YAPAY ZEKA Sorunlar - Arayislar

2. (Yapay) Zeka Nedir? Amaç: Düsünme yetenegine / akla sahip makineler/programlar üretmek. Ancak, Düsünce nedir? Akil nedir? Akil gerçekten var midir? Akil varsa, fiziksel yapilarla iliskisi nedir? Akilli makineler yapmak mümkün müdür? vs.

3. . . . Her sey düsünce süreçlerinin mekaniklestirilmeye çalisilmasi ile basladi. Insani digerlerinden ayiran özelligin düsünebilmesi oldugu kabul edilirse, bu biraz paradoksal bir çaba degil mi?

4. Aristo’nun Silojistik Mantigi Mantik bilimi 2000 yildan daha uzun bir süre önce, Aristo’nun bir dizi düsünceyle ilgili felsefi sezgiyi Silojizmler biçiminde bir araya toplayip düzenlemesiyle basladi. Silojizm’ler iki öncülden bir sonucun elde edildigi özel türde çikarimlardir: Bütün çocuklar ben-merkezcidir. Bazi insanlar ben-merkezci degildir. ----------------------------------------------- Bazi insanlar çocuk degildir. Yalnizca asagidaki türden önermeler Aristoteles’in çikarim semalarinda yer alir: Bütün A’lar B’dir. Bütün A’lar B degildir. Bazi A’lar B’dir. Bazi A’lar B degildir.

5. Öklid’in Aksiyomlari Öklid (Euclid) 10 aksiyom öne sürmüstür. Bunlardan, genel kavramlar olarak adlandirdigi, 5 tanesi Geometriye özgü degildir: Ayni seye esit olan iki sey birbirine de esittir. Eger esit iki seye esit miktarlar eklenirse, elde edilen bütünler de esit olur. Eger esit iki seyden esit miktarlar çikarilirsa, kalanlar da esit olur. Birbiriyle çakisan/örtüsen seyler birbirine esittir. Bütün parçadan büyüktür. Diger 5 aksiyom Geometriye özgüdür ve Öklid bunlara postülalar demistir: Herhangi bir noktadan bir baska herhangi bir noktaya bir dogru çizmek mümkündür. Bir dogru boyunca sürekli olarak sonlu uzunlukta dogrular üretebiliriz. Verilen herhangi bir merkez ve herhangi bir mesafe ile bir çember tanimlayabiliriz. Bütün dik açilar birbirine esittir. Eger iki dogruyu kesen bir üçüncü dogru ayni tarafta iki dik açidan daha küçük iç açilar olusturuyorsa, kesilen iki dogru bu tarafta sonsuza kadar uzatilirsa kesisirler.

6. Boole Mantigi ev De Morgan Yasalari 19. YY. matematikçisi George Boole’dan adini alan Boole Mantigi (Boolean Logic), bütün degerlerin Dogru ya da Yanlis’a indirgendigi bir Cebir türüdür. Bool mantigi her bitin alabilecegi 0 ve 1 degerlerinden olusan ikili sistemle çok iyi örtüstügü için Bilgisayar Bilimleri açisindan özel bir önem tasir. 19. YY. mantik ve matematikçisi Augustus De Morgan’dan adini alan De Morgan Yasalari (ya da De Morgan Teoremi) Bool Cebrinin ve Küme Teorisinin iki önemli prensibini olusturur: degil (P ve Q) = (degil P) veya (degil Q) degil (P veya Q) = (degil P) ve (degil Q)

7. Russell ve Whitehead’in Matematik Prensipleri Bertrand Russell ve Alfred North Whitehead 1910-1913 arasinda bütün klasik mantigin önermelerini ifade etmek amaciyla mantiksal simgeciligin dilini kullanarak Principia Mathematica’yi yazdilar. 20. YY.’in basinda Russell ve arkadaslari mantiksal paradoxlari tartisma konusu yaptilar: Russell’in Paradoxu: Kendi kendisinin elemani olmayan bütün kümeleri içeren küme. Berber Paradoxu: Köyde kendi kendine tiras olmayan herkesi köy berberi tiras eder? Berberi kim tiras eder. Epimenides (Girit’linin) Paradox’u: Bütün Girit’liler yalancidir. Yalancinin Paradoxu: “Ben yalanciyim” ya da “Bu cümle yanlistir.”

8. Gödel’in Eksiklik Teoremi Gödel Yalancinin Paradoxunu asagidaki sekilde degistirdi: “Bu önerme ispatlanabilir degildir.” … Aritmetigin her tutarli biçimsellestirilmesi için öyle aritmetik dogrular vardir ki, bunlar bu biçimsel sistem içinde ispatlanabilir degillerdir.

10. Karar Problemi Alan Turing’i simdilerde Turing Makinesi denilen kuramsal cihazi tasarlamaya yönelten sey Karar Problemidir: “Her formel sistem (biçimsel dizge) F için; F’deki her dilbilgisel olarak dogru dizi hakkinda ‘karar veren’ sonlu olarak betimlenebilir bir formel sistem bulmak mümkün müdür?” (Casti & Depauli 2000)

11. Turing Testi (Tanim - 1) Kriter: Bilgisayar/makine sordugumuz herhangi bir soruya insaninkinden ayirt edilemeyecek yanitlar veriyorsa gerçekten düsünmektedir.

12. Turing Testi (Tanim - 2) Test Düzenegi: Bilgisayar, gönüllü bir insanla birlikte sorgulayicinin görüs alaninin disinda bir yere saklanir. Sorgulayici, yalniz soru sormak suretiyle, hangisinin bilgisayar oldugunu saptamaya çalisir. Sorgulayicinin sorulari, daha önemlisi aldigi yanitlar, tamamen ses gizlenerek, yani ya bir klavye sisteminde yazilarak veya bir ekran gösterilerek verilir. Sorgulayiciya, bu soru/cevap oturumunda elde edilen bilgiler disinda, her iki taraf hakkinda hiçbir bilgi verilmez. Insan denek sorulari içtenlikle yanitlar ve kendisinin insan, öteki denegin bilgisayar olduguna dair sorgulayiciyi ikna etmeye ugrasirken, bilgisayar ‘yalan’ söylemeye programlanmis oldugu için kendisinin insan olduguna sorgulayiciyi inandirmaya çalisir.

13. Turing Testi (Örnek Sorgulama-1) Sorgulayici: “Please write me a sonnet on the topic of the Forth Bridge.” Program: “Count me out on this one. I never could write poetry.” Sorgulayici: “Add 34957 to 70764.” Program: “(Pause about 30 seconds and then give answer as) 105621.” Alan Turing

14. Turing Testi (Örnek Sorgulama - 2) 8 Kasim 1991’de Boston Bilgisayar Müzesi dünyanin ilk uygulamali Turing testini gerçeklestirdi. Asagida birincilik ödülünü kazanan PC Terapist III adli programla hakem arsinda geçen söylesiden bir kesit yer almakta: … Program: “Belki de iliskinde esinden yeterince sefkat görmüyorsun.” Hakem: “Iliskilerde çatismayi ve sorunlari önlemek için temel ögeler nelerdir?” Program: “Benim düsündügümü düsünmedigini düsünüyorum.” …

15. Turing Testi (Sonuç) Turing testini geçebilecek bir program henüz yapilamadi. Turing testinin taraftarlarina göre bilgisayar çok geçmeden – diyelim 2010 yilina kadar – Turing testinden basariyla geçecektir. Turing, baslangiçta ‘vasat’ bir sorgulayici, 10 gigabyte bellekli bir bilgisayar ile ve sadece bes dakikalik bir sorgulamayla, 2000 yilina kadar, yüzde 30 basari orani öngörmüstü. Bazi insanlari her zaman kandirabiliriz. Turing testini geçebilecek bir programin dili insan gibi kullanabilmesi gerekir. Turing testini geçebilecek bir programin yalan söyleyebilmesi gerekir. Yalan söyleyebilmek bilinç ve istenç (irade) gerektirir.

16. Daha Alçakgönüllü Yaklasimlar Insan beyninin üst-düzey fonksiyonlarinin modellenmesi Beynin alt-düzey fonksiyonlarinin modellenmesi Böceklerin / ilkel canlilarin modellenmesi Evrime dayali modellemeler

17. Dil Fonksiyonun Modellenmesi Dilbilimde Chomsky devrimi: Dile iliskin bilginin önemli bir kesiti biyolojik kalitimla elde edilir. Kalitimla elde edilen bilgi bütün diller için ortak olan Evrensel Gramer’dir. Özel diller (Türkçe, Ingilizce gibi) Evrensel Gramer’den parametrik varyasyonlarla türetilir. Dildeki yapilar (en temelde cümleler) çesitli ‘bilinç-disi’ yapisal transformasyonlarla üretilir.

18. Algisal/motorik fonksiyonlarin modellenmesi Beynin üst-düzey fonksiyonlarinin aksine, alt-düzey fonksiyonlari: Mekanik neden-sonuç iliskileri ile degil karsilikli etkilesim iliskileri ile modellenebilir; Deterministik degil kaotik fenomenlerin ürünüdürler; Gerçeklikle betimsel/sembolik degil koordinasyon iliskisi içindedirler; Algisal ve motorik fonksiyonlarin kendi aralarinda ve gerçeklikle girdikleri iliskide araci yoktur; Salt yazilim olamazlar.

19. Evrimsel Modeller Düsünebilme yetenegi özgür irade ile yeni kararlar alabilmeyi, önceden öngörülemeyen yeni bilgiler edinebilmeyi gerektirir. Bu, olusturulacak ‘zeki’ organizmanin bilgilerinin / bilgi formlarinin / algilama ve davranis tarzinin kendisine empoze edilmesi halinde mümkün degildir. Çözüm, olacaklari evrime birakmak midir?

20. Uygulama Alanlari Robotik Uzman sistemler Otomatik çeviri programlari Dogal diller için anlam çözümleyiciler (belirli alanlardaki sorulari anlama, metin anlama) Dogal dilde cümle üreticiler (soyut siir yazma, öykü yazma, bilgisayar ortaminda sanat / müzik yapma vs.) Ses çözümleyiciler (bir konusmada belirli sözcükleri tanima, ses birimleri arasindaki sinirlari tespit etme vs.) Oyun programlari (satranç, briç, poker, go vs.) Teorem kanitlayicilar / problem çözücüler Görüntü çözücüler (elyazisi tanima, elyazisi okuma, Çince veya Japonca metinleri okuma, fotograflarda önceden belirlenmis nesneleri tanima, insan yüzünü tanima vs.) vs.

21. Bir Soru MIU yalnizca M, I ve U harflerini kullanan ve asagidaki kurallara sahip bir formel sistemdir: Kural I: Eger son harfi I olan bir sözcügünüz varsa, bu sözcügün sonuna bir U ekleyebilirsiniz. Kural II: Eger Mx formatinda bir sözcügünüz varsa bundan Mxx formatinda da bir sözcük üretebilirsiniz. Kural III: Eger elinizdeki bir sözcük içinde III harf dizisi varsa, bu III harf dizisini bir U ile degistirerek yeni bir sözcük üretebilirsiniz. Kural IV: Eger sözcüklerinizden birinin içinde UU harf dizisi varsa bu diziyi silip yeni bir sözcük elde edebilirsiniz. Baslangiçta elinizde yalnizca MI sözcügü oldugunu varsayarak MU sözcügünü üretiniz.

22. Sonuç Bir yandan temel teorik ve felsefi sorunlara yanit aranirken, diger yandan Yapay Zeka çalismalari devam etmektedir.