FİİLLERDE ( EYLEMLERDE) ÇATI

1. FİİLLERDE ( EYLEMLERDE) ÇATI HAKAN ÇALIŞIR TÜRKÇE EĞİTİM LİDERİ EĞİTİM DANIŞMANI www.hakancalisir.com calisirhakan@hotmail.com

2. Merhaba arkadaşlar! Bugünkü dersimizin konusu fiillerde çatı.

6. “Yeni aldığı kitabını arkadaşlarına gösteriyordu.” Bu cümlede öznenin yaptığı “gösterme” eylemi bir başka varlığı etkiliyor mu?Bu soruya yanıt vermek için yüklem ile birlikte“neyi” sorusunu soralım: “Neyi gösteriyordu?” “Yeni aldığı kitabı.” Demek ki öznenin yaptığı işten etkilenen bir varlık var. “Hiç konuşmadan yerine oturdu.” Bu cümlede öznenin yaptığı “oturma” eylemi özneden başka bir varlığı ilgilendirmiyor. Cümlede öznenin yaptığı işten etkilenen varlığa nesne dendiğini biliyorsunuz. Yukarıdaki örneklerden ilkinde nesne var: ”yeni aldığı kitabını.” ikinci örnekte nesne yoktur.”Ne oturdu? Neyi oturdu? Kimi oturdu? soruları karşılıksız kalmaktadır. Buna göre fiillerin bazıları nesne alır, bazıları almaz.

7. NESNESİNE GÖRE FİİLLER Geçişli fiiller Geçişsiz fiiller Oldurgan fiiller Ettirgen fiiller

8. GEÇİŞLİ FİİLLER • Nesne alabilen fiillerdir. • Fiil “ne, neyi, kimi” sorularına cevap verir. “Son şarkısını çok beğendim.” beğendim fiil “neyi beğendim?” son şarkısını nesne çatı GEÇİŞLİ “Yıllarca bekledik.” Bekledik fiil “neyi bekledik?” (onu) nesne çatı GEÇİŞLİ

9. ! DİKKAT ! Bir fiil geçişli ise başına “onu,bunu,şunu” kelimesini getirebiliriz. (onu ) sormak (bunu duymak (şunu) anlamak

10. GEÇİŞSİZFİİLLER • Nesnesi olmayan fiillerdir. • Fiil “neyi, kimi” sorularına cevap veremez. “Kapı zili uzun uzun çaldı." çaldı fiil “neyi çaldı?” cevap verilemez,nesne yoktur. çatı GEÇİŞSİZ “Çocuk tezgahtaki elmaları çaldı.” çaldı fiil “neyi çaldı?” tezgahtaki elmaları:nesne çatı GEÇİŞLİ

11. !DİKKAT! • Önceki örneklerde de görüldüğü gibi • bazı fiiller cümledeki durumuna göre bazen geçişli bazen geçişsiz olabilir. • Bahçede gezdi. • (nesne yok)GEÇİŞSİZDİR. • Bahçeyi gezdi. • (nesne : bahçeyi)GEÇİŞLİDİR !DİKKAT! Bir fiil geçişsiz ise başına “onu” kelimesini getiremeyiz. (onu) uçmak (onu) kalkmak (onu) koşmak OLMUYOR…

14. OLDURGANFİİLLER • Geçişsiz fiillerden, “-t,-r,-tır” ekleri ile geçişli yapılan fiillerdir. • Nesne alamazlarken, nesne alır duruma getirilirler. Ağla + -t = ağlatmak Koş + -tır = koşturmak Çorba pişti. GEÇİŞSİZ Çorbayı pişirdi. (-ir) OLDURGAN Özne nesne

15. ETTİRGENFİİLLER • Geçişli fiillere “–t, -r,- tır” ekleri getirilerek geçişlilik derecelerinin artırıldığı fiillerdir. • Bu fiiller “–t, -r,- tır” eklerinden önce de sonra da nesne alır. Duy + -r = duyurmak Al + -tır = aldırmak Kitapları rafa dizdi. GEÇİŞLİ Kitapları rafa dizdirdi . (-tır)ETTİRGEN . Nesne Fiil Nesne Fiil

16. ! DİKKAT ! “-t,-r,-tır” ekleri geçişli fiillere birden fazla getirilirse “katmerli ettirgen” olur. Okudu. (GEÇİŞLİ) Okuttu. (ETTİRGEN) Okutturdu. (KATMERLİ ETTİRGEN) Ettirgen fiillerde işi başkasına yaptırma anlamı vardır.

19. SIRA ÇÖZÜMLÜ ÖRNEKTE Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi geçişli bir fiildir? A) İki arkadaş akşama kadar durmadan çalıştılar. B) Kardeşim benimle konuştuktan sonra okula gitti. C) Çocuk arabanın önüne aniden fırlayıverdi. D) Elindeki küçük çantayı masanın üzerinebıraktı. ÇÖZÜM Geçişli fiil, öğrendiğimiz gibi nesne alabilen fiildir. Şıkları incelediğimizde nesne alabilen fiilin, “Elindeki küçük çantayı masanın üzerine bıraktı.”cümlesinin yüklemi olduğunu görüyoruz. Bıraktı :fiil “neyi bıraktı?” Elindeki küçük çantayı nesne çatı : GEÇİŞLİ cevap : D şıkkıdır

20. Şimdi soruları cevaplama sırası sende.Doğru cevapları bulabileceğinden eminim. Hazır mısın? Sorularını gönderiyorum.

21. İŞTE SENİN SORULARIN 1) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde eylemin başkasına yaptırılması anlamı vardır? A) Yıllarca uğraştıktan sonra işlerini oturtmuş. B) Küçük Gülbin’ in mamasını hazırlatmamışsınız. C) Bu kitap insanı şaşırttığı kadar güldürüyor da. D) Galiba sizi sandığımdan da fazla bekletmişim.

22. TERLEMEYE DEVAM 2) Aşağıdaki cümlelerin hangisinde geçişli bir fiil kullanılmıştır? • Birdenbire sarmaşık koptu yerinden, • Böylece umut her taşın altında kaldı. • Şair bile şiir yazmayı istemedi. • Sarmaşıklar uzadı,ışıklar ise hala sarı.

23. SON SORUN 3) Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi geçişsiz bir fiildir? A) Aslan şimdi yavrularını emziriyor. B) Kurt, sabahtan akşama kadar kırlarda uyudu. C) Halası ona bu bahçeyi bağışlamış. D) Dostlarını zaman zaman ziyaret eder.

24. ARTIK CEVAPLARI ÖĞRENMEYE NE DERSİN? SORULARIN CEVAPLARI • Birinci sorunun cevabı : B şıkkıdır. “hazırlatmışsınız”fiili ettirgençatılıdır. • İkinci sorunun cevabı : Cşıkkıdır. “istemedi”eylemiöznesi “şair” olan geçişli bir fiildir. • Üçüncü sorunun cevabı :B şıkkıdır. “uyudu” fiiline “neyi,kimi” sorularını sorduğumuzda cevap alamıyoruz.Dolayısıyla “uyudu” fiiligeçişsizdir.

25. ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER Etken Fiil Edilgen Fiil İşteş Fiiller Dönüşlü Fiiller

26. Duvarı Ali Usta boyadı. Bu cümlede boyama eyleminin kim tarafından yapıldığı belli mi? Bu soruya doğru cevap verebilmek için ; Duvarı boyayan kim? diye sorarsak cevap olarak Ali Usta’yı alırız. Ali Usta NEYİ boyadı diye sorarsak cevap olarak duvarı sözcüğünü buluruz. Bu da nesnemizdir.

27. ETKEN FİİLLER Öznesi belli olan ve fiilin bildirdiği işi bizzat öznenin kendisinin yaptığı fiillerdir. Örnek: Bugün imtihana çalıştım. Gizli Özne: Ben -- Etken Fiil Ahmet yarın Antalya’ya gidecekmiş.– Etken Yağmur yağıyor şırıl şırıl. – Etken Yapraklar sarardı. -- Etken

28. EDİLGEN FİİLLER Öznesi belli olmayan ya da nesnesi özne gibi görünen fiillerdir. Fiilin bildirdiği işi özne değil de başkası yapıyorsa, özne bu işten etkileniyorsa fiil edilgendir. Örnek: Sınıflar temizlendi. (temizleyen yani özne belli değil) -- Edilgen Fiil UYARI: Edilgen fiiller birtakım eklerle yapılır. Bunlar: “-n ın,-in,-un,-ün,-ıl,-il,-ul,-ül”dür. Ağaç devrildi. Tavşan vuruldu. Sınıfın tahtası boyandı.

32. İŞTEŞ FİİLLER Bir fiilin, birden fazla özne tarafından birlikte veya karşılıklı olarak yapıldığını gösteren fiillerdir. UYARI: İşteş fiiller, fiillere “-ş-” eki getirilerek türetilir. İşteş fiiller işin yapılışına göre iki grupta incelenir. • Karşılıklı yapma anlamı veren işteş fiiller • Birlikte yapma anlamı veren işteş fiiller

33. a)Karşılıklı yapma anlamı veren işteş fiil Fiilin, özneler tarafından karşılıklı olarak yapıldığını bildirir. Örnek: Okulda onunla hep selamlaşırım. Masadaki elmaları paylaştılar. Boş yere saatlerce tartıştılar. Boksörler çok yaman dövüştüler.

34. b)Birlikte yapma anlamı veren işteş fiiller Fiilin, özneler tarafından birlikte, beraber yapıldığını gösterir. Örnek: Adama bakıp gülüştüler. Kuşlar etrafta uçuşuyor. Uyarı: İşteş fiiller aynı zamanda bir oluş bildirir. Örnek: Çocuk iyi gelişmiş. Memleketimiz iyice güzelleşti. Çamaşırlar beyazlaşmış.

35. DÖNÜŞLÜ FİİLLER Bir fiili yapan öznenin yine bizzat o fiilden etkilendiği fiillere dönüşlü fiiller denir. Dönüşlü fiillerde özne, hem işi yapan hem de o işten etkilenendir. UYARI: Dönüşlülük eki “-n ın,-in,-un,-ün,-ıl,-il, - ul,-ül”dür. Örnek: Hasan yatmadan önce yıkandı. Kedi yemeğe bakıp yalanıyordu. Askerler ileriye atıldı. Aynanın karşısına geçip tarandı.

36. DÖNÜŞLÜ FİİLLER • Bu eylemlerde daima kendini, kendi kendini, kendine, kendi kendine anlamları vardır: • dövün-, sevin-, usan-, yeşillen-, yaşlan-, kırıl-, üzül- ... gibi. • Not: Eylemin edilgen veya dönüşlü olduğu cümlede kesinlik kazanır: • Çamaşırlar yıkanıyor. (Edilgen) • Yeni doğan bebek yıkanıyor.(Edilgen)

37. DÖNÜŞLÜ FİİLLER • Sporcular maçtan sonra yıkanıyor.(Dönüşlü) • Nihal bana kırılmış.(Dönüşlü) • Bardak kırılmış.(Edilgen) • Tehlikelerden korunmalısın.(Dönüşlü eylem) • Kendini tehlikelerden korumalısın. (Eylem etken; fakat cümle dönüşlülük anlamı taşıyor)

38. UYARI Dönüşlü fiillerde öznenin, fiilde belirtilen işi yapabilecek kuvvette olması gerekir. Örneğin “Bebek güzelce yıkandı.” cümlesine bakıldığında bebek tek başına yıkanamaz. Dolayısıyla işi yapan bebek değildir. Yani bu dönüşlü bir fiil değildir.

39. Konuyu bir kez daha tekrar ederek, farklı kaynaklardan fiilde çatı konusunu çözebilirsiniz. BAŞARILAR…