Download
1 / 13
E N D
ҚАРАҚОЛ АУЫЛЫНЫҢ ЭНЦИКЛОПЕДИЯСЫ Электронды платформа идеясының авторы МұхамедрахимҚыдырбайұлы
ББК 74. 243 Қ 77 ISBN 9965-05- ББК 74. 243. Шығыс Қазақстан облысы, Үржарауданы, Б.Әбжанов атындағы «Қарақол» асыл тұқымдықойсовхозының90 жылдығынаарналғанЭнциклопедиялықсөздіктержинағы, ШҚО, Қарақол.-, 2022.- 300 бет. Электронды платформа идеясының авторы, п.ғ.к, профессор МұхамедрахимҚыдырбайұлы. РедакциялықАлқамүшелері: Тайжігітов Б.Ш (Төраға), Мұсабаев М, Еркінбекова Г.А, СахариевБ, Жақсыбекова К, МакееваШ, Мағазқызы С, Жауыншинов М.Ж, Құрсабаев А.Қ, БекбаевБ.З, Ахметжанов М.М, КарибаеваС.Ш, Доскемпирова К.И, ОрдабаеваП.Қ, АғмановаС.П, НұрғазинаБ.Қ, ҚабылпейізқызыБ, Жансарина С, Омарханқызы Г, Оралбаев Ә.Қ, Қазанбаев С.М, БерікболқызыБ.Б, Қажытаев О.Ш, МамырбековаВ. Ғылымикеңесшілер: Дүйсембінова Р.Қ, п.ғ.д, профессор,ТайғамитовҒ.Д, з.ғ.к, профессор, Баязитова З.Е, PhD, доцент, Макипов А.С, т.ғ.к, доцент, Мэлсұлы Е, п.ғ.к, доцент. Пікіржазған: КертаеваҒалиябануМахметқызы, педагогика ғылымдарыныңдокторы, профессор. Қ 39057845559 056 (77)-07 Қарақол ауылы, 2022 жыл
ҚАРАҚОЛ АУЫЛЫНЫҢ ТАРИХЫ Қарақол ауылыТарбағатайжотасыныңоңтүстік-батысындағыАлакөлойысындаорналасқан. Ақшәуліаласа тау сілемдеріненбастауалатын Қарақол өзені Алматы-Өскеменкүрежолынажақынорналасқанелді-мекенортасынжарыпөтеді. Өңірдемезозой эрасы (Аққашармаңындағыдинозаврқаңқалары), қоладәуіріндегіалғашқыадамдардыңархеологиялықескерткіштері мен ертетеміржәдігерлері (Жақсыжартас, Жаманжартас, Бас Қарауылпетроглифтерімен саққорғандарыжәнеУтөбе, Айнабұлақ оба-сынатастары) орналасқан. Ежелгісақ-скиф жәнеғұндәуірлерінде (б.э.д [IX-IV ғ.ғ) Қарақол аймағы мал жайылымыретіндепайдаланылған. БатысҒұнтайпаларыныңШығысЕуропағамиграциялануы (б.э.дIII-I ғ.ғ) СолтүстікҚытай, Алтай-ТарбағатайарқылыЕртіс, Аякөз, Қарақол өзендерібойыменБалқашкөлініңсолтүстік-шығысыжағалауыменсозылғандалалыжазықпенжалғасты. https://yvision.kz/post/243516#!
Ұлы ТүркіҚағанатызаманындааталмышкиелімекенБумынҚаған (542 жыл), кейінастанасыАлкөлжағалауындаорналасқан (Карантия) Қимақмемлекетітерриториясынаенеді. 1204 жылыШыңғысханәскеріненжеңілістапқанНайманХандығытұсында (VIII-XI ғ.ғ) аталмышөңір 1225 жылыЖошы хан Ұлысынаенеді. АтақтысаяхатшыларГильом де Рубрук 1252 жылыМөңкеханға, ал, Марко Поло 1266 жылыҚұбылайХанғабарғансапарында осы жерденөткен. Жоғарыдааталғандеректер архив, шежірежәнекөнекарталарізімендәлелденіпотыр. Қазақхандығы (1465-1847) дәуірінде Қарақол аймағыӘзЖәнібек пен Абылай хан иелігіндеболды. Қазақ-жоңғарсоғысыкезінде Қарақол жеріӘбілпейізсұлтан, Барақсұлтан, Қабанбай батыр, Шыңқожа батыр, Ақтамбердіжырау, Толыбай би, Қыстаубай би, Боранбай би, Айдосжыраусындытұлғалардыңатбайлағанжеріболды. Ел аузындажүргенБекбосын, Балтабек, Шүрегей, Қабаш, Саңқайбай, Тумаларқұдығы, Қожаларбұлағы, СынықшыӘбсейіт, Елеусіз (Керейтоған), Иманғали, Лавренатаатауларыұрпақжадында. https://en.wikipedia.org/wiki/Marco_Polo#/media/File Marco_Polo_Mosaic_from_Palazzo_Tursi.jpg
Ру шежіресінеқарағандабұлөңірНайманныңҚаракерейтармағынантаралғанБайсиық (СемізНайман) пен Байыс (Қабанбайбабалары) ұрпақтары: Байтайлақ, Тума, Төбет, Меңлібай, Жаңбыршы, Қыржы, Қасқа, Жұмық, Тоғаст.брулардыңқұттықонысыболған. Қазақтыңсоңғы ханы Кенесарыданкейін (1847) атажұртымыз 1867 жылыРесейИмпериясының (Туркестанское генерал-губернаторство, Семиреченская область, Лепсинск уезд, Каракольская волость) құрамынакүштепенгізілді. Олжазбаларбойынша Қарақол ауылыныңтарихына155 жылтолдыдеугеболады. Бұл жердеШоқанУәлиханов, Адольф Янушкевич, Сәкен Сейфуллин, ОразЖандосов, ТобағұлМұсабайұлы, СәдуақасТұрсағұлов, ОтыншыӘлжанов, Петр Авров, Борис Анненков, Рамазан Марсековіздеріқалған. Патшабилігінеқарсы «Қарақолболысындағықандықырғын» (23.07.1912) оқиғасыархивтесақтаулы. https://www.facebook.com/photo/?fbid=325280629130210& set=pb.100049448266583.-2207520000..
Қазан төңкерісінен (1917) кейінбиліккекелгенкоммунистік СССР Империясының 1919 жылыжүргізген «продразвертска» салықсаясаты (1 млн адам) мен 1927 жылғы «Бай-кулактардыңмүлкінтәркілеу» Декретіжәнебасқазаңсыз (асырасілтеу) саясишешімдернегізінде (3 млн адам) өңірдегіауқаттыадамдар мен малшы-диханшықауымыҚытай, Монғолия, Ресей, Ауғанстанжерлерінеүдерекөшіп, туғанжері мен атажұртынтастапкетугемөжбүрболды. Осылайша, Қарақол, Сарытерек, Шолпан, Ақтоғай, Таскескен, Үржар, Мақаншы, Үшаралт.бжерлерде СССР Үкіметінеқарсынаразылықтаркүшейіп, оны арты қарулықақтығысқаұласты. Көптегенотбасылар мал-мүлкінайдапҚытайХалықРеспубликасышекарасынан асу барысындаоққаұшты. Осылайша1919-1933 жылдарапалығында5-млн астамадамашаршылық пен геноцидтіңқұрбаныболды. https://voicesoncentralasia.org/the-hungry-steppe-famine-violence- and-the-making-of-soviet-kazakhstan-with-author-sarah-cameron- video-and-transcript/
ТұрарРысқұловтың«Сталингежазғанхатында» Семей облысыныңШұбартау, Баршатас т.бжерлерінде «каннибализм» деректерікелтірілген. Солақайсаясаттыңсалдарынан, 1919 жылы Сарытерек (Қарақол) жәнеАқтоғай-Қалдаржайлауынанкөптегенотбасылар мал-мүлкінайдапҚытайХалықРеспубликасы (ҚХР) шекарасынанөтуге бел байлады. Ашаршылық пен геноцид туралыHarold Fisher (1971), Алексеенко А. Н (1993), Ohayon Isabelle (2013), Поляков B. A (2007), Cameron Sarah (2018), Савчук А.Б (2013), Омарбеков Т (1997) ғылымиеңбектері бар. СталиндікдепортациякезіндеҚарақолдықтар 1940 жылынеміс, шешен, кәріс, ингуш, эстонт.бкөпұлтты этнос өкілдерінбауырынабасты. https://www.twirpx.com/file/2849615/
ШығысҚазақстан өңірінде1932 жылынегізіқаланған «Қарақол» ауылынабиыл90 жылтолыпотыр. Екіғасырдыңкуәсіболған, бүгіндебақ пен берекеқонғанқасиетті де, киеліжұртөзініңқалыптасуы мен дамуыбарысындаталайсындарданөтіп, республикамыздағыалдыңғықатардағыауылшаруашылықжәнеагроэкономикалықинфрақұрылымдарорталығынаайналды. 1930 жылдардыңбасында СССР Үкіметініңшешіміменқұрылған «Қарақол» совхозыныңбастымақсатыашаршылықзардабыныңалдыналудабұқарахалықтыңазық-түлікқауіпсіздігінқамтамасызетугебағытталды. Жалпыдеректербойынша «Қарақол» алғашында «Тасбұлақ» совхозының ферма бөлімшесіболған. Агрокешеннысанының мал жайылымынаыңғайлыболғандықтан, қойжәнеқосалқыауылшаруашылығындамытужөніндемемлекеттарапынанмаңыздышешімқабылданды https://www.facebook.com/muhamedrahim.kursabaev/
Ел басынакүнтуғанқилыкезеңде1932 жылы«Қарақол» совхозы өзалдынажекешаруашылықболыпашылды. Баршаныжалмағанашаршылықтыңалдыналудақойшаруашылығы мен диханшылықтыдамыту – халықтыазық-түлікпенқамтамасызетудіңкепіліболды. Қарақол совхозы іргетасыныңқалануынаАйтайлақов П, Жұмаханов К, Әйелбеков Н, Жақсыбеков І, Темірбаев О, Елеусізов Ж, Еркінбеков А, Бекқожаұлы И, Иманғалиұлы Қ, Сагайдаков П, Бахметов П.В, Дуренков И.И, Мустафин Қ, Жубалиев Р, Айсарин А, Мейманов С, Төрежанов Н, Абжанов Б, Момбаев Т, Қалиев Ә, Искаков С, Жараспаев Ш, Жұмаханова Р, Смағұлұлы Н, Жаханов Р, Камаков Қ, Әділбекұлы М, Сыдықов Қ.С, Жігітбаев Т.Ж, Жубалиев Ш, Тастемиров Қ, Күнсиеров Қ т.беңбекмайталмандарыатсалысты. ҚазақстандағыжәнебасқажерлердегіашаршылықтыңзардабынтартқанҮкімет пен партиялықсаясишешімнегізіндеауылшаруашылығыныңбастысаласы - мал өсіру, бордақылау, мал азығындайындау мен диханшылықкәсіптідамытуболыпбелгіленді. https://my.mail.ru/mail/kursabaev1961/photo_ mypagephoto/1001.html?ps=1/
Совхоз шаруашылығыныңдамуынаалғашқылардыңбіріболыпАхметжанЕркімбеков, Петр Бахметов, ӘбілқайымҚалиев, БекембайӘбжанов, ІшпекбайЖақсыбеков, НұрғалиӘйелбеков, Бибас Дүйсенбеков, КәрімЖұмаханов, ҚұрметқалиИманғалиұлы, Горбачев П, РахымбекЖаханов, ИманғалиБекқожаұлы, СейітбекИскаков, ШаяхметЖарасбаев, СасықбайАқтайлақов, ШілікбайАқтайлақов, ПұшпақбайАқтайлақов, Абай (Қамалбайәкесі), Ниязбек (Қажыбекәкесі), Жұбалиев Рақымдолда, Жүнісбек Жауыншинов, ТыныштықбайМомбаев, Төрежанұлы Байдәулет, ДутбаевБаспақ, ҚұдабайКамаков, Омар Темірбаев, МұхамедқалиӘділбекұлы, ҚабдоллаСыдықұлы, МеймановСыдық, Тастемиров Қыдырма, ҚасенКүнсиеров, СәметАлпысбеков, НұрмұхамбетСмағұлұлыжәнебасқаколхозшыжастарбелсенеатсалысты. https://my.mail.ru/mail/kursabaev1961/photo_ mypagephoto/1001.html?ps=1/
Ұлы ОтансоғысынаЕркінбеков Б, Еркінбеков А, Ақтайлақов Ш, Дюсембеков Б, Иманғалиев Қ, Иманғалиев М, Бахметов П, Жауыншинов Ж, Қабашев М.А, Керейбаев Қ, Гарифуллин Х, Скаков Б, Доскемпиров М, Төрежанов Б, Камаков С, Жақанов Р, Жұмабеков О т.баттанды. СоғыстанкейінгіжылдарыҚарақолсозхозыныңнегізгібағыты мал тұқымынасылдандырумәселесінеарналды. Елдіңабзалазаматтары Попов, Горбачев П.А, Давыдов, Забарин, Әмірғалин М, Ибраев Ғ,И, Тәңірбергенов Е, Махметов Т.Қ, Нұрмағамбетов Д.Н, Слямов С, Өзбеков Ә, Кемелбек, Райымханов Т директорлыққызметатқарды. https://my.mail.ru/mail/kursabaev1961/photo_ mypagephoto/1001.html?ps=1/
Ауыл шаруашылығыныңдамуынаЖақсыбеков С, Жақсыбеков Ж, Темірбаев Б, Дәулетбаев Қ, Шынтаев С, Юрк А, Харченко С, Қабашев Е.О, Құнанбаев Ж, Алпысбеков С, Терлікбаев С, Молдағалиұлы Ш, Мустафаев Ж, Құдайбергенов Т, Айтеева С, Калинина Е, Ким К, Цой А, Жұмабеков О.Ж, Қожабеков Н, Ахмадиев С.А, Садуақасов Қ, Масылбеков Б.Ғ, Дадабаев, Бужера, Клевакин, Кинус, Перелевский, Ордабаев Қ.Ж, Мұстапов М.Ж, Баязитов Б, БеспаевӘ, Босмоинов С.К, Бөлегенов М, ДосаевҚ.Қ, Молдағалиев Ш, Қасымов Ә, АхметжановШ.М, Беделбаев А.Ә, Жансаров Ж.Қ, Сүттібаев Б.И, Тайжігітов Ш.К, Көбентаев Б, Татубаева Д зорүлесқосты. 1955 жылыҚарақолға 1919 жылы СССР Үкіметінің «продразверска» мен «ашаршылық» саясатынан ҚХР жерауғанқазақжәнеорысотбасыларықайтамиграцияланды.. 1970 жылдары мал басының саны: қой 65 000, іріқара 5000, жылқы 3 мыңғажетті. Халықаралықхалықшаруашылығыкөрмесінде (Москва, 1974) Қарақолдық архар-меринос қойы Бас жүлденіиеленді. АтақтыҚажымұқанМұңайтпасовтыңдосы, әлем чемпионы Феофан Лавренев өмірініңсоңғыжылдарынҚарақолмаңындағыСағатқыстауындаөткізді. https://my.mail.ru/mail/kursabaev1961/photo_ mypagephoto/1001.html?ps=1/
Оқу-ағарту, денсаулықжәнемәдениетсаласынаШаянбаев А, Өтебаев Б, Қасенғазин Ғ, Исполов С, Ғабдуллин Қ, Әміренов М, Нұрхайдаров Н, Татарков П, Қыржыбаев Қ.Қ, Іргебаев Е.С, Батыркаева Н.З, Доскемпирова Т, Доскемпиров С.М, Макипов С.М, Көбентаев Р, Төлеуов М.К, Абжанова Ү.Б, Ашикова Р, Магажанова К, Сұлтанов Ә.С, Азербаев Ә.Қ, Харченко З.М, Аджи-Ходжаев Б.М, Тыныштықбайқызы М, Қожабекова Т.К, Құрсабаев А.Қ, Искаков М.С, Қажытаев Ш, Мухамедяров А, Аубакиров Ө, Құлжанова С.Ж, Байботанова Ж, Еркінбекова Г.А, Ихсанқызы К, Оралтай, Асқарқызы Б, Бекбаев Б.З, Карибаева С.Ш, Ордабаева П.Қ, Құрманғажықызы К, Аманкелді, Ботагөз, Қабылпейізқызы Б, Байжұманова Н, Абдыманапов Б, Тайжігітов Д.Ш, Ахметжанов М.М, Акримханова Р, АғмановаС.Р, Қалпенова К, Сырымбетов М.С, Жолдыбақызы Р, Шаку, Омарханқызы Г, Берікболқызы.Бт.бжерлестерімізабыройлыеңбек етті. ҚарақолдантүлепұшқанелімізгеәйгілітұлғаларДосбаев Х,Ж, Малдыбаев Қ, Қыдырбайқызы Р, Макеева Ш, Сахариев Б, Шотбасұлы Б, Камакова Л.Б, Шаймұратұлы М, Керейбаев Б, Болсынбекұлы А, Нұрмағамбетов Д.Д, Құнанбаев Қ.Ж, Ерзатқызы З, Жауыншинов М.Ж, Советханұлы А, ТайғамитовҒ.Д ауылымыздыңмақтанышы. https://my.mail.ru/mail/kursabaev1961/photo_ mypagephoto/1001.html?ps=1/
