Wykład I

1. Wykład I PODSTAWOWE POJĘCIA związane z kształtowaniem i ochroną środowiska: • środowisko, środowisko człowieka, środowisko geograficzne • ochrona i kształtowanie • funkcjonowanie środowiska • podstawy teoretyczne ochrony i kształtowania środowiska

2. Pojęcie „środowiska” • “Środowisko” w sensie fizycznym = otoczenie materialne • “Środowisko” w sensie biologicznym = ogół czynników ekologicznych (abiotycznych – środowisko fizyczne) i biotycznych, mających bezpośrednie znaczenie dla życia i rozwoju organizmu danego gatunku lub jego populacji

3. Pojęcie „środowiska” • “Środowisko” w sensie geograficznym = powłoka geograficzna, na którą składają się skorupa ziemska, część atmosfery, wody, pokrywa glebowa, szata roślinna i świat zwierząt. Środowisko geograficzne stanowi nie tylko przekształconą przyrodę, ale zawiera także elementy antropogeniczne ( domy, drogi, lotniska, itp.) Środowisko geograficzne tworzy otoczenie fizyczne (nieorganiczne) i biotyczne (organiczne), w którym żyje społeczeństwo ludzkie. • “Środowisko” społeczne = warunki i zespół czynników, powstający w wyniku społecznego współżycia i współdziałania ludzi.

4. Otoczenie a środowisko • Nie każde otoczenie czegoś jest środowiskiem, tego czegoś! • “Środowiskiem” nazwiemy tylko takie otoczenia, w których zachodzą wzajemne uwarunkowania rozwoju czegoś, co jest otoczone i jego otoczenia.

5. Ochrona środowiska • Ochrona środowiska (wg ustawy z dn. 27 kwietnia 2001 roku Prawo ochrony środowiska, Dz.U. Nr 62 poz. 627): podjęcie lub zaniechanie działań, umożliwiające zachowanie lub przywracanie równowagi przyrodniczej, w szczególności polegających na: • racjonalnym kształtowaniu środowiska i gospodarowaniu zasobami środowiska zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju • przeciwdziałaniu zanieczyszczeniom • przywracaniu elementów przyrodniczych do stanu właściwego.

6. Ochrona środowiska • Trzy strategie ochrony środowiska (przyrody) wg T.Bartkowskiego 1991: • zachowawcza - ustalanie zakazów i nakazów regulujących użytkowanie zasobów przyrody, • technologiczna - naprawcza - “leczenie ran przyrody” - zwalczanie środkami technicznymi objawów niszczenia przyrody • planistyczna - profilaktyka - planowanie przestrzenne i gospodarcze - tu się mieści pojęcie kształtowania środowiska.

7. Kształtowanie środowiska • Kształtowanie – działanie zmieniające określony przedmiot • Kształtowanie środowiska człowieka – działanie zmieniające środowisko człowieka jako zbiorowości jednostek ludzkich. • Kształtowanie środowiska – przez człowieka - jest sumą materialnych działań ludzkich ( w danym miejscu i czasie) mających wpływ na fizyczny kształt i biotyczną treść otoczenia, w którym żyje człowiek

8. Środowisko w geografii • Środowisko samo w sobie nie istnieje i można o nim sensownie mówić tylko w stosunku do otaczanego, czyli w odniesieniu do czegoś, dla czego dany układ obiektów jest środowiskiem.

9. Środowisko w geografii • W biologii - środowisko dotyczy gatunku lub populacji • W geografii – człowiek pojmowany w znaczeniu gatunkowym lub społeczeństwa – to on jest podmiotem środowiska – choć czasem uzywa się okreslenia tylko – “srodowisko” - przemilczając – w domyśle – człowieka. • Dla wielu geografów “środowisko” (człowieka w domyśle) jest kluczowym pojęciem w geografii i głównym przedmiotem badan geografii.

10. Przykład współczesnego rozumienia słowa “środowisko”- M. Degórski (2005): • środowisko przyrodnicze – (naturalne) obejmuje atrybuty przestrzeni geograficznej niezalezne od człowieka: biogeosfera. Składniki tego środowiska są kształtowane przez procesy egzogeniczne, dla których źródłem energii jest kosmos (Słońce) i procesy endogenicze – energia z wnętrza Ziemi. • Efektem wzajemnego oddziaływania tych procesów jest równowaga przyrody nieozywionej (elementy abiotyczne) i przyrody ożywionej (elementy biotyczne). • środowisko cywilizacyjne – społeczno-gospodarcze, zwane antroposferą, charakteryzyje się włąsciwościami powstałymi w wyniku aktywności człowieka – aktywnosci umysłowej (idee, koncepcje) i bezpośredniego fizycznego oddziaływania: Noosfera i Technosfera. • Oba środowiska -przyrodnicze i cywilizacyjne - łącza się w środowisko geograficzne – megasystem złożony z dwóch systemów.

11. Środowisko geograficzne jako megasystem

12. Środowisko przyrodnicze • Środowisko przyrodnicze pojmowane holistycznie (całościowo) jest systemem zbudowanym z różnego rodzaju podsystemów. • geosfery, • geokomponenty = składniki przyrody, • przestrzenne jednostki przyrodnicze – geokompleksy = całości obejmujące pewne terytorium.

13. Schemat zróżnicowania środowiska przyrodniczego=sfery krajobrazowej=epigeosfery

14. Struktura środowiska przyrodniczego • Geokomponenty – składniki przyrody – skała, powietrze, woda, gleba, roślinność, zwierzęta.

15. Schemat zależności między geokomponentami 1-zależności najsilniejsze, 2- słabsze, 3-najsłabsze

16. Struktura środowiska przyrodniczego • Geokompleks (wg Barsch 1979) – relatywnie zamknięty wycinek przyrody stanowiacy całość dzieki zachodzącym w nim procesom i współzaleznościom budujacych go komponentów.

17. Struktura środowiska przyrodniczego • Krajobraz – heterogeniczny fragment terenu o swoistej strukturze i powiązaniach. • Cechy krajobrazu wg Zonnevelda: • krajobraz zajmuje wycinek przestrzeni i można go przedstawić na mapie; • charakteryzuje się określonym wyglądem, który można przedstawić na rysunku lub fotografii; • jest systemem dynamicznym , o sposobie funkcjonowania zależnym od rodzaju części składowych, powiązań między nimi i rodzaju dominujących procesów; • podlega ewolucji, czyli ma swoją historię.

18. Struktura środowiska przyrodniczego • Krajobraz – potocznie uważa się, że krajobraz jest terminem odnoszącym się do wyglądu środowiska składającego się z naturalnych i wytworzonych przez człowieka struktur znajdujących się na powierzchni Ziemi. • W rozumieniu geografów krajobraz to nie fotografia otoczenia, ale dynamiczny układ wyrażający efekty procesów zarówno naturalnych, jak i związanych z działalnością człowieka.

19. Funkcjonowanie środowiska przyrodniczego • Funkcjonowanie środowiska przyrodniczegopolega na wymianie i transformacji materii, energii i informacji pomiędzy elementami i komponentami środowiska, co prowadzi do zmiany stanu układów przyrodniczych. Wg Isaczenki (1983) podstawowe procesy w środowisku to: • dostawa i przekształcenia energii słonecznej, • transformacja energii pochodzącej z siły ciążenia, • obieg wody, • cykl biologiczny, • działalność potoków grawitacyjnych.

20. Funkcjonowanie środowiska przyrodniczego • Wg M. Przewoźniaka w funkcjonowaniu środowiska przyrodniczego należy uwzględnić następujące procesy: • proces denudacji; • odpływ wody (powierzchniowy i podziemny); • ruch mas powietrza; • przemieszczanie się organizmów żywych, • migracja elementów chemicznych.

21. Funkcjonowanie środowiska przyrodniczego Podstawowe typy potoków w środowisku przyrodniczym 1 - ruch powietrza, 2 - obieg wilgoci w atmosferze, 3 - potoki zoogeniczne, 4 - grawitacyjne przenoszenie materiału po stoku, 5 - spływ wody po powierzchni terenu, 6 - ruch wody w gruncie

22. Funkcjonowanie środowiska przyrodniczego • Umownie rozróżnia się przepływy (inaczej potoki materialno-energetyczne i informacyjne): • w płaszczyźnie wertykalnej “w pionie” - między komponentami krajobrazu • w płaszczyźnie horyzontalnej, między jednostkami przestrzennymi krajobrazu.

23. Funkcjonowanie środowiska przyrodniczego przepływy i związki w płaszczyźnie wertykalnej “w pionie” - między komponentami krajobrazu

24. Funkcjonowanie środowiska przyrodniczego przepływy i zwiazki w płaszczyźnie horyzontalnej “w poziomie” - między jednostkami krajobrazowymi 1 - orientacyjna głębokość poziomu wody gruntowej 2 - główne potoki materialne i energetyczne

25. Funkcjonowanie środowiska przyrodniczego • Równowaga systemu przyrodniczego polega na ustaleniu się stałych relacji między przenoszoną, przekształcaną i gromadzoną energią i materią. Naturalne układy przyrodnicze znajduja się w stanie rwnowagi dynamicznej, będącej wypadkową procesów rozwoju i zaburzeń tego procesu. • Zaburzenie systemu przyrodniczego jest równoważne z doprowadzeniem do niego dodatkowej porcji energii. • W takiej sytuacji system staje się niestabilny: zmieniają się jego charakterystyki wewnętrzne i traci zdolność do powrotu do stanu pierwotnego po ustaniu zakłócenia

26. Naukowe podstawy kształtowania i ochrony środowiska • holistyczna koncepcja przyrody – teza o geograficznym kontinnum - E.Neef (1967), tzw. holistyczna (całościowa) koncepcja przyrody, zgodnie z którą środowisko przyrodnicze stanowi całość złożoną z powiązanych ze sobą i wzajemnie oddziałujących elementów. • „ Wszystkie zjawiska geograficzne wiążą się ze sobą i ich poznanie jest możliwe tylko przez badanie związków”.

27. Naukowe podstawy kształtowania i ochrony środowiska • Teoria systemów – wg Bertalanffy`ego (1984) - system to zbiór elementów znajdujących się w określonych relacjach między sobą i otoczeniem • Krajobraz traktowany jako system – geosystem. • Krajobraz jako system wykazuje specyficzne właściwości: • jest złożony – jest więcej niż n-1 sprzężeń (związków) między n elementami, • jest otwarty – stale trwa wymiana energii, materii i informacji z otoczeniem; • całościowy – zmiana w jednym składniku powoduje zmiany pozostałych (podobieństwo do holistycznej koncepcji przyrody). • probabilistyczny, • hierarchiczny.

28. Naukowe podstawy kształtowania i ochrony środowiska • Biogeograficzna teoria wysp i model płatów i korytarzy – MacArthur i Wilson (1967),opisująca zależność imigracji i tempa wymierania gatunków na wyspie na oceanie od wielkości wyspy i jej odległości od kontynentu.

29. Teoria wysp - MacArthura i Wilsona (1967) Zależność między liczbą gatunków a tempem imigracji (a) i tempem wymierania gatunków (b) w zależności od rozmiaru wysp: (b1- wyspa mała, b2-wyspa duża) i odległości od kontynentu (a1-odległość mała, a2-odległość duża)

30. Teoria wysp - MacArthura i Wilsona (1967) • Jest podstawą tzw. modelu “płatów i korytarzy”. Wyspy - niewielkie płaty ekosystemów naturalnych Ocean - obszar przekształcony przez człowieka, np. teren rolniczy, itp. Kontynent - duży obszar nie przekształcony przez człowieka -kompleks leśny, park narodowy, itp.

31. Teoria wysp - MacArthura i Wilsona (1967)