyuta kursları, faiz dərəcələri və inflyasiya münasibətləri .............................................................. 19 • Mənbələr ...................................................................... 22

3. Müddətli Valyuta Bazarları -1(FORWARD MARKETS) • Valyutanın indidən müqayisə edilən bir qiymətdən irəlidəki bir tarixdə təqdim edilmək şərtilə bu gündən həyata keçirilən müqavilələrlə alınıb satılmasıdır. Bu əməliyyat kommersiya banklarıyla həyata keçirirlir. • Müddətli valyuta əməliyyatları, yerində valyuta əməliyyatları ilə müqayisədə kiçik həcmlidir. • Müddətli valyuta əməliyyatları standart olaraq 1 ildən az dövrü əhatə edir.

4. Müddətli Valyuta Bazarları -2(FORWARD MARKETS) • Banklar müqavilənin müddəti ərzində müştərinin imtina etmə ehtimalını nəzərə alaraq, ondan təminat istəyə bilər. • Qiymətlər əvvəlcədən müqayisə edildiyindən, əməliyyatı həyata keçirənlərə nəzərdə tutulan müddət ərzində kurs dəyişikliyi risqinə qarşı tam bir qorunma imkanı verir. • Müddətli valyuta əməliyyatlarında tətbiq edilən kurslara müddətli təqdim kursu deyilir. • 30, 60, 90 və 180 günlük müddətlərlə kotirovka edilirlər.

5. Müddətli Valyuta Bazarları -3(FORWARD MARKETS) • Müddətli təqdim kursu, yerində təqdim kursundan yüksəkdirsə, onda Müddətli Kurs Marjı (forward premium)ortaya çıxır. • Müddətli təqdim kursu, yerində təqdim kursundan aşağıdırsa, onda Müddətli KursDiskontu (forward discount) ortaya çıxır.

6. FN – S PN= S Müddətli Valyuta Bazarları -4(FORWARD MARKETS) • Müddətli kurslarla yerində kurslar arasındakı fərq Faiz Pariteti Nəzəriyyəsinə görə müvafiq ölkələrin faiz dərəcələri arasındakı fərqə bərabərdir. Faiz dərəcəsi yüksək olan ölkənin milli valyutası aşağı olan qarşısında bu fərqin həcmi qədər diskont həyata keçirir. PN= Müddətli Kurs Marjı / Diskontu FN= Müddətli Valyuta Kursu S = Yerində Valyuta Kursu

7. 22.000 – 20.000 = 0,10 P90= 20.000 Müddətli Valyuta Bazarları -5(FORWARD MARKETS) • Pn-nin qiymətinin pozitiv olması müddətli kursun, yerində kursa görə marj yaratdığını, neqativ olması isə diskontlu olduğunu ifadə edir. MİSAL: Yerində təqdim kursu(S) = 20.000 TL Müddətli təqdim kursu(F90) = 22.000 TL Müddətli Təqdim Marjı / Diskontu (P90) = ?

8. Müddətli Valyuta Bazarları -6(FORWARD MARKETS) • Gün etibarilə müəyyən müddətləri əhatə edən marj və diskont miqdarlarını illik dərəcələrə çevirmək üçün aşağıdakı formuldan istifadə edilir: FN – S 360 X PN= S 90

9. Gələcək valyuta əməliyyatları-1(FUTURES) • Dünyadakı müəyyən birjalarda həyata keçirilən standart xarakterli müddətli valyuta alış və satış müqavilələrini əhatə edir. • Bu bazarlar müddətli valyuta alış-satışı ilə bağlı olmaqla bərabər müddətli əmtəə (Pambıq, Şəkər, Buğda, Yun, Dəri, Kauçuk və.s.)birjalarının uzantısı kimidirlər.

10. Gələcək valyuta əməliyyatları-2(FUTURES) • Gələcək valyuta əməliyyatları birjada müəyyən bir xarici valyutaya bağlı həcm və təqdim tarixləri baxımından standart müqavilələrin alınıb satılması formasında həyata keçirirlir. • Məsələn, IMM (International Money Market) gələcək valyuta bazarlarında: • Əməliyyatdakı valyutalar • Sterlinq, • Avstralya Dolları, • Kanada Dolları, • Yapon Yeni, • İsvieçrə Frankı, • Avro • Əməliyyat üçün zəruri minimum həcm • 62500 Sterlinq • 125 milyon Yen • 125000 Avro • Standart valyuta təqdim tarixləri • hər ilin Mart, İyun, Sentyabr, Dekabr ayının üçüncü Çərşənbə günüdür.

11. Müddətli müqavilələrlə gələcək əməliyyat müqavilələrinin fərqləri • A) Dağınıq bazar əməliyyatları və mərkəzi birjada həyata keçirilən əməliyyatlar • B) Müştəri tələbinə görə qurulmuş müqavilələr əvəzinə standart müqavilələr • C) Qarşı tərəf risqinin əvəzi olaraq birjada barter otağı • D) Nağd ödəniş ilə bunun qarşılığı olaraq birjada bazara bağlı ödəmə sistemi

12. Valyuta opsiyonları • Müddətli təqdim əməliyyatları və gələcək valyuta əməliyyatları əlaqəli şəxslərə müqaviləni qüvvədə olduğu dövr ərzində yerinə yetirməmə imkanı vermir. • Valyuta alqı-satqı opsiyon müqaviləsi satın alan şəxs isə istərsə, müqaviləni həyata keçirməyə bilər. Yəni müqavilədə nəzərdə tutulan valyutanı almaqdan və ya satmaqdan imtina edə bilər. • Məsələn, • Bir Türk əməliyatçı opsiyon birjasında 10000 dollar dəyərində müqavilə satın alsın. • Bu əməliyyat üçün 50 milyon TL marj (opsiyon xərci) ödəmiş olsun. • Dolların yerində təqdim kursu 500000 TL olsun. • Başqa sözlə dolların opsiyon xərci daxil olmaqla qiyməti 550000 TL-dir. • Əgər dolların bazar kursu 550000TL-dən çoxdursa, müqaviləni həyata keçirər və aradakı fərq qədər qazanc əldə edər. • Əgər qiymət 450000 TL-dirsə, müqaviləni həyata keçirməyə bilər.

13. Swaplar: Valyuta Swapları • Valyuta swap müqavilələrində yerində təqdim şərtilə satılan valyutanın gələcəkdə müəyyən bir müddət sonra təkrar satın alınması əməliyyatıdır. Tərsi də mümkündür. • Alqı və satqı əməliyyatları bir-birinə bağlanmaqda və bir əməliyyatla həyata keçirilməkdədir. • Yerində - Müddətli Valyuta Swapları banklar tərəfindən valyuta mövqelərini tarazlaşdırmaq məqsədilə geniş şəkildə tətbiq edilir. • Məsələn, valyuta kəsri olan bank qarşı bankın valyutaları ilə mövqeyini tarazlaşdırdığı halda, profsit mövqeyə malik olan bank bunları daha sonra geri almaq məqsədilə yerində-müddətli təqdim swapı müqaviləsi ilə əməliyyat həyata keçirər. Bankların tarazlaşdırma məqsədilə öz aralarında həyata keçirdikləri bu əməliyyata “valyuta interbankı” deyilir.

14. Kurs dəyişmələrinə qarşı qorunma (HEDGING) • İdaxalatçı və ixracatçılar kurs dəyişmələri risqindən qorunmaq üçün müddətli təqdim valyuta bazarından faydalana bilərlər: • İstanbuldakı idxalatçı ABŞ-da 1000 dollar həcmində əmtəə alsın. • Sifariş verildiyi zaman dolların yerində təqdim kursu 20000 TL olsun. • Sifarişdən ödəmə tarixinə qədər də 3 aylıq müddətin keçməsi gözlənsin. Əgər bu müddətdə kurs yüksəlirsə ödənəcək TL də (20000000) artar. • İdxalatçı bu risqdən qurtulmaq üçün xarici ticarətə vasitəçilik edən bank ilə 3 ay müddətli 1000 dollar həcmində müddətli təqdim dollar satın alma müqaviləsi bağlayar. • 3 ay müddətli dollar kursu 24000TL-dirsə, idxalatçının ödəyəcəyi miqdar müəyyənləşmişdir. Keçən müddət ərzində kurslar nə olursa olsun idxalatçı 24000TL kursdan ödəmə həyata keçirər.

15. Faiz arbitrajı-1 • Arbitraj mexanizminin qısamüddətli maliyyə bazarlarında tətbiq edilən formasıdır(qısamüddətli maliyyə fondları, xəzinə istiqrazları, bank əmanət hesabı). • Faiz gəlirindən faydalanmaq üçün investor xarici xəzinə istiqrazı kimi maliyyə vasitələrinə yatırdığı fondları müddət tamamlandığında milli pula çevirərək əsas ölkəyə geri gətirmək istəməkdədir. • Problem bir neçə ay sonra əldə ediləcək valyuta fondlarının (investisiya əsas pul+fazi) milli pul cinsindən dəyərinin bu gündən necə sabitləşdiriləcəyidir.

16. Faiz arbitrajı-2 • Bu səbəbdən investor TL fondlarının dollara çevirib 90 günlük ABŞ xəzinə istiqrazı alır. Digər tərəfdən bu istiqrazları faizi ilə birlikdə 90 günlük müddətli təqdim əməliyyatı ilə satır. Əslində həyata keçirilən bu əməliyyat bir “müddətli təqdim swapı”dır.Beləliklə valyuta kursu risqi tamamilə aradan qaldırılmış olur. Buna “Etibarlı Faiz Arbitrajı” deyilir. • İnvestor fondlarını xaricdəki istiqrazlara yatırmaqla yüksək faizdən faydalandığı halda, digər tərəfdən valyutaya çevirdiyi bu fondları müddətli bazarda satmaqla zərər edə bilər. Çünkü müddətli bazar kursuna görə investisiya qoyulan pulun müddətli kursu yerində təqdim kursundan daha aşağı ola bilər.

17. Faiz arbitrajı-3 • Problem belədir:Görəsən investor baxımından fondların hansı şərtlər altında xarici valyuta bazarına, hansı şərtlərdə də milli bazara investisiya kimi qoyulmasıdaha mənfəətlidir? faiz fərqi > müddətli təqdim diskontu>>>xarici bazarda investisiya faiz fərqi < müddətli təqdim diskontu>>>milli bazarda investisiya daha mənfəətlidir.

18. Faiz arbitrajı-4 • Misal Türkiyədə (40%) faiz dərəcəsi ABŞ-dan (20%)20% daha yüksəkdir. Müddətli Təqdim Bazarında TL-nin dollar qarşısında diskont dərəcəsi 10% ($=20000TL-dən 18000TL-ə düşsün). ABŞ-lı investorTürkiyəyə investisiya qoyar. Çünkü 10%mənfəət vardır.

19. Valyuta kursları, faiz dərəcələri və inflyasiya münasibətləri -1 • Faiz dərəcələri nominal və real olmaqla 2 yerə ayrılır. • Nominal faiz dərəcəsi bazarda görünən fazi dərəcəsidir. • Real faiz dərəcəsi isə nominal faiz dərəcəsindən inflyasiya dərəcəsi çıxıldıqdan sonra əldə edilən faiz dərəcəsidir. i = r + p Fisher Bərabərliyi • Başqa sözlə gözlənilən inflyasiya dərəcəsi olan p dəyərindəki artım i nominal faiz dərəcəsinin yüksəlməsinə səbəb olur. • Faiz dərəcəsi və inflyasiya arasındakı əlqaə üçün iki ölkənin Fisher Bərabərliklərini göstərək. iTR= rTR + pTRiUS= rUS + pUS

20. Valyuta kursları, faiz dərəcələri və inflyasiya münasibətləri -2 • Real faiz dərəcələrinin beynəlxalq bazarda eyni olduğu hipotezindən çıxış edərək (arbitraj təsirilə) rTR = rUS iTR – iUS = pTR – pUSolar. • Faiz pariteti şərtilə faiz dərəcələri fərqinin eyni zamanda, müddətli marj dərəcəsinə bərabər olmasını ifadə edər. F – S iTR – iUS rTR = pTR – pUS = S

21. Valyuta kursları, faiz dərəcələri və inflyasiya münasibətləri -3 • Bərabərlikdən əldə ediləcək nəticələr: • Fisher bərabərliyi, faiz pariteti və nisbi satınalma gücü paritetinin keçərli olduğu hallarda ölkələr arasındakı real faiz dərəcələrinə bərabərdir. • İnflyasiya dərəcəsi yüksək olan ölkələrdə, faiz dərəcələri yüksək olmalı və müddətli kurs bu fərq miqdarında marj yaratmalıdır. • Yuxarıdakı bərabərlikdən siyasət dəyişiklikləri proqnozlaşdırıla bilər. • Türkiyədə hökumət kəsrli büdcə siyasəti nəticəsində inflyasiyanın yüksələcəyini gözləyirsə, bu hal TL üzərindəki faiz dərəcələrini yüksəldici təsir yaradacaqdır. • Bəzi ölkələrdə yüksək inflyasiya dərəcələrinə baxmayaraq, mərkəzi bankın bazara müdaxilələri ilə valyuta kurslarının yetərli qədər yüksəlməsinə (milli valyutanın dəyər itirməsinə) icazə verməyə bilər. • Milli pulun hədsiz dəyər qazanmasıhalında valyutanın müddətli marjı faiz dərəcələri fərqindən kiçik olacağı üçün qısa müddətli fondların o ölkəyə girişini təşviq edəcəkdir.

22. Mənbələr • P. Krugman and M. Obstfeld, International Economics: Theory and Policy, Seventh Edition Pearson – Addison Weasley. • H. Seyidoğlu, Uluslararası İktisat: Teori, Politika ve Uygulama, XV. Baskı, İstanbul, 2003. • R. Karluk, Uluslararası Ekonomi: Teori ve Politika, VI. Baskı, İstanbul, 2009. • Z. Məmmədov, Beynəlxalq valyuta-kredit münasibətləri və xarici ölkələrin pul-kredit sistemi, Bakı, 2001