Orðaforði

1. Orðaforði Guðmundur Engilbertsson Skólaþróunarsvið HA

2. Vér getum aldrei skapað efni af engu (Guðmundur Finnbogason 1903) • Auðugur orðaforði kemur að gagni við að gera grein fyrir hugsun sinni og er rík forsenda þess að afla sér þekkingar • Orðaforði er óaðskiljanlegur hluti lestrar (Fountas og Pinnell 1996) • Lestur er ein besta leiðin til að heyja sér orðaforða • Fátæklegur orðaforði leiðir til vítahrings Guðmundur Engilbertsson

3. Orðaforði ein af forsendum lesskilnings • NRP 2000:4-1. • Lesskilningur er vitsmunalegt ferli sem samhæfir flókna færni... • Þrjú megin svið: Kennsla sem varðar: • (1) Orðaforða • (2) Textaskilning, að ná merkingu texta • (3) Lesskilningsaðferðir Guðmundur Engilbertsson

4. Orðasafnið • Orðaforði endurspeglar breidd og dýpt orða sem við notum (Vacca o.fl. 1995) • Breiddin tekur til stærðar • Dýptin tekur til hversu vel við skiljum orðin og notkunarmöguleika þeirra Guðmundur Engilbertsson

5. Að skilja orðin • Glíma við einingar, hljóð, stafi, orðhluta, orð, orðafrasa eða –samönd og merkingu út frá samhengi • Börn heyja sér orðaforða í gegnum reynslu af samskiptum, hlustun, samtölum, leik, lestri... (NIFL 2001) • Kjöraðstæður eru auðugt málumhverfi • Lestur tekur fljótt við sem helsta uppspretta orðaforða. Guðmundur Engilbertsson

6. Uppbygging forðans • Að víkka reynsluheiminn • Læra að lesa þekkt orð • Læra ný orð yfir þekkt hugtök • Læra orðin fyrir hugtökin sem verið er að læra • Skýra og dýpka merkingu þekktra orða • Veita færi á endurbirtingu: stuðla að því að orðin verði töm og orðasafnið virkt. Guðmundur Engilbertsson

7. Kennslan • Huga þarf að kennslu sem snýr að: • Orðum • Aðferðum • Bein kennsla og óbein kennsla • Kennslan þarf að efla námsvitund og námstækni • Word Aware: Orðavöktun Guðmundur Engilbertsson

8. Réttu hlutirnir... • Það þarf að gera réttu hlutina (ekki bara að gera hlutina rétt) • Tilraunir til að efla orðaforða hafa mistekist (Vacca o.fl. 1995): • Hafa ekki byggt upp sjálfkvæma færni • Hafa ekki skírskotað til reynslu eða byggt upp reynsluheim • Eru einangruð fyrirbæri • Orðaforði kortér fyrir 11 á mánudögum! Guðmundur Engilbertsson

9. ...eru samhæfing, samþætting • Kennsla orða og hugtaka, orðasambanda og orðhluta þarf að vera stöðugur hluti kennslu í öllum námsgreinum • Setja lykilorð, nytsamleg orð, áhugaverð orð og orð til uppbyggingar orðaforða í forgang (Vacca o.fl. 1995) • Ekki leggja höfuðáherslu á að fletta sérkennilegum, fáheyrðum eða afbrigðilegum orðum upp í orðabókum og skrifa niður... Guðmundur Engilbertsson

10. Aðferðir (NRP) • Bein kennsla (Explicit Instruction) • Óbein kennsla (Indirect Instruction) • „Margmiðlun“ (Multimedia Methods) • Hæfnissaðferðir (Capacity Methods) • Tengingaraðferð (Association Methods) Guðmundur Engilbertsson

11. Líkan kennslu • Þrjár stoðir • Efniviður • Merkingarbær texti, efnisríkur texti, texti við hæfi; námsefnið sem unnið er með. • Sundurgreining • Rannsóknir: greining hljóða og orða (orðhlutar, orðmyndir, merking) • Endurbirting • Breikka og dýpka orðasafnið. Koma orðunum í gagnið. Guðmundur Engilbertsson

12. Dæmi um kennslu • Markmið • Að læra um áttir (vestur-norður-austur-suður) • Hvernig er tekið til orða þegar vísað er eftir áttum? • Aðferð • Byggt á Orði dagsins(Baldur Sigurðsson 1992) Guðmundur Engilbertsson

13. Efniviður • Kveikja • Norðanvindurinn var að kýta við sólina og sagðist vera öflugri en sólin. Þá sáu þau mann á ferð og var hann klæddur í frakka. Norðanvindurinn vildi veðja við sólina um hvort þeirra gæti komið manninum úr frakkanum og tók sólin veðmálinu. Norðanvindurinn blés og blés á manninn og ætlaði að feykja frakkanum af honum en maðurinn hélt honum sífellt þéttar að sér. Þegar Norðanvindurinn gafst loks upp á að blása beindi sólin heitum geislum sínum að manninum, honum varð svo heitt að hann klæddi sig úr frakkanum. • Megin efniviður • Nonni áttavillti (Komdu og skoðaðu himingeiminn) Guðmundur Engilbertsson

14. Sundurgreining • Að vinna með hugtök, kryfja orð (orðhluta, orð, samsett orð, afleidd orð, merking, orð sem fylgja því að tala um áttir eða vísa til vegar) • Suð-ur, syð-ri; há-suð-ur, suð-aust-ur, suður eftir; Sunn-lend-ing-ur, Suð-ur-haf-s-eyju-r; • Möguleiki að vinna með reglur: u-y, ng-reglan • Frh. Norður-nyrsti; austur-eystri • Virkja sjónminni, orðhlutar lærast sem myndir Guðmundur Engilbertsson

15. frh • Áhugaverðar vangaveltur • Orðin norðangarri-sunnanþeyrinn • Af hverju er Norðfjörður fyrir austan en Suðureyri fyrir vestan? • Orð eins og fram-eftir, upp-eftir, niður-eftir, út-eftir... • Orð eins og framfyrir, uppfyrir, niðurfyrir, afturfyrir, útfyrir, innfyrir • Orðtök: Að fara norður og niður • Landakort, Ísland. Örnefni og staðir. Guðmundur Engilbertsson

16. Endurbirting • Felst í verkefnagerð, þrautalausnum, sögugerð, ljóðagerð eða myndgerð þar sem verið er að fást við orðhluta en glíma við orð á nýjan hátt • Að gera sögu þar sem vísað er til vegar • Að yrkja um Norðrið • Að gera texta við þekkt dægurlag • Rapp (rímnatextar) • Að skipuleggja ratleik Guðmundur Engilbertsson

17. Frh • Að gera fjársjóðskort • Tengingar orða, að skeyta saman: • út-eftir,-undan,-fyrir,-leiga,-lán,-gáfa,-ferð,-skýra,-skurður,-synningur,-lendingur,-bía,-burður,-búa,-gerð,-sláttur,-rás,-reikningur,-hugsa,-varp,-sýn,-selur,-..... • Nýyrðasmíð • Vestfáni, norðbauja, Syðrakot, framskipti, útþurrkur, innglufa, Austurflói-Eystriflói..... Guðmundur Engilbertsson

18. Leikir-þrautir o.fl. til að örva áhuga á orðum • Orðakeppni (pictionary) • Reikniþrautir • Orðhlutaspil, orðapússl, krossgátur • Merkt í kladda • Orð dagsins • Orðaveggur • Allt í plati Guðmundur Engilbertsson

19. Reynsla af þróunarverkefni • Tvennt virðist gerast. • Áhugi á orðum eykst. Nemendur spyrja frekar út í hvað orðin þýða en hlaupa ekki yfir þau. Orðavöktun er virkari. • Kennslan hefur ýtt undir sjálfsprottinn áhuga á málfræði, nemendur fara að „iðka“ málfræðina og velta fyrir sér gerð málsins, t.d. hvernig nafnorð verður til af sagnorði, hvernig hljóðbreytingar verða... Guðmundur Engilbertsson

20. Heimildir til stuðnings • Baldur Sigurðsson. 1992. „Á að kenna málfræði í skólum eða iðka hana. Í Nýjum menntamálum 10,3:31-37. • Blachowicz, Camille L. Z. 2003. Best Practices in Vocabulary Instruction. Scott ForesmanLeadership Letters http://www.scottforesman.com/educators/letters/reading/blachowicz.pdf (sótt 24. júní 2004) • Fountas, I. C. Og G. S. Pinnell. 1996. Guided Reading. Good First Teaching for All Children. Portsmouth, Heinemann. • Guðmundur Finnbogason. 1903. Lýðmentun. Hugleiðingar og tillögur. Akureyri, Kolbeinn Árnason og Ásgeir Pétursson • Guðmundur B. Kristmundsson. 2000. „Kraftaverk og kræsingastaðir.“ Í Heimir Pálsson (ritstj.) Lestrarbókin okkar. Greinasafn um lestur og læsi. Bls. 67-90. Reykjavík, Rannsóknarstofnun Kennaraháskóla Íslands. • Hlín Magnúsdóttir. 2003. Að kenna orðaforða. Málfríður 19,1 2003:6–10. http://malfridur.ismennt.is (sótt 24. júní 2004) • National Institude for Literacy (NIFL). 2001. Put reading first. The Research Building Blocks for Teaching Children to Read. Kindergarten through Grade 3. • Report of National Reading Panel. Teaching children to read. An evidence-based assessment of the scientic research literature on reading and it’s implication for reading instruction (NRP). 2000. National institude of child health and human developments. • Vacca, Jo Anne L., Richard T. Vacca, og Mary K. Gove. 1995. Reading and Learning to Read (3. útg.). New York, HarperCollins. Guðmundur Engilbertsson