1 / 32

LEKSION v, v I

LEKSION v, v I. Emri Klasifikimet kuptimore të emrit Kategoritë gramatikore. EMRI. Emri është pjesë e ligjëratës që emërton sendësi . Ai ka kategorinë gramatikore të numrit , rasës , të shquarësisë dhe pashquarësisë , si dhe vecorinë semantikostrukturore të gjinisë .

lemuel
Download Presentation

LEKSION v, v I

An Image/Link below is provided (as is) to download presentation Download Policy: Content on the Website is provided to you AS IS for your information and personal use and may not be sold / licensed / shared on other websites without getting consent from its author. Content is provided to you AS IS for your information and personal use only. Download presentation by click this link. While downloading, if for some reason you are not able to download a presentation, the publisher may have deleted the file from their server. During download, if you can't get a presentation, the file might be deleted by the publisher.

E N D

Presentation Transcript

  1. LEKSION v, vI Emri Klasifikimetkuptimoretëemrit Kategoritëgramatikore

  2. EMRI • Emriështëpjesë e ligjëratësqëemërtonsendësi. Ai ka kategorinëgramatikoretënumrit ,rasës, tëshquarësisëdhepashquarësisë, sidhevecorinësemantikostrukturoretëgjinisë. • Emraquhenfjalëtqëtregojnëqënietëgjalla: djalë, vajzë, dele, dash, Agron, Mira; • Objektematerialeosekonkrete: gur, dru, libër, fletore; • porshpeshedhecilësi: dashuri, liri,bukuri, mirësi, • oseveprim a gjendje: pastrim, rregullimetj.

  3. Emri ka kategorinëgramëtikoretë: • Numrit: njëjësdheshumës,(lis-lisa) • rasës: E, GJ, DH,K,RR,(lisi, I,elisit, lisit.lisin, prejlisit ) • e shquar e pashquar,(lis- lisi). • Këtoshprehin tri kundërëvnietkryesoremorfologjike.

  4. Tekemratgjejmëtëgjithamënyrat e fjalëformimit. Ata mundtëjenë: • 1. Tëprejardhur: • a. me prefikse (parashtesa): mosbesim, padije, pranvere, nëntokëetj.; • b. me sufikse (prapashtesa): punëtor, librar, gazetar, malësor, dibran, gurore, shkrim, dalje, malësi, bukurietj. • Shtrirjemëtëgjerëedhengasasia, edhengagrupetkuptimorezënëformimet me sufikse (prapashtesa). Nëmjaftrastesufiksetëcakturaluajnëedherolklasifikueskuptimor. • Kështusufikset -ar, -tar, -or, -tor, -ak, -as, -an zakonishtformojnëemranjerëzishtëkarakterizuarsipasveprimitqëkryejnëapovenditkubanojnë (këpucar, korcar, lajmëtar, drejtor, malësor, fajtor, mirditor, tiranas, dibranetj.); • sufikset -imdhe -je formojnëemraabstraktëqëemërtojnëveprimeapogjendje (vrapim, shikim, pranim, dalje, sjellje, gjendjeetj); • sufikset -ac, -acak, • -aq, -alaqetj. formojnëemra me kuptimkeqësues (përtac, frikacak, ngordhalaqetj.); • sufikset -thdhe -z(e) formojnëemra me kuptimpërkëdhelie a zvogëlimi (zogth, zëth, copëz, folezëetj.) etj.

  5. c. pa afikse (ndajshtesa): • kullotë (ngafoljakullot), mund(ngafoljamund), presë (ngafolja pres) etj.; • d. me konversion: • iditur-i (ngambiemriiditur), jugor-I (ngambiemrijugor) etj.; • e. me paranyjëzim: • tëecur-it (ngapjësorjaecur me nyjëntë), • tëqarë-t (ngapjesorjaqarë me nyjëntë), • tëqeshur-it (ngapjesorjaqeshur me nyjën -të) etj.

  6. 2. Kompozita (tëpërbërë): • a. bashkërenditëse: vajtje-ardhje, hyrje-dalje, bar- restorant, deledashetj.; • b. nënrenditëse: fjalëformim, . rrugëdalje, vendbanim, ditëlindje, vargmal, lulëkuqe, dyluftimetj.; • c. tëpërngjitura (formimetëkufizuara): gjëegjëzë, thashetheme, farefisetj. 3. Tëpërziera: • kryengritje (ngangrekryedhesufiksi -je), pakujdesi (nga pa kujdesdhesufiksi -si) etj.

  7. Klasifikimetkuptimoretëemrit • Emrat, ngapikëpamjakuptimore, mundtëgrupohennëklasatëndryshme. Klasifikimetkuptimorendjekinkriteretëndryshmesipasdisiplinavegjuhësorestudimore. • Grupimetkuptimoreemravenëfushën e morfologjisëmbështetennëkritere, qëkanërëndësipërpërgjithësimetëvecorivemorfologjiketëtyre. Mbështeturnëkëtokritere, emratnëgjuhënshqipe, përgjithësisht, mundtëgrupohennëemrakonkretëdheabstraktë. • Emratkonkretekanëkuptimtëmirëfilltësendor. • Nëklasën e emravekonkretëpërfshihen: emrat e përvecëm, apelativët, emratkolektivë (përmbledhës) dheemrat e lëndës. • Emrat e përvecëmshenjojnëdrejpërdrejtqenieosesendetëvecantatëidentifikuaratënjëklasefrymoresh a sendesh. Nëemrat e përvecëmpërfshihenemrapersonash, si: Petrit, Skënder, Iliretj., poredheemratëvecantësendesh, si: Danub, Dajt, Shkumbinetj.

  8. Emratfrymorëdhejofrymorë • Emratfrymorëjanëemratqëtregojnëqenietë gjalla: vajzë, djalë, mace, luanetj.• Emratjofrymorëjanëemratqëtregojnësende jotëgjalla: bankë, laps, libër, tabelëetj.

  9. Emratkonkretëdheabstraktë • Emratkonkretëjanëemratqëtregojnëqenieose sendeqëmundtëperceptohennëpërmjettëparit, të dëgjuarit, tëprekurit, tënuhaturitosetëshijuarit: djalë, lule, zhurmë, parfum, thartirëetj.• Emratabstraktëjanëemratqëtregojnëideose mendimeqënukmundtëperceptohen me anëtë shqisave: besim, dashuri, zemërimetj.

  10. Emratpërmbledhësdhetëlëndës • Emratpërmbledhësjanëemratqëshënojnënjëgruppersonash osesendetënjëlloji: bota, vegjëlia, rinia, pleqëria, njerëzimietj.• Emrat e lëndësjanëemratqëemërtojnënjëlëndëhomogjeneqënuk mundtënumërohet. Ata emërtojnëprodhimeushqimore, kulturabujqësore, prodhimekimikeetj: gjalpë, qumësht, kos, grurë, najlonetj..

  11. Emrat e numërueshëmdhetëpanumërueshëm • • Emrat e numërueshëmjanëemratqëtregojnësendeoseqenieqëmundtënumërohen: pulë, fshatar, macëetj.• Emrat e panumërueshëmjanëemratqëtregojnësendeqëparaqitensinjëmasë e padallueshëm, sinjëlëndë e pandashme: oksigjen, hidrogjen, magnezetj.

  12. Emratpërmbledhësdhetëlëndës • Emratpërmbledhësjanëemratqëshënojnënjëgrup personashosesendetënjëlloji: bota, vegjëlia, rinia, pleqëria, njerëzimietj.• Emrat e lëndësjanëemratqëemërtojnënjëlëndë homogjeneqënukmundtënumërohet. Ata emërtojnëprodhimeushqimore, kulturabujqësore, prodhimekimikeetj: gjalpë, qumësht, kos, grurë, najlonetj.

  13. Kategoritëgramatikoretënumrit • Përmënyrën se siformohentemat e shumësitnukmundtëpërcaktohenrregullakategorikësepsendërtimiityreështëndikuarngafaktorëfonetikë, morfologjikëdheanalogjikë. • Nëpërgjithësi, paradigma e shumësittëemravekarakterizohetngadyvecoritëkundërta. • Nganjëanë, ka llojetëndryshmemjeteshpërndërtimin e formavetëshumësit - nganjëherëedhetëmbikarakterizuara, tëpajisura me mëshumë se njëmjetshumësi, si: yll ~ yj-e, pyll ~ pyj-e, shteg ~ shtigj-e, breg ~ brigj-e etj.-, • Ngaanatjeter, ka vetëmnjëparadigmërasore; nënumrinshumës ka vetëmnjë tip lakimi, ndryshenganumrinjëjës, icilidallonkatërlakime. .

  14. Shqipja ka dytipatemashtëshumësit: • 1. Tematëshumësitqëpërkojnë me atëtënjëjësit, si: (një) nxënës - (disa) nxënës, (një) nuse - (disa) nuse, (një) muaj ~ (disa) muajetj. • 2. Tematëshumësit, qëndryshojnëngaajo e njëjësit, si: • lis ~ lisa, punëtor ~ punëtorë, nip ~ nipëretj.

  15. Forma tëshumësittënjëjta me atotënjëjësit • Nuk ka ndonjëkritertëprerëpërtëvecuaremrat, qëformën e shumësit e kanëtënjëjtë me atëtënjëjësit, megjithatë, përgjithësisht, këtupërfshihen: • a. Emratëgjinisëfemërore, qëmbarojnë me -e dhe-o tëpatheksuar, si: lule, mace, faqe, dalje, sjellje, qytetare, këngëtare, depo, velloetj., poredheemratëtjerë, pofemërorë, qëmbarojnë me -i, -a, -0, -u dhe-e tëtheksuar, si: shtëpi, kala, byro, tabu, deveetj. • b. Emratëgjinisëmashkullore, qëformohen me sufikset (prapashtesat) -as, -ues, -ës), si: tiranas, mësues, nxënësetj. • Pornëkëtë tip shumësipërfshihenedhenjëpjesëemrashtëtjerë, tëgjinisefemëroredhemashkullore, që, përgjithesisht, formën e shumësitnuk e kanëtëndryshmengaajo e njëjësit, si: këngë , lugë, rrugë, anë; qen, muze, lot, sy, etj.

  16. Forma tëshumësittëndryshmengaatotënjëjësit Emrat e këtij tipi përbëjnëshumicën; Ngamënyrat e formimit, mundtëndahennë tri grupe: • 1. Emraqë e formojnëshumësinvetëm me mbaresa (flektive) shumësi, dheqëzënëvendinkryesor, si: burrë ~ burr-a, punëtor , punëtor-ë, vend ~ vend-e, cant-ë ~ cant-a, vajzë ~ vajz-a, ujë ~ ujë-ra, ulli ~ ulli-njetj. • 2. Emraqë e formojnëshumësin me ndërrimin e zanores – a tëbashkëtingëlloressëtemës, si: mik ~ miq, zog ~ zogj, kungull- kunguj, dash ~ deshetj. • 3. Emraqë e formojnëshumësinedhe me ndërrimin e tingujvetëtemës, edhe me mbaresë (flektiv) shumësi, si: yll-- yj-e, breg - brigj-e, shteg - shtigj-e, ujk ~ ujq-ëretj.

  17. Forma tëshumësittëndërtuara me mbaresa (flektivë)shumësi • Shumica e emravenëgjuhënshqipe e formojnëtemën e shumësitvetëm me mbaresa (flektivë) shumësi. Mbaresat (flektivët) e shumësitnëgjuhënshqipejanë: -e, -e, -a, -nj, -ra, -er, -enj, -inj. • Tëgjithakëtombaresaigjejmëte forma shumësitëemravemashkullorë, • p. sh.: oficer ~ oficer-ë, kënd - kënd-e, burrë - burr-a, mulli ~ mulli-nj, vaj - vaj-ra, nip ~ nip-ër, lumë ~ lum- enj, shkëmb ~ shkëmb-injetj. • Kursetefemërorëtgjejmëvetëmmbaresën-a: fushë -fus h-a, flutur ~ flutur-a etj. • dherrallëedhembaresën (flektivin) -ra: bojë ~ bojë-ra, kohë ~ kohë-raetj.

  18. Prodhimtaria e mbaresave (flektivëve) tëshumësitvaretedhengakuptimiigrupeveemërore. • Prodhimtaria e mbaresave (flektivëve) tëshumësitvaretedhengakuptimiigrupeveemërore. • a. Mbaresatëshumësitpëremratmashkullorë: • -ëndërton, kryesisht, formën e shumësittëemravetënjerëzve, tëkafshëvedhetësendeve (përfshikëtuedhebimët),si: arsimtar-ë, artist-ë, rosak-ë, gomar-ë, lakror-ë, traktor-ë etj.; • -a:ndërton, kryesisht, formën e shumësittëemravetënjerëzve, tëkafshëvedhetësendeve, si: cun-a, burr-a, vic-a, kec-a, telefon-a, kandil-a etj.; • -e:ndërton, kryesisht, shumësin e emraveabstrakte, tëemravetësendeve (bimëve), tëvendeve, si: gabim-e, vendim-e, qëllim-e, themel-e, tunel-e, qytet-e, kënd-e etj.; • -ërndërton, kryesisht, forma tëshumëittëemravetënjerëzve: nip-ër, prind-er, rob-ëretj.; -(ë)ra: ndërton, kryesisht, forma tëshumësittëemravetëlëndës, si: stof- (ë)ra, djathë-ra, pleh-raetj.; • -nj: ndërton, kryesisht, forma tëshumësittëemravetënjerëzvedhetësendeve, si: bari-nj, hero-nj, kushëri-nj, mulli- nj, ulli-nj. fiori-njetj.

  19. b. Mbaresa e shumësitpëremratfemërorë • -a: ndërtonformën e shumësitpërtëgjithallojetkuptimoretëemrave: • tëemravetënjerëzve, tëkafshëve, tësendeve, tëemraveabstraktëetj. • si: vajz-a, femr-a, nën-a, ros-a, ark-a, fush-a, gjepur-a etj.

  20. Forma tëshumësittëndërtuara me ndërrimtëzanoresosetëbashkëtingëlloressëtemës • Numriiemraveqë e formojnëshumësinmëndërrimtëzanoresosetëbashkëtingëlloressëtemësështeërelativishtikufizuar. Ndërtimiiformavetëtillatëshumësitnukvaretngapërbërja e strukturëssëtemavepërkatëse. Ka forma shumësiqëndërtohen: • vetëm me ndërrimin e zanores se temës, si: dash -desh, cjap - cjep, kulac - kulecetj.; • vetëm me ndërrimin e bashkëtingëlloressëtemës, si:mik - miq.fik -fiq, zog- zogjetj.; • me ndërrimtëzanoresdhetëbashkëtingëlloressëtemës, si: plak ~ pleq, hamall - hamej, bakall - bakejetj.

  21. Forma tëshumësittëndërtuara me ndërrimtëtingujvetëtemësdhe me njëmbaresë (flektiv) shumësi. • Edheformimet e këtijlloji, tëcilatquhenedhe forma tëhiperkarakterizuara, nukkushtëzohen as ngastruktura e temës,asngagjinia e emravepërkatës, • si:yll-yje, shtrat -shtretër, shteg- shtigjeetj.

  22. Kategoriagramatikore e rasës • Nëvartësingaroliqëluannëfjali, emripërdoretnë forma tëndryshme.1. Sa shumëzogjqë ka! ----- > kundrinoridrejtëifoljes ka. • 2. Nëdimër, gjethet e pemëvebiendhenëpërdegëmbetenfoletë e zogjvesishkarpa. --> fjalëpërcaktuese e emritfoletënëgrupinemërorfoletë e zogjve. • 3. Vetëmatëherëduketsashumëfolezogjsh ka. ----> përsërifjalëpërcaktuese e emritfolenëgrupinemërorfolezogjsh. 4. Dhezogjtë e dinë, se atynukiprekkush - ----- > kryefjalë e foljesdinë. • 5. T'iprishëshfolenënjëzogu, ështëmëkeq se tëgodasëshgjyshin, qëaq fort e do. -> kundrinorizhdrejtë pa parafjalëifoljes t'(i) prishësh.Format e ndryshmeqëmerremri duke u lidhur me fjalëtëtjeranëfjali, quhen rasa. Gjuhashqipe ka pesë rasa : emëroren, gjinoren, dhanoren, kallëzoren, rrjedhoren. • Ndryshimiiemritnëpër rasa, nënumrinnjëjësdheshumës, quhetlakim. 

  23. Lakimiiemrit Emri ka tri lakime:• Lakimiiparë, icilimbaron me (i);• Lakimiidytë, icilimbaron me (u);• Lakimiitretë, icilimbaron me (a-ja). • Lakimiiparëdheidytëpërdorenpëremratnëgjinimashkullore, kurselakimiitretëpërdoretpëremratnëgjinifemërore.

  24. Emratndahennëtrelakimesipasmbaresësqëmarrinnëtrajtën e shquarnjëjës : • lakimiiparë : emratmashkullorëqëmbarojnë me –i : djal-i, lis-i, burr-i, fto-i, vëlla-i, zër-i, libr-i; • lakimiidytë : emratmashkullorëqëmbarojnë me –u :mik-u, zog-u, dhe-u; • lakimiitretëemratfemërorëqëmbarojnë me –a ose me –ja : vajz-a, dhi-a, fush-a, motr-a, lul-ja, del-jaetj. • Emratlakohennëtrajtën e shquardhetrajtën e pashquar; nënumrinnjëjësdhenënumrinshumës.

  25. Lakimiikatërt • Emrat e gjinisëasnjanëselakohensiemrat e lakimittëparë, • vetëm se emërorendhekallëzoren e trajtëssëshquarikanëtënjëjta • (marrinmbaresat t/të, it).

  26. GJINIA E EMRAVE • Gjinia e emravenëshumicën e rastevemundtëdallohetmorfologjikishtngambaresatqëmarrinatanëtrajtën e shquartërasësemëroretënjëjësit“ • Emratmashkullorëmarrinmbaresën -iose -u: plep-i , mendim-i , vëlla-i , burr-i ( burrë ) , gjum-i ( gjumë ), zog-u, dhe-u etj.Emratfemërorëmarrinmbaresën -a ose -ja ( këtuështëfjalapërnëradhëtëparëpëremrat e përgjithshëm.  • Emratasnjanësndeshennënjënumërtëvogëlsipsh: Disaemratëprejardhurngambiemra:tëkuqtë, tëftohtët,tënxehtët, Disaemratënyjshëmprejfoljo,qëkanëdalëngaemërzimi I pjesores: Tëardhurit , tëmenduarit, tëecurit, etj.

  27. Gjiniagramatikore e emravetëpërveçëmtënjerëzvepërcaktohenngaseksiipersonitpërkatës , p.sh. Lekë - Leka , Dedë - Deda , Kolë - Kola , Koço - Koçojajanëemramashkullorë , megjithëseshkojnësipaslakimittëemravefemërorë , ngaanatjetër , emrasiNermin-i , antigonietj ., janëemrafemërorë , megjithëseshkojnë pas lakimittëemravemashkullorë . • Po kështudisaemrasiaxhë - axha , dajë - daja , gegë - gega , toskë - toska , qëshënojnëfrymorëtëseksitmashkullor , megjithëseshkojnë pas lakimittëemravefemërorë , ipërkasingjinisëmashkullore , janëemramashkullorëtëlakimittëtretë ) . • Gjiniagramatikore e emravetëmësipërm , tëpërveçëm e tëpërgjithshëm , shprehetsintaktikisht : • Fjalëtpërcaktueseedhefjalët e tjeraqëpërshtaten me këtaemra , vihennëtrajtën e gjinisëmashkullore p.sh. : LekaiMadh ; Kola ështëpunëtoridalluar ; Nerminiështëpunëtore e dalluar ; axhaim ; dajaivogëletj.

  28. Detyrë • Analizoemrat e dhënësipaskuptimitdhekategorivegramatikore:

More Related