ROZWÓJ PSYCHOSEKSUALNY DZIECI I MŁODZIEŻY

1. ROZWÓJ PSYCHOSEKSUALNY DZIECI I MŁODZIEŻY Zachowania seksualne dzieci i młodzieży- między normą rozwojową a patologią Listopad 2012 , poradnia psychologiczno- pedagogiczna w Lęborku Psycholog- seksuolog Agata barczak

2. ROZWÓJ PSYCHOSEKSUALNY DZIECI I MŁODZIEŻY • Seksualność jest naturalną, pierwotnie uwarunkowaną biologicznie funkcją organizmu. • Rozwój psychoseksualny u człowieka ma charakter ciągły, przebiegając od narodzin aż do śmierci. • Oznacza to, że dzieci – także małe, przed osiągnięciem dojrzałości płciowej, są również istotami seksualnymi, zdolnymi do ekspresji swojej seksualności w sposób typowy dla wieku i poziomu rozwoju.

3. ROZWÓJ PSYCHOSEKSUALNY DZIECI I MŁODZIEŻY • Pierwsze kilkanaście lat rozwoju seksualnego tworzy fundament dla dorosłej seksualności. • W rozwoju seksualnym pierwsze 18 lat nie jest okresem jednolitym – wyraźnym momentem przełomowym jest oczywiście okres dojrzewania. • Niektórzy autorzy wyróżniają w przebiegu całego rozwoju psychoseksualnego trzy fazy: • 0-12 lat – okres eksperymentalny • 12-18 – okres dorastania • 18- więcej - dorosłość

4. ROZWÓJ PSYCHOSEKSUALNY DZIECI I MŁODZIEŻY • Zachowania seksualne dziecka są jednym z elementów jego codziennej aktywności i pełnić mogą różnorodne funkcje: • poznawcze (zdobywanie wiedzy o różnicach płciowych, prokreacji), • społeczne (np. trening ról płciowych), • emocjonalne (zaspakajanie potrzeby bliskości w relacji z drugim człowiekiem, szukanie przyjemnych i satysfakcjonujących przeżyć).

5. ROZWÓJ PSYCHOSEKSUALNY DZIECI I MŁODZIEŻY • Wg prof. Marii Beisert przejawy dziecięcej seksualności grupowane są w cztery kategorie: • zachowania masturbacyjne, • zachowania orientacyjne, • zachowania interakcyjne, • zachowania twórcze.

6. ROZWÓJ PSYCHOSEKSUALNY DZIECI I MŁODZIEŻY • Cele zachowań masturbacyjnych: • polegają na samodzielnej stymulacji własnych obszarów erogennych i wywoływaniu w ten sposób przyjemnych doznań; • dotykanie własnych genitaliów obserwuje się u dzieci bardzo wcześnie - zwykle już w drugiej połowie pierwszego roku życia niemowlęta (przy czym chłopcy zwykle szybciej niż dziewczynki) „odkrywają” i eksplorują tę część ciała, analogicznie do wcześniej poznanych dłoni i palców, czy stóp; • zainteresowanie własnym ciałem oraz dostarczanie sobie przyjemnych doznań poprzez odpowiednią stymulację jest zjawiskiem dość powszechnym wśród małych dzieci w wieku przedszkolnym; • częstotliwość tych zachowań spada w pierwszym okresie szkoły (7-11 r.ż.), by powrócić ze wzmożoną częstotliwością w okresie dorastania; • zwraca się przy tym uwagę na różnorodne źródła i funkcje, jakie mogą spełniać zachowania autoerotyczne dzieci: dostarczanie przyjemności, wynikająca z ciekawości eksploracja własnego ciała, osiąganie za pomocą masturbacji innych celów (np. samokojenie, zwracanie na siebie uwagi otoczenia).

7. Celem zachowań orientacyjnych jest: • zdobycie informacji na temat różnic anatomicznych w budowie dziewczynek i chłopców, kobiet i mężczyzn oraz funkcji, jakie spełniają rzeczone różnice; • dzieci podejmują aktywne wysiłki, by zdobyć tę wiedzę: podejmują obserwacje, pytają osoby, które mogą być w tym względzie kompetentne; • próby zaobserwowania różnic anatomicznych między płciami mogą przybrać formę oglądania i podglądania innych lub komplementarnie – prezentacji genitaliów nazywanej ekshibicjonizmem dziecięcym; • dzieci wykorzystują ku takiej nauce różnorakie okazje: czynności higieniczne i pielęgnacyjne, pobyt w toalecie, wspólne przebieranie się, np. na basenie, czy na plaży - przedmiotem obserwacji może być rówieśnik, dorosły, ale również zwierzę;

8. dzieci, które oswojone są z cudzą i własną płciowością, przyglądają się innym nie ukrywając tego, wychowane zaś w atmosferze rygoryzmu seksualnego (lub poinformowane o niestosowności okazywania zainteresowania nagością przez rówieśników) będą starały się ukryć swoje zainteresowanie i zdobywać informacje w tajemnicy, np. podglądając innych, mając przy tym świadomość przekraczania swoim zachowaniem norm; • innym rodzajem zachowań orientacyjnych są zadawane przez dzieci pytania dotyczące sfery seksualnej - ich celem, obok zdobycia, bądź weryfikacji informacji, może być zaspokojenie potrzeb emocjonalnych: podzielenie się tym, co dla dziecka ważne w danej chwili, prośba o wsparcie i uspokojenie po konfrontacji z informacjami, czy doświadczeniami zbyt trudnymi.

9. Kolejną grupę zachowań seksualnych małych dzieci stanowią zachowania interakcyjne, nazywane też zabawami erotycznymi lub dziecięcymi zabawami seksualnymi: • największa ich ilość pojawia się w wieku przedszkolnym; • Ich funkcją, obok zaspokojenia ciekawości i zdobycia wiedzy (podobnie jak w zachowaniach orientacyjnych), jest również dostarczenie przyjemności, stymulacja i ekspresja seksualna w kontakcie z rówieśnikiem; • zabawy seksualne mogą przybierać następujące formy: naśladowanie zaobserwowanej aktywności seksualnej innych osób, odtwarzanie pozaseksualnych sytuacji, które dostarczają dziecku pretekstu do kontaktu i manipulacji ciałem (zabawa w „doktora”); • odrębna grupę zabaw stanowi powtarzanie w zabawie przeżytych przez dziecko sytuacji traumatycznych; • Celem takich zabaw jest odreagowanie napięcia i negatywnych emocji wynikających z trudnego doświadczenia  ten rodzaj zabaw wykracza poza normę rozwojowych zachowań seksualnych małych dzieci i stanowić może sygnał dla dorosłych o konieczności udzielenia dziecku pomocy.

10. Zachowania twórcze: • obejmują wykonywanie rysunków, ulepianek, układanie i uczenie się wierszyków, wyliczanek i opowiadań o treściach seksualnych; • funkcją tej aktywności jest przede wszystkim ekspresja i zaspokojenie zainteresowania treściami seksualnymi w pośredni (bezpieczniejszy) sposób; • jednocześnie dzieląc się swymi wytworami z dorosłymi dzieci zyskują informacje o ich postawach wobec seksualności; • pamiętać należy, że dziecięca twórczość erotyczna, podobnie jak i odreagowujące zabawy erotyczne, odzwierciedlać może traumatyczne doświadczenia dziecka i być ważnym sygnałem dla dorosłych opiekunów.

11. Aktywność seksualna dziecka i dorastającego nastolatka mieści się w granicach normy rozwojowej jeśli: 1. Nie utrudnia realizacji zadań rozwojowych przewidzianych dla danego okresu: • Na każdym etapie życia przed człowiekiem stoją różne zadania –np. nauka zdolności chodzenia, czytania i pisania, podjęcie pracy – to przykłady zadań, które czekają na różnych etapach życia. • Aktywność seksualna, jaka przejawia dziecko lub dorastający, powinna być jedną z form aktywności rozwojowej – nie powinna utrudniać, ograniczać, uniemożliwiać i zdominować innych form aktywności. • Kryterium to ma głównie charakter ilościowy – zbyt częsta aktywność seksualna konkuruje z innymi zadaniami albo – w sytuacji ekstremalnej – zachowania seksualne mają cechy natręctw, pochłaniając większość czasu i uwagi potrzebnej na inne zadania, stając się powodem np. zaniedbań w nauce i zabawie, w codziennych obowiązkach. • Wiek rozwojowy dziecka ma tu bardzo duże znaczenie – zaabsorbowanie kwestiami płci i seksualności w początkowym okresie dorastania (szczególnie u chłopców) przyjmuje się jako rozwojowa normę.

12. 2. Mieści się w repertuarze zachowań seksualnych charakterystycznych dla danego wieku: • Niska wiedza dorosłych o prawidłowościach rozwoju seksualnego dzieci i młodzieży sprawia, że całkowicie typowe przejawy seksualnej ekspresji przyjmowane są z lękiem i traktowane jako przejaw zaburzenia. • Typowe np. dla pierwszej połowy okresu dorastania seksualne zachowania chłopców (podglądanie, ocieranie się o inne osoby, eksponowanie swoich narządów płciowych) związane jest z dysproporcją rozwojową układu hormonalnego (wysoki poziom testosteronu we krwi), emocjonalnego (chwiejność emocji) i poznawczego (słaba kontrola własnych zachowań, niski wgląd). • Harmonijny rozwój tych trzech układów, dokonujący się w ciągu kilku lat, pozwoli na lepsze rozumienie swoich potrzeb i bardziej adekwatne ich zaspokajanie, co w efekcie doprowadzi do zaniku zachowań nieefektywnych (np. podglądania) i pojawienia się zachowań dojrzalszych.

13. 3. Dokonuje się między osobami w zbliżonym wieku: • Ważnym kryterium zaliczenia danego zachowania do normy rozwojowej jest równa pozycja osób podejmujących to zachowanie. • Dla dzieci i młodzieży gwarantem równiej pozycji jest niezbyt duża różnica wieku, powodująca. że uczestnicy interakcji mają zbliżoną możliwość decydowania o jej przebiegu. • Jeśli aktywność seksualną podejmują osoby w rozbieżnym wieku, o bardzo różnych możliwościach intelektualnych, fizycznych i społecznych, istnieje niebezpieczeństwo ograniczania woli i wyborów osoby młodszej  taka sytuacja stwarza ryzyko manipulacji zachowaniami „słabszego” uczestnika interakcji. • Istnieją propozycje konkretnych ram wiekowych (3-5 lat) dotyczących różnicy wieku między uczestnikami interakcji, sensownie jest jednak przyjąć kryterium przynależności osób do tej samej fazy rozwoju psychoseksualnego.

14. 4. Oparta jest na zasadzie dobrowolności: • Zachowania seksualne powinny być dobrowolne, wolne od agresji, przymusu i przemocy. • Zjawisko skłaniania dziecka przez inne dziecko (siłą, szantażem, przekupstwem) do wzięcia udziału w czynnościach seksualnych należy do kategorii wykorzystania, tyle że sprawcą nie jest w tym przypadku osoba dorosła, a inne dziecko.

15. 5. Prowadzi do realizacji celów seksualnych: • W przypadku dzieci i młodzieży zachowania seksualne mają często charakter polimotywacyjny – dążeniu do przyjemności i obniżeniu napięcia seksualnego towarzyszy również ciekawość (motyw poznawczy), chęć osiągnięcia lepszej pozycji w grupie (motyw osiągnięć), dążenie do zbliżenia się do innej osoby (motyw więzi). • Jednym z celów dojrzałej seksualności jest dążenie do osiągnięcia przyjemności – czyli nawet częściowa realizacja tego celu, np. u nastolatka poprzez masturbację, pozwala zaliczyć to zachowanie do zbioru zachowań normalnych. • Natomiast dążenie do podejmowania zachowań seksualnych, by za ich pomocą osiągać inne cele, np. uzależnić od siebie inną osobę, otrzymać pieniądze, nie pozwala zaliczyć ich do normy. • Podobna sytuacja występuje, kiedy zachowanie seksualne ma wprawdzie moc rozładowywania napięcia, ale niekoniecznie seksualnego, a służy jako sposób radzenia sobie ze stresem i nabiera z upływem czasu cech działania nałogowego, obsesyjnego.

16. 6. Nie narusza zdrowia: • Warunek ten musi spełniać każda aktywność seksualna, niezależnie od wieku i płci. • Kryterium to wyklucza z normy każde zachowanie, które szkodzi zdrowiu lub choćby stwarza takie zagrożenie. • Pamiętać tu należy o poziomie rozwoju poznawczego dziecka – u małych dzieci ciekawość i aktywność eksploracyjna może stworzyć pewne zagrożenie i przekroczenie granicy bezpieczeństwa, jednakże zdolność do rozpoznania szkodliwości danego działania nie jest jeszcze dostatecznie rozwinięta. • Z tego powodu bardzo ważne jest edukowanie dzieci już od najmłodszych lat, że jakakolwiek manipulacja narządami płciowymi nie może prowadzić do ich zranienia i bólu lub też nie może być powodem zakłócenia ich funkcjonowania. • Jest to szczególnie ważne w okresie dorastania, kiedy rozwojowo potrzeba podejmowania ryzyka jest wysoka, a skłonność do zachowań ryzykownych u obu płci wyraźnie wzrasta (przypadkowy partner, brak zabezpieczenia przed ciążą i chorobą).

17. 7. Nie narusza rażąco przyjętego porządku społecznego: • Wszelka aktywność seksualna człowieka, mimo że należy do sfery intymnej, podlega również ciągłym oddziaływaniom ze strony norm i zasad społecznych. • Dzieci i młodzież wychowywane są w różnych środowiskach – w rodzinach o bardziej rygorystycznym i liberalnym stosunku do spraw płci, seksu, nagości. • Niezależnie od tego dziecko już od najmłodszych lat ( w grupie przedszkolnej) jest zobowiązane do poznania i przestrzegania norm i zasad rządzących seksualnością. • W okresie dorastania typowe i rozwojowe zachowania o charakterze buntu wobec dorosłych mogą obejmować również sferę seksualną (np. prowokacyjny strój), co – jeśli nie narusza rażąco porządku społecznego i nie zakłóca realizacji innych zadań przewidzianych na ten okres życia- uznaje się za normę.