FİİLLERDE ÇATI

1. FİİLLERDE ÇATI HÜSEYİN OKAN EROĞLU TÜRKÇE ÖĞRETMENLİĞİ 2 1090310323

2. FİİLLERİN ÇATISI Fiillerin öznelerine ve nesnelerine göre aldıkları konuma ve girdikleri biçime çatı denir. “Çatı” fiilin en önemli konusudur. Fiiller çatılarına göre iki grupta incelenir. Bu iki grupta toplam sekiz çeşit fiil vardır.

3. FİİLLERİN ÇATISI 1.        Özne-Yüklem İlişkisine Göre Fiiller a)        Etken fiiller (Belli eki yok) b)        Edilgen fiiller (-l, -n) c)        Dönüşlü fiiller (-l, -n) d)        İşteş fiiller (-ş)

4. FİİLLERİN ÇATISI 2.        Nesne-Yüklem İlişkisine Göre Fiiller a)        Geçişli fiiller (Belli eki yok) b)        Geçişsiz fiiller (Belli eki yok) c)        Oldurgan fiiller (-r, -t, -dır) d)        Ettirgen fiiller (-r, -t, -dır)

5. Öznesine Göre Fiiller • Etken Fiiller : Cümlenin gerçek öznesi varsa, işin kim tarafından yapıldığı belli oluyorsa böyle fiillere etken fiiller denir. Sezai, dün geç geldi. (gerçek özne etken) Bugün geleceğim. (Ben- Gizli Özne) (g.özne etken)

6. Etken Fiiller Yalın haldeki tüm fiiller etkendir. Çünkü yalın fiillerin öznesi ikinci tekil kişidir. Git, yaz, oku, ver...

7. Öznesine Göre Fiiller 2. Edilgen Fiiller : Cümle okunduğunda veya dinlendiğinde, işin kimin tarafından yapıldığı belli olmuyorsa, yani cümlede sözde özne varsa böyle fiillere edilgen fiiller denir. Edilgen fiiller, etken fiillerin sonuna –l, -n ekleri getirilerek yapılır.

8. Edilgen Fiiller Kır-ı-l-, sev-i-n-.... Ali pencereyi kırdı. (gerçek özne etken) Pencerekırıldı. (sözde özne edilgen)

9. Edilgen Fiiller Edilgen fiillerle dönüşlü fiillerin ekleri aynı olduğu için karıştırılabilir. Karıştırmamak için şuna dikkat etmek gerekir: Dönüşlü fiillerde işi yapan bellidir. Yani gerçek özne vardır. Edilgen fiillerde ise işin kim tarafından yapıldığı bilinmez. Yani sözde özne vardır.

10. Edilgen Fiiller Dün, çarşıdan öte beri alındı. Edilgen Ahmet, sana çok alındı. Dönüşlü

11. Öznesine Göre Fiiller 3. Dönüşlü Fiiller : Özne tarafından yapılan işin etkisi, başka bir varlığı etkilemeyip yeniden özne üzerine dönüyorsa, böyle fiillere dönüşlü fiiller denir. Genellikle –n, bazen de –l ekleri dönüşlü fiil yapar. Abim, bu olaya çok sevindi. Çocuk, üzerime atıldı.

12. Dönüşlü Fiiller -l, -n eklerini alan fiillerin dışında –leş, -len, -ş eklerini alan bazı fiiller de dönüşlülük anlamı görülür. Türküyü dinleyince iyice dertlendim. Şu günlerde Zehra iyice gelişti.

13. Dönüşlü Fiiller Dönüşlü fiillerde, işi yapan bellidir. Bu nedenle bütün dönüşlü fiiller aynı zamanda etkendir.

14. Öznesine Göre Fiiller 4.İşteş Fiiller : Birden çok öznenin karşılıklı veya birlikte gerçekleştirdikleri fiillere denir. İşteşlik eki –ş’dir. Bağr-ı-ş-, gör-ü-ş-....

15. İşteş Fiiller Bazı fiiller kök halinde işteşlik anlamı taşır. Barış-, güreş-, yarış-...

16. İşteş Fiiller Bazı fiillerde –laş, -leş ekleri getirilerek işteşlik sağlanır. Mektup-laş-, bayram-laş-..

17. İşteş Fiiller Bazı fiillerde, önce –la, sonra –ş eki getirilerek işteşlik sağlanır. Karşı-la-ş-, selam-la-ş-...

18. İşteş Fiiller Bazı fiiller cümlede kullanılışına göre, bazen işteş olur, bazen olmaz. Müdürümüz bu toplantıda güzel konuştu. (İşteş değil) Selma ile Nalan, kütüphanede oturup konuştu. (işteş)

19. Nesnesine Göre Fiiller Geçişli Fiiller : Nesne alabilen, etkisini bir nesne üzerinde gösteren fiillere denir. “Kimi, neyi, ne” sorularına cevap verirler. Gör-, seç-, bil-, al-...

20. Geçişli Fiiller Geçişli fiiller cümlede kullanıldığında, genellikle o cümlelerde belirtili veya belirtisiz nesne vardır. Fatih’ten kitapaldım. (Belirtisiz Nesne – Geçişli Fiil)

21. Geçişli Fiiller Geçişli fiillerin yüklem olduğu bazı cümlelerde nesne bulunmayabilir. Öğretmen konuyu öğrencilere açıkladı. (Nesne var) Öğretmen öğrencilere açıkladı. (Nesne yok)

22. Nesnesine Göre Fiiller 2. Geçişsiz Fiiller : Nesne alamayan yani etkisini bir nesne üzerinde gösteremeyen ve "kimi, neyi, ne” sorularına cevap veremeyen fiillere denir. Otur-, uyu-...

23. Geçişsiz Fiiller Bazı cümlelerde, yükleme sorulan “ne” sorusu özneyi bulmaya yarar. Bu nedenle geçişsiz olan fiil, geçişli sanılabilir. Kitapdüştü. (Ne düştü?) (Kitap: Özne)

24. Geçişsiz Fiiller Oluş fiilleri, durum fiilleri, edilgen fiiller ve dönüşlü fiiller nesne almaz. O halde bu tür fiiller geçişsizdir. Yağmur yağdı. (Oluş fiili =geçişsiz), Kapı kırıldı (Edilgen = geçişsiz)...

25. Geçişsiz Fiiller İşteş fiiller, bazen geçişli, bazen geçişsizdir. Özlemle kucaklaştılar. (Geçişsiz) Öğretmenler bu durumu tartıştılar. (Geçişli)

26. Geçişsiz Fiiller Fiiller, kullanıldıkları cümledeki anlamlarına göre bazen geçişli, bazen geçişsiz olabilir. Vapurun düdüğü acı acı çaldı. (Geçişsiz). Şu çocuk, arkadaşının kalemini çaldı. (Geçişli).

27. Nesnesine Göre Fiiller 3.Oldurgan Fiiller : Geçişsiz fiillere –r, -t, -dır ekleri getirilirse, bu fiiller geçişli olur. Bu şekilde geçişsizken, geçişli yapılan fiillere oldurgan fiiller denir. Geçişsiz Geçişli (Oldurgan) Gül- gül-dür- Otur- otur-t- Gel- getir-

28. Nesnesine Göre Fiiller 4.Ettirgen Fiiller: Geçişli fiillere –r, -t, -dır ekleri getirilerek geçişlilik derecesi artırılır. Böylece geçişliyken yine geçişli yapılan fiillere, ettirgen fiiller denir. Ettirgen fiillerde genellikle işi başkasına yaptırma anlamı vardır. Geçişli Geçişli (Ettirgen) Sula- Sula-t- İç- İç-i-r-

29. Ettirgen Fiiller Türkçe’de fiillerin geçişlilik derecesi en fazla dörttür. Sula-t-tır-t- NOT : Çatı ekleri yapım ekleridir. Bu nedenle çatı eklerini alan fiiller, türemiştir.

30. H.OKAN EROĞLU ERCİYES ÜNİVERSİTESİ TÜRKÇE EĞİTİMİ BÖLÜMÜ 1090310323