Elektrownia Miejska w Radomiu 1901-1946 Tomasz Staniszewski

1. Początki elektryfikacji miastw Królestwie Polskim na przykładzie Radomskiego Towarzystwa Elektrycznego S.A. Elektrownia Miejska w Radomiu 1901-1946 Tomasz Staniszewski

2. Rozwój elektrycznościkalendarium • 1834 r. Silnik elektryczny - Moritz H.Jacobi • 1859 r. Akumulator – A. Plante • 1866 r. Prądnica przemysłowa - W. von Siemens • 1871 r. Żarówka – Thomas Alva Edison • 1875 r. Zastosowanie pierwszej prądnicy w kopalni Czeladź (Zagłębie Dąbrowskie) • 1878 r. Założenie pierwszej elektrowni na ziemiach polskich w Hucie Królewskiej na Śląsku (jedna prądnica, 15-20 Amp., 65 V dla 1 lampy łukowej • 1881 r. Pierwszy tramwaj elektryczny Ernst von Siemens. Kongres Międzynarodowy na pierwszej wystawie elektrotechniki w Paryżu • 1882 r. Zastosowanie na Śląsku pierwszej żarówki. Pierwsza udana próba przesłania energii elektrycznej na odległość (57 km) Marcel Deprez Zastosowanie pierwszych silników elektrycznych na Górnym Śląsku • 1883 r. Pierwsza elektrownia komunalna w Europie w Berlinie dla 3000 lamp • 1886 r. Towarzystwo Elektrycznego Oświetlenia z 1886 r. w Petersburgu SA • 1888 r. Inż. Michał Doliwo-Dobrowolski konstruuje prądnicę trójfazowego prądu zm. • 1890 r. Oświetlenie Elektryczne otrzymał Teatr Wielki w Warszawie

3. 1893 r. Uruchomienie elektrowni miejskich we Wrocławiu, Bielsku i we Lwowie 1894 r. Pojawienie się prądu zmiennego, trójfazowego na ziemiach polskich, zastosowała go elektrownia w zakładach hutniczych w Biskupicach na Górnym Śląsku. Powstanie Elektrowni miejskiej w Krakowie 1896 r. Pierwsza udana próba przesłania energii w Królestwie Polski w Warszawie na 1200 m., iluminacja Zamku Królewskiego w Warszawie z okazji przyjazdu cara Mikołaja II 1898 r. Pierwsze elektrownie okręgowe w zaborze pruskim, Pierwsze tramwaje elektryczne w Królestwie Polskim w Łodzi 1901 r. Powstanie pierwszej w Królestwie Polskim elektrowni miejskiej w Radomiu kalendarium cd.

4. Początki elektryfikacji na ziemiach polskich • Ostatnie 30 lat XIX w. bezprecedensowy rozwój technologii elektrotechnicznych, w tym wynalezienia prądu zmiennego i możliwości przesyłu energii. Powszechne zastosowanie elektryczności • Największa od czasów budowy wielkich kolei kapitałochłonność inwestycji w wytwarzanie, przesyłanie i dystrybucję energii elektrycznej, nieustanne zmiany w ciągle rozwijanej technologii, wysoce wykwalifikowana kadra • Bezdyskusyjna dominacja technologii i kapitału niemieckiego w przemyśle elektrycznym i elektrotechnicznym (koncerny Siemens&Halske, AEG, Schuckert, Lahmeyer i UNION wraz ze swoimi rosyjskimi i austriackimi filiami), labirynt powiązań, struktur, wszystko przy zaangażowaniu wielkich banków • Brak polityki elektryfikacyjnej i zapóźnienia w zastosowaniach nowych technologii w Królestwie Polskim, w mniejszym stopniu na obszarze Galicji • Stopniowe wydzielanie samodzielnych podmiotów eksploatujących elektrownie ze struktur firm elektrotechnicznych, które je zakładały

5. Pierwsze elektrownie na ziemiach polskich na pocz. XX w. • Różne warunki zakładania elektrowni miejskich w poszczególnych zaborach – większe znaczenie samorządów w zaborze pruskim i austriackim, natomiast administracji w Rosji • Początkowy charakter instalacji bardziej do celów oświetleniowych niż do siły, bardziej na prąd stały niż zmienny • Szczątkowy rodzimy przemysł elektrotechniczny, brak wykwalifikowanych kadr (nie tylko inżynierskich). Pierwsza katedra elektrotechniki we Lwowie – 1891 r. prof. Roman Dzieślewski • Dominacja kapitału niemieckiego na obszarze wszystkich ziem polskich w zakładaniu nowych elektrowni

6. Pierwsze elektrownie miejskie w Królestwie Polskim • 1901 r. Elektrownia Miejska w Radomiu założona przez Rosyjskie Towarzystwo Elektryczne UNION (niemiecki UEG). Rok przyznania koncesji 1900 • 1903 r. Elektrownia Miejska w Warszawie założona przez Rosyjskie Towarzystwo Schuckert i S-ka (niemiecki Schuckert). Przyznanie koncesji 1901 r. • 1907 r. Elektrownia Miejska w Łodzi założona przez Rosyjskie Towarzystwo Elektrycznego Oświetlenia z 1886 r. (niemiecki Siemens i Halske). Koncesja 1900 r.

7. Elektrownie miejskie stan na 1913 r. Moc zainstalowana w elektrowniach

8. Pierwsza elektrownia w Królestwie PolskimRadom 1901 r. Dlaczego w Radomiu? • Ważny ośrodek administracji cywil. i wojsk., stolica guberni radomskiej • Kolej Iwanogrodzko-Dąbrowska • Niemal 3-krotny wzrost populacji między 1884 a 1901 • Dynamiczny rozwój przemysłu i inwestycje belgijskie (Marywil, Huta Szkła „Radom” SA • Bardzo dobra sytuacja budżetowa miasta • Zabiegi magistratu u władz centralnych w Petersburgu • Lobby przemysłowe Akcja na okaziciela Rosyjskiego Towarzystwa Elektrycznego UNION SA z zakładami w Rydze

9. Warunki koncesji z 14.04.1900 r. • Na koszt własny i na własne ryzyko Towarzystwo UNION urządza i eksploatuje elektrownię przez 38 lat • Za urządzenie oświetlenia w mieście magistrat płaci rocznie 6000 Rb, zostają ustalone stawki i taryfy dla wszystkich grup odbiorców • Po upływie terminu koncesji elektrownia przechodzi na rzecz miasta lub wcześniej za odszkodowaniem Parametry techniczne: • Inwestycja szacowana na 150.000 Rb • Prąd stały 2 x 220 V, moc ok. 1049 kW Akumlator 72 kW • Instalacje pochodziły z Fabryki Elektrotechn Tow. UNION w Rydze • Uruchomienie grudzień 1901 r. • Pierwszy dyrektor inż. Witold Idźkowski radomianin, absolwent Politechniki w Rydze

10. Akcja Towarzystwa GESFUREL, które przejęło od UNION/AEG majątek elektrowni w Radomiu i założyło w 1908 r. RTE SA z siedzibą w Warszawie Akcja Rosyjskiego Towarzystwa AEG, które przejęło Towarzystwo UNION w 1906 r.

11. Powstanie Radomskiego Towarzystwa Elektrycznego SA • Założyciel RTE SA - Gesfurel AG (Towarzystwo dla Przedsięwzięć Elektrycznych SA) z siedzibą w Berlinie, założenie RTE 1908 r. • Siedziba Warszawa, a od 1913 r. Radom • Kapitał założycielski 300.000 Rb 1200 akcji na okaz. po 250 Rb • 1911 r. sprzedaż RTE SA belgijskiemu Towarzystwu Tramways et Electricite en Russie SA (w skrócie T.E.R. SA) • 1913 r. podniesienie kapitału akcyjnego RTE do 600.000 Rb, poprzez emisję dodatkowych1200 akcji po 250 Rb, wypłata 6 % dywidendy, roczny przychód elektrowni 18.782 Rb • 1914-1918 znaczne straty wojenne i zniszczenia, spadek wydajności o 60 % a łączne straty wyceniane na 45,5 tys. Rb • W latach 1913-1941 kolejno na stanowisku dyrektora elektrowni inż. Franciszek Bilek oraz inż. Aleksander Chądzyński, absolwenci wydziału technicznego Uniwersytetu w Liege, znakomici fachowcy, działacze SEP

12. Rozwój RTE SA w okresie międzywojennym • 1923 r. Powstanie w Belgii Towarzystwa dla Przedsiębiorstw Elektrycznych w Polsce SA (ELECTROPOL) • Sprzedaż przez T.E.R. RTE oraz elektrowni w Białymstoku i Częstochowie Towarzystwu ELECTROPOL SA • 1924 r ujawnienie przez nowego właściciela kapitału akcyjnego w złotych polskich:1.800.000 zł podzielony na 2400 akcji na okaz. Niejasne przewalutowanie z 600.000 Rb na 1.800.000 zł • Lata 1924-1928 dynamiczny rozwój, inwestycje (nowe turbiny i kotłownia), by móc sprostać potrzebom Radomia (COP i inwestycje komunalne) Akcja belgijskiego Towarzystwa Tramwaje i Elektryczność w Rosji z 1911 r.

13. Radomskie Towarzystwo Elektryczne SA lata 20/30te Akcje em. złotowej na okaziciela zbiorowa i pojedyncza RTE SA Akcja I em. na okaz. Towarzystwa Electropol SA

14. Relacje między RTE SA a magistratem m. Radomia • Pozycja monopolistyczna elektrowni • Lata trzydzieste przynoszą konflikt na tle wys. stawek i taryf za energię elektryczną (fatalna sytuacja finansowa miasta - zarząd komisaryczny), arbitraż gospodarczy, w efekcie spadek cen prądu o ponad 10 % (a żądano 25%) • Wysoka zyskowność elektrowni kamuflowana szeregiem działań księgowych zawyżających koszty eksploatacji i amortyzacji kapitału, jak i samej koncesji • Konflikt na tle zawyżonego napięcia w sieci skutkujący stratami w eksploatacji urządzeń elektrycznych • Sprzedaż nadwyżek prądu do Zjednoczenia Elektrowni Okręgu Radomsko-Kieleckiego SA za zgodą miasta

15. Elektrownia RTE SA w liczbach • zatrudnienie ok. 70 pracowników, czego 40 robotników, a reszta personel techn. i biurowy • dane z 1928 r.: moc zainstalowana 2.924 kW, ilość wytwarzanej energii 7,8 mln kWh • moc zainstalowanych odbiorników 4.842 kW • Konsumpcja prądu w % wytworzonej energii: światło 30,5 % , siła 69,5 % • roczne zużycie węgla kamiennego do opalania kotłów między 5-6 tys. ton

16. Finanse RTE SA Dane ze sprawozdzania Zarządu RTE SA za 1931 r. : • Podmiot finansowany przez belgijski Electropol SA-1,8 mln zł kredytu długoterminowego na 7 % stan bilans z 1931 r. • Suma bilansowa 8,3 mln zł • Przychody 1,65 mln zł po 30 % spadku rok do roku w wyniku kryzysu gospodarczego • Rach. na eksploatacji 0,62 mln zł • Zysk netto 12,6 tys. zł • 4 % dywidenda (dodano pozostałość z zysku za 1930 r.)

17. Elektrownia w Radomiu w okresie okupacji hitlerowskiej • Przedsiębiorstwo o strategicznym znaczeniu dla przemysłu wojennego okupanta na terenie Radomia i okolic • Administracja niemiecka i represje, aresztowanie m.in. dyr. • Straty i zniszczenia wojenne w infrastrukturze i w urządzeniach elektrotechnicznych

18. RTE SA i jej elektrownia po 1945 roku • Uruchomienie pierwszej turbiny już pod koniec stycznia 1945 • Wygaśnięcie koncesji w 1946 r. przejęcie elektrowni przez miasto, a następnie nacjonalizacja całego mienia RTE SA • Produkcja prądu do 1956 r., przekształcenie w jedną z wielu ciepłowni miejskich • Ostateczne zamknięcie ciepłowni i jej skomunalizowanie • Przekazanie 24.5.2005 r. nieruchomości byłej elektrowni przez Prezydenta m.Radomia władzom samorządowym województwa mazowieckiego z przeznaczeniem na utworzenie w nim: Mazowieckiego Centrum Sztuki Współczesnej „ELEKTROWNIA”.W maju br. odbędzie się jego uroczyste otwarcie

19. Elektrownia w Radomiu dawniej i dziś

20. Literatura • inż. Alfons Kuhn,Przemysł elektrotechniczny i elektryfikacja ziem polskich, Potrzeba uprzemysłowienia kraju i ogólne widoki rozwoju przemysłu na ziemiach polskich, Szereg odczytów wypowiedzianych w Stowarzyszeniu Techników w 1915 r.,Wydawnictwo „Przeglądu Technicznego”,Warszawa 1915 r. • Walther Kirchner, Die deutsche Industrie und Industrialisierung Russlands 1815-1914, Scripta Mercaturae Verlag, St. Katharinen 1986 • George Cleinow, Die Zukunft Polens, Fr.Wilh.Grunow, Leipzig 1908 • Pod kier. Prof..inż.E.Ulmanna i dyr.inż.L.Tołłoczki, Zarys historyczny i Opis Techniczny Zakładów Elektrowni Łódzkiej, Łódzkie Towarzystwo Elektryczne SA dla upamiętnienia 25 lat działalności, Łódź 1932 • K.Sokołowski, Elektryczność w Radomiu, Tygodnik Ilustrowany nr 7, 16 (3) lutego 1901 r. • Wiliam J.Hausman, Peter Hertner, Mira Wilkins, Global Electrification, Cambridge 2007 • Akta m. Radomia, Księgi wieczyste, Rejestr Handlowy, Archiwum Państwowe w Radomiu • Dokumenty i opracowania własne